Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi

və informasiya təhlükəsizliyi problemi

(əvvəli qəzetin 23 sentyabr 2014-cü il tarixli sayında)

Regionda baş verən proseslərin mənfi inkişaf tendensiyasına baxmayaraq, Azərbaycan tərəfi münaqişənin tənzimlənməsi ilə bağlı ATƏT-in Minsk qrupunun 2004-cü ildə start verdiyi “Praqa prosesinə” sadiqdir. Bu proses çərçivəsində münaqişənin “mərhələli həll” yolu ilə tənzimlənməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu prosesin davamı olaraq 2007-ci ilin noyabr ayında ATƏT-in Minsk qrupu münaqişənin həlli ilə bağlı “Madrid prinsipləri”ni irəli sürmüşdür. Azərbaycan və Ermənistan tərəfləri bir neçə dəfə bu prinsiplərlə bağlı təkliflərini irəli sürmüş və son nəticədə sənədin yeni variantı 2009-cu ilin dekabr ayında hazırlanaraq münaqişə tərəflərinə təqdim olunmuşdur. Sənədə əsasən, münaqişənin tənzimlənməsi prosesinin birinci mərhələsində Dağlıq Qarabağın hüdudlarından kənarda işğal altında olan 7 Azərbaycan rayonunun (Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı və Laçın) azad olunması, məcburi köçkünlərin öz yurd-yuvasına qaytarılması, bölgədə beynəlxalq sülhməramlıların yerləşdirilməsi, ərazilərin minalardan təmizlənməsi, kommunikasiyaların bərpası və iki xalqın təhlükəsizlik şəraitində yaşamasını təmin edən digər addımların atılması nəzərdə tutulmuşdur. Yalnız növbəti mərhələdə Dağlıq Qarabağın statusunun müəyyənləşdirilməsi məsələsinə baxılacağı sənəddə əks olunmuşdur. Konfidensial xarakterli “Madrid prinsipləri”ndən geniş ictimaiyyət üçün məlum olan müddəları bunlardan ibarətdir.

Azərbaycan tərəfi yenilənmiş “Madrid prinsipləri”nin bir sıra nüanslarından narazı qalsa da, münaqişənin həlli naminə prinsip etibarilə sənədi qəbul etməyə hazır olduğunu bildirmişdir. Bununla da Azərbaycan növbəti dəfə konfliktin həlli prosesində konstruktiv mövqe nümayiş etdirmişdir. Azərbaycanın bu mövqeyi Ermənistanı çıxılmaz vəziyyətə salmışdır. Rəsmi Yerevan problemin həlli yolları deyil, onun yenidən mürəkkəbləşdirilməsi ilə bağlı ssenarilər üzərində baş sındırır. Məqsəd permanent danışıqlar yolu ilə status-kvonu—Azərbaycan torpaqlarının işğal altında saxlanılması vəziyyətini qoruyub saxlamaqdan ibarətdir.

Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan tərəfinin münaqişənin həlli yolları ilə bağlı mövqeyi dəyişməzdir. Həmin mövqe Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən dəfələrlə bəyan edilibdir. Həmin mövqeyə görə, Azərbaycan dövləti münaqişənin beynəlxalq hüquq prinsipləri əsasında, ölkəmizin ərazi bütövlüyü çərçivəsində və Dağlıq Qarabağın ermənilərinə respublikamızın hüdudları daxilində ən yüksək muxtariyyət statusu verilməsi yolu ilə həllini dəstəkləyir. Azərbaycan üçün bu çərçivədən kənarda hər hansı bir həll yolu qəbuledilməzdir. Münaqişənin həlli ilə bağlı bu yanaşma tərzi Azərbaycanın prinsipial mövqeyinin ifadəsidir.

Münaqişənin həlli ilə bağlı danışıqlar prosesinin Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi ucbatından nəticəsiz qalmasına baxmayaraq, o hələ ki, davam etdirilməkdədir. Ermənistan tərəfi “müddətsiz danışıqlar” taktikasını yeridir. Bu taktikanı işlək vəziyyətdə saxlamaq üçün dəfələrlə sınaqdan çıxardığı üsulu-danışıqlardan öncə təmas xəttində atəşkəs rejimini intensiv olaraq pozmaq və lokal hərbi insident yaratmaq xəttini tətbiq edir. Avqust ayının 10-da Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin təşəbbüsü ilə Soçi şəhərində baş tutan Azərnbaycan və Ermənistan prezidentlərinin görüşü ərəfəsində də eyni ssenari bir daha tətbiq olundu. Prezident İlham Əliyev avqustun 28-də Beyləqanda səfərdə olarkən Ermənistan tərəfinin prezidentlərin Soçi görüşü ərəfəsində belə təxribatçı hərəkətlərə əl atmasının motivlərinə aydınlıq gətirərək aşağıdakıları söyləmişdir: “Azərbaycan ictimaiyyəti bilir ki, bu ayın əvvəlində Ermənistan təmas xəttində təxribat törətmək istəmişdi. Ancaq Azərbaycan Ordusu düşmənə layiqli cavab vermişdir. Onlarla işğalçı məhv edilmişdir və onların təxribatı baş tutmamışdır. Bu təxribatın səbəbləri də aydındır. Çünki bildiyiniz kimi, Soçi görüşü ərəfəsində Ermənistan rəhbərliyi çalışırdı ki, özü üçün daha da münasib mövqe əldə etsin və Azərbaycanı qane etməyən hansısa məsələyə razı sala bilsin. Ancaq bu, baş tutmadı və əksinə, Azərbaycan mövqeyi Soçidə daha da güclü səsləndi, qəhrəman Azərbaycan əsgərləri və zabitlərinin cəsarəti nəticəsində düşmənə sarsıdıcı zərbə vurulmuşdur və hələ ki, onlar o zərbədən özlərinə gələ bilmirlər.”

Prezident İlham Əliyev rəsmi İrəvanın törətdiyi irimiqyaslı son təxribatın bumeranq effekti doğurduğuna diqqəti cəlb edərək vurğulamışdır ki, “Ermənistanda təlaş, təşviş hökm sürür və ən yüksək səviyyədə etiraf olunur ki, ölkədən kütləvi şəkildə köç başlamışdır. Daha doğrusu, bu proses çoxdan gedir. Sadəcə olaraq təmas xəttindəki son hadisələr bunu daha da sürətləndirmişdir. On minlərlə erməni vətəndaşı ölkəni həmişəlik tərk edir və son hadisələr bu prosesə yeni təkan vermişdir. Düzdür, Ermənistan rəhbərliyi bunu izah etmək üçün müxtəlif üsullara əl atır. Bu yaxınlarda hətta etiraf edilmişdir ki, bunun əsas səbəbi diasporun güclü olmasıdır, eyni zamanda, Qarabağ münaqişəsidir. Yəni, artıq Ermənistan rəhbərliyi etiraf edir ki, demoqrafik böhranın əsas səbəbi qorxudur. Ermənistan cəmiyyəti qorxu içindədir. Əlbəttə, güclənən Azərbaycan və qüdrətli Azərbaycan Ordusu, qəhrəman Azərbaycan əsgəri onlar üçün daim qorxu mənbəyidir və bu qorxunu aradan qaldırmaq üçün sadəcə olaraq Ermənistan beynəlxalq hüquq normalarına əməl etməlidir və işğal edilmiş torpaqlardan qeyd-şərtsiz çıxmalıdır.”

Prezident İlham Əliyev avqustun 28-də Füzuli rayonuna (Horadizə) səfəri zamanı Azərbaycanın münaqişənin həlli ilə bağlı danışıqlar prosesində mövqeyini gücləndirən, Ermənistanın isə mövqeyinin zəifləməsini şərtləndirən amillərə diqqəti cəlb edərək bildirmişdir: “Ermənistanı bütün layihələrdən təcrid etmişik, orada çox böyük böhran yaşanır, həm iqtisadi, həm siyasi, həm hərbi böhran və eyni zamanda, getdikcə əhalinin sayı azalır. Bizdə artır, orada azalır və tarixin gedişatı ona gətirib çıxaracaq ki, bir neçə ildən sonra bu fərq, bu uçurum o həddə çatacaq ki, bu, özü-özlüyündə danışıqlar prosesində müsbət rol oynayacaq. Biz isə ordumuzu gücləndirməklə, iqtisadi gücümüzü artırmaqla, regionları inkişaf etdirməklə və beynəlxalq arenadakı mövqelərimizi möhkəmləndirməklə güclənirik. Hər gün biz güclənirik, hər gün Ermənistan zəifləyir. Ermənistan özü artıq etiraf edir ki, xarici yardım olmadan yaşaya bilməz, iqtisadi inkişafa nail ola bilməz və hətta öz təhlükəsizliyini qoruya bilməz. Artıq yüksək vəzifəli erməni dövlət məmurları bunu etiraf edirlər. Bu, əslində erməni dövlətinin iflası deməkdir. Çünki hər bir xalq üçün ən böyük nemət müstəqillikdir. Biz bu müstəqillik illərindən səmərəli şəkildə istifadə edərək, bu gün tam şəkildə müstəqil ölkə kimi, azad xalq kimi yaşayırıq. Ancaq Ermənistanın işğalçı siyasəti imkan vermədi ki, erməni xalqı da əsl müstəqilliyə qovuşsun. İndi asılı vəziyyətdə, aciz durumda xarici yardım, ianə olmadan yaşaya bilmir. Torpaqlarımızı hələ ki, işğal altında saxlayır. Ancaq özləri də bilirlər ki, bu, müvəqqəti bir vəziyyətdir.”

Həmin vəziyyətin müvəqqəti xarakter daşıması Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ilə Türkiyənin yeni Prezidenti seçilmiş Rəcəb Tayyib Ərdoğanın sentyabrın 3-də Azərbaycana ilk rəsmi səfəri zamanı keçirdikləri görüşlərdə və verdikləri bəyanatlarda səslənən fikirlərdə bir daha təsdiqini tapdı. “Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bölgə üçün ən böyük təhdiddir”,-deyən Prezident İlham Əliyev Türkiyə dövlətinə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli işində göstərdiyi səylərə görə və Azərbaycanın haqlı mövqeyini müdafiə etdiyi üçün minnətdarlığımı bildirərək qeyd etdi ki, “Bu, bizim üçün çox önəmlidir. Türkiyə bütün dövrlərdə bu məsələ ilə bağlı öz siyasətini açıq şəkildə aparmışdır, daim Azərbaycanın yanında, haqqın, ədalətin, beynəlxalq hüququn yanında olmuşdur.” Fikrini davam etdirən Prezident İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, “Azərbaycan da bütün beynəlxalq qurumlarda daim Türkiyənin yanındadır. Bu gün, eyni zamanda, biz gələn il Ermənistanda qeyd ediləcək qondarma, sözdə “soyqırımı” ilə bağlı fikirlərimizi bölüşmüşük. Türkiyə ilə Azərbaycan həm xarici işlər nazirləri, həm səfirliklər səviyyəsində birgə fəaliyyət göstərir və göstərəcəklər. Diaspor təşkilatlarımız da, ictimai təşkilatlar da bu işlərdə birgə fəaliyyət göstərir və göstərəcəklər ki, biz dünyada qondarma “erməni soyqırımı”nın ifşası ilə bağlı öz işlərimizi əlaqələndirilmiş şəkildə aparaq. Ermənistan və dünya erməniliyi beynəlxalq ictimai rəyi çaşdırmaq, yalan üzərində tarix qurmaq istəyir, Türkiyəyə qarşı əsassız ittihamlar irəli sürür. Bunların heç bir tarixi əsası yoxdur. Bu, yalandır, böhtandır, iftiradır. Biz birgə səylərlə və bizə yaxın olan ölkələrlə birlikdə erməni yalanını bundan sonra da birgə ifşa edəcəyik.”

Türkiyənin dövlət başçısı isə birmənalı olaraq bildirmişdir ki, “əgər Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi həll olunarsa, Türkiyə ilə Ermənistan arasındakı problem də həllini tapacaq. Amma bu münaqişə həll edilmədiyi təqdirdə, Türkiyə ilə Ermənistan arasındakı vəziyyət indiki kimi davam edəcək. Bunu əvvəllər də həmişə ifadə etmişik. Bu, bir daha bilinsin deyə, yenə də söyləyirəm. Bu məsələlərdəki həmrəylimizi bundan sonrakı müddətdə də eyni qətiyyətlə davam etdirəcəyik. Bunun da xüsusilə bilinməsini istəyirəm.” Cənab Rəcəb Tayyib Ərdoğan NATO-nun 4-5 sentyabr tarixlərində keçirilən Uels sammitində Azərbaycanın cəlb olunduğu münaqişənin ərazi bütövlüyü həll olunmasının vacibliyi ilə bağlı alyansın qəbul etdiyi müvafiq sənədlərdə əks olunmuş müddəaların işlək vəziyyətə gətirilməsi məsələsini qaldıracağını da vurğulamışdır.

NATO-nun haqqında bəhs olunan tarixi Uels sammiti Azərbaycanın növbəti diplomatik uğuru, Ermənistanın isə məğlubiyyəti ilə yadda qalmışdır. Sammitin yüksək tribunasından çıxış edərək Ermənistanın işğalçılıq siyasətinin mahiyyəti və ağır nəticələri haqqında məlumat verən Prezident İlham Əliyev xüsusi olaraq vurğulamşdır ki, Azərbaycan regionda təhlükəsizliyin və sabitliyin təmin olunmasında mühüm rol oynayan ölkədir. Bununla belə, bu gün regionumuzdakı təhlükəsizliyə ən böyük hədə Azərbaycan ərazisinin iyirmi faizini təşkil edən Dağlıq Qarabağ və yeddi ətraf rayonu işğal altında saxlayan Ermənistanın işğalçılıq siyasətidir. Ermənistan azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirib və bunun nəticəsində 1 milyondan artıq insan qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 4 qətnaməsi Ermənistan qoşunlarının işğal edilmiş ərazilərdən dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edir. Əfsuslar olsun ki, Ermənistan onlara məhəl qoymamaqda davam edir və münaqişə həll olunmamış qalır.

“Münaqişə beynəlxalq hüquq normaları və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü əsasında həll edilməlidir,”-deyən Prezident İlham Əliyev NATO-nun münaqişənin həlli ilə bağlı mövqeyindən razı qaldığını da ifadə etmişdir. Dövlət başçısı bildirmişdir ki, “Biz NATO-nun bu məsələ ilə bağlı mövqeyini və əvvəlki sammitlərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinə verdiyi tam dəstəyi yüksək dəyərləndiririk. Biz qətiyyətlə inanırıq ki, NATO-nun beynəlxalq hüququn bu cür mühüm hissəsinə sadiqliyi bundan sonra da davam edəcək. Beləliklə, o, ədaləti bərpa etməyə və beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri güc hesabına dəyişmək kimi səhv düşüncədən yayındırmağa birmənalı şəkildə yardım edir”.

Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyanın isə NATO-nun Uels sammitindəki çıxışı sönüklüyü, məzmunsuzluğu, məntiqsizliyi və ruh düşkünlüyü ilə seçilmişdir. NATO-da qəbul olunacaq Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair sənəd haqqında danışan Serj Sarkisyan bildirmişdir ki, Azərbaycan guya ki, “belə kağızlarla ruhlanır”. Bununla da əslində Ermənistanın dövlət başçısı beynəlxalq strukturların qərarlarına münasibətini nümayiş etdirmişdir. Əslində burada yeni heç nə yoxdur. Məhz Ermənistanın BMT-nin Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı qəbul etdiyi məlum 4 qətnaməni tanımadığı və ona məhəl qoymadığı dünya üçün konfidensial məsələ deyildir. Eyni zamanda Serj Sarkisyan çıxışında qeyd etmişdir ki, NATO-nun belə bir sənəd qəbul etməsi Ermənistan üçün “yaxşı heç nə vəd etmir”. O, alyans üzvlərini Dağlıq Qarabağ məsələsində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü növbəti dəfə müdafiə etməkdən çəkinməyə çağırmışdır. Son nəticədə işğalçı dövlətin prezidenti bu məslədə istədiyinə nail ola bilməmişdir. NATO sammitinin yekun qətnaməsində Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə növbəti dəfə dəstək ifadə olunşmudur.

Ermənistan prezidentinin son hadisələr fonunda məğlub ovqatının növbəti göstəricisi kimi onun NATO-nun Uels sammitindən geri döndükdən sonra sentyabrın 6-da hakim Respublika partiyasının rəhbərliyini toplayaraq Azərbaycanın təbliğat-lobbiçilik məsələsində Ermənistanı sıxışdırdığını etiraf etməsi olmuşdur. Yuxarıda haqqında bəhs olunan son hadisələrin doğurduğu permanent ruh düşkünlüyünün təsiri altında daxili təlaş və gərginlikdən qurtula bilməyən Serj Sarkisyanın növbəti etirafına görə, Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı danışıqlar prosesini fərqli müstəviyə çıxarmaq istəyir və bu istiqamətdə müəyyən irəliləyişlərə nail ola bilmişdir. O, NATO və AŞPA müstəvilərində Azərbaycana uduzduqlarını tərəfdaşlarının nəzərinə çatdırmaq məcburiyyətində qalmışdır. Təəcüblü deyildir ki, Ermənistan Prezidenti yalnız ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində kifayət qədər uğurlar əldə etdiklərini vurğulamışdır. Zənnimizcə, bu yerdə ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyəti haqqında əlavə şərh verməyə ehtiyac qalmır.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, hərbi-siyasi alyansın məlum sammiti çərçivəsində ABŞ-ın Dövlət katibi Con Kerinin vasitəçiliyi ilə Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinin növbəti görüşünün keçirilməsi baş tutmuşdur. Nəticə yoxdur. Azərbaycan tərəfi bundan sonra nəticəsi olmayan danışıqlara danışqlar naminə getməyəcəyini bəyan etmişdir.

Beləliklə, yuxarıda apardığımız təhlil və analizlər bir sıra nəticələrə gəlməyə əsas verir:

Birincisi, Serj Sarkisyan hökuməti konfliktin həlli naminə siyasi iradə nümayiş etdirmək iqtidarında deyildir, çünki bu rejimin müvafiq addımları atmaq üçün ciddi sosial bazası yoxdur. Xalqı səfalət, işsizlik və aclıq həddində yaşayan dövlətin iqtidarının bu vəziyyətdə totalitar-terrorçu idarə metodlarına üstünlük verməsi siyasəti anlaşılandır. Bu siyasətin mühüm həlqələrindən birini də ölkədaxili ictimai fikri öz üzücü gündəlik problemlərindən yayındırmaq və onu kənar istiqamətlərə yönəltmək təşkil edir. Belə hallarda cəbhə bölgəsində atəşkəs rejimini kobud şəkildə pozmaqla Azərbaycan tərəfini daha ciddi adekvat addımlar atmağa təhrik etmək və nəticədə ölkədaxili deyil, ölkəxarici problemlərin prioritetliyini qabartmaq hakimiyyətin mövcudluğunu qoruyub saxlamağın Ermənistanda dəfələrlə sınaqdan çıxarılmış üsuludur.

İkincisi, Ermənistan dövləti beynəlxalq birlik, xüsusilə də ATƏT-in Minsk qrupu tərəfindən sülhə məcbur edilə bilər. Regionda sülh və sabitlik naminə, xüsusilə də daşıyıcısı olduqları milli maraqlardan çıxış edərək həmsədrlər-ABŞ, Rusiya və Fransa Serj Sarkisyan rejiminə müəllifi olduqları yeniləşmiş Madrid prinsiplərini qəbul etdirə bilərlər. Xüsusilə bu istiqamətdə Rusiyanın imkan və potensialı daha böyükdür. Hələ ki, bu baş vermir. Bu, heç də o demək deyildir ki, həmin güclər Ermənistanın müqavimət potensialını qıra bilmirlər. Əsla yox. Sadəcə bu və ya digər səbəblərdən bunu etmirlər. Başqa sözlə, bunu etməli olan dövlətlər üçün hələ ki, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli beynəlxalq gündəliyin prioritet məsələsinə çevrilməmişdir. Xüsusilə də Ukrayna böhranı fonunda Rusiya ilə Qərbin münasibətlərinin son dərəcə korlanması, heç şübhəsiz, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi ilə bağlı danışıqlar prosesinə də öz mənfi təsirini göstərir.

Üçüncüsü, BMT TŞ-nın münaqişə ilə bağlı qəbul etdiyi 4 qətnaməsi (822, 853, 874, 884-1993-cü ildə qəbul olunmuşdur), təşkilatın nizamnaməsinin özünümüdafiə hüququ ilə bağlı 51-ci maddəsi, qurumun qəbul etdiyi qərarlarının yerinə yetirilməsinin icbari xarakter daşıması haqqında 25-ci maddəsi, habelə AŞPA, İKT və Avropa Parlamentinin Ermənistanı işğalçı dövlət elan etməsi kimi məlum hüquqi arqumentlər Azərbaycana öz ərazi bütövlüyünü təmin etməsi məqsədilə istənilən təsir mexanizmlərini, o cümlədən hərbi tənzimləmə variantını işə salmaq səlahiyyəti verir.

Dördüncüsü, Azərbaycanın mükəmməl informasiya təhlükəsizliyinə malik olması, ifrat iqtisadi-hərbi potensialı, demoqrafik üstünlüyü və möhkəm beynəlxalq mövqeləri qarşısında ya Serj Sarkisyan rejimi vahimələnib münaqişənin həlli naminə siyasi iradə nümayiş etdirər, ya da regionda müharibənin yenidən alovlanmasını heç bir halda istəməyən, lakin bunun son dərəcə labüd olduğunun fərqinə varan beynəlxalq güclər Ermənistanı anoloji addım atmağa məcbur edərlər.

Nəhayət, sonda təhlil predmeti ilə bağlı düşüncələrimi heç bir əlavə şərh vermədən Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyası ictimai-siyasi məsələlər şöbəsinin müdiri Əli Həsənovun AzərTAc-a müsahibəsində səsləndirdiyi olduqca ibrətamiz bir fikirlə yekunlaşdırmaq istəyirəm: “Məsləhətdir ki, Serj Sarkisyan Cənubi Qafqazda gələcək sülhə birbaşa zərbə vuran bu kimi təxribatçı halları davam etdirməkdənsə, erməni xalqını müharibənin girovunda saxlamaqdansa, son illər ölkəsini kütləvi şəkildə tərk edən, iş və çörək axtarışında bütün dünyaya səpələnmiş həmvətənlərinin qeydinə qalsa daha yaxşı olar...”

Elman NƏSİROV,

Yeni Azərbaycan Partiyası beynəlxalq əlaqələr

komissiyasının katibi, siyasi elmlər doktoru, professor

Xalq qəzeti.- 2014.- 25 sentyabr.- S.5.