“Çin – dünyanın səkkizinci möcüzəsi”

Möcüzə çinlilərin daxili dünyası və xarakterindədir

...Çin təkcə başqa dövlət yox, həm də başqa “planet”, başqa sivilizasiya, başqa düşüncə tərzi və özgə bir həyatdır. Çinə son səfərim mənə bu başqa dünyanı, bu dünyanın sakinləri olan çinlilərin ruhunu hiss etməyi, çinliləri heyrətamiz edən və onlara öz yolu ilə getməyə imkan verən dəyərləri dərk etməyə imkan verdi.

Qonağı olduğum bu ölkəni tərk edəndə, təyyarənin salonundaca anladım ki, bu planetin “sakini” olsa belə, Çində hava da, bu havanın qoxusu da bambaşqa, fərqli idi... Otlar, ağaclar, yarpaqlar, torpaq – hər şey başqa cür qoxuyurdu. Hətta adama elə gəlirdi ki, bu hava tamam başqa sıxlıqdadır. Küləklər belə bu ölkəyə sanki bizə bəlli olmayan diyarlardan uçub, buludlar başqa səmalardan üzüb gəlirlər."

Bu fikirlər yazıçı-dramaturq, publisist Hüseynbala Mirələmovun bu günlərdə “Nurlar” nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzində nəfis şəkildə çap olunmuş “Çin- dünyanın səkkizinci möcüzəsi” kitabındandır. Yazıçı-dramaturqun rus dilində işıq üzü görmüş bu publisistik əsərində təkcə onun Şərqi Asiyanın bu qədim və nəhəng ölkəsinə səfərindən təəssüratları deyil, Çində şahidi olduğu iqtisadi tərəqqi və inkişafın səbəbləri, çinlilərin müsir dövrdə keçmişə, ailə adət-ənənələrinə sədaqətinə münasibəti öz geniş əksini tapmışdır.

Əsər Çin xalqının dövlət xadimi Mao Tsedun və Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin aşağıdakı tarixi fikirləri ilə başlanır.

“Çin xalqı qarşısında iki böyük dağ yüksəlir. Onlardan biri imperializmdır, digəri isə feodalizm. Çinin Kommunist Partiyasının vəzifəsi bu dağları parçalamaq və azadlığa yol açmaqdır. Yalnız belə olan halda biz Tanrının mərhəmətini qazana bilərik. Bu Tanrı isə- Çin xalqıdır. Əgər biz birgə, bütün xalqla birlikdə mübarizəyə qalxsaq, onda şübhəsiz, hər iki dağı fəth edə bilərik. Buna heç bir şübhə ola bilməz. (Mao Tsedun, 1945-ci il)

“Çinin çox qədim və zəngin tarixi var. Bu, bütün dünyaya, həmçinin bizə - azərbaycanlılara da məlumdur. Lakin 1949-cu ildə baş verənlər hər şeyi kökündən dəyişdi və Çin xalqı öz seçdiyi yolla getməyə başladı, yəni müstəqillik yolu ilə, müstəqil siyasət həyata keçirməklə, öz ölkələrini inkişaf etdirmək və öz xalqının rifahını təmin etməklə.Çin xalqının seçdiyi yol Çinin milli maraqlarına və ənənələrinə tam uyğun gəlir və təbii ki, bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycanda da hörmət və ehtiramla qarşılanır.” (Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev, 1997-ci il)

Müəllif Çin tarixinin müxtəlif məqamlarında baş vermiş və çox geniş yayılmış hadisələrə, bu qədim dövlətdə elmin, texnikanın və mədəniyyətin inkişafına işıq salır, öz dövlətlərinin inkişafı naminə çinlilərin necə əzmkarlıq göstərdiklərindən sevə-sevə söhbət açır. Yazıçının özünəməxsus publisistik üslubda, bədii boyalarla təsəvvür etdiyi müşahidələrinin oxucularımız üçün də maraqlı olacağını nəzərə alıb onlardan bəzi məqamları dərc etməyi qərara aldıq.

...Çində olduğum bütün səfərlərdə düşüncələrimdə daim bu ölkədə gördüklərimlə Azərbaycanda son 20 ildə əldə olunan nəticələrin müqayisəsini aparırdım. Səmimi etiraf edim ki, Çin mənə çox şeylər öyrətdi. Bizim iki ölkə arasında üst-üstə düşən, oxşar məqamlar çoxdur. Məsələn, Azərbaycan kimi, Çin də başqa sivilizasiyaların və mədəniyyətlərin hazır reseptlərini kor-koranə qəbul etməyərək, çox cəsarətlə öz seçdiyi yolla getmiş və bu gün də bu yolla gedərək böyük uğurlara imza atmaqdadır. Bu ölkənin hardansa verilmiş hazır sxemə əməl etməyi arzulamaması, öz yolunu seçmək cəsarəti və bu yolla getmək qətiyyəti adamda həqiqətən qibtə hissi doğurur.

... Şəhərdə olmadığımız yer çox idi, ancaq olduğumuz yerlərdə gördüyümüz insanların həyat eşqi məni heyran edirdi. Dəstə-dəstə işdən qayıdan insanlara baxıram. Onların üzündə ümidsizlikdən və məzlumluqdan əsər-əlamət belə yoxdur.

Məhz belə məqamda çinli kütlə ilə avropalı kütlə arasında böyük bir fərqi aydın görmək olur. Bilmədim nədən, ancaq onlar usanmış insan təsiri bağışlamırlar. Olanlar bilir, avropalılar özlərinin soyuqluğu, süni xeyirxahlığı və tolerantlığı ilə adamı usandırır, üşüdür. Çinlilər isə sakitcə kənara çəkilir və sənə sənin yerini verir, sadəcə ona görə ki, bax, burada bir insan da var. Bu şəhərdə insanların monolit birliyi olsa da, eyni zamanda, hərə özü özlüyündə müstəqildir. Bax, bu müxtəlifliyin bir yerdə olması, təbiiliyi məni heyran qoyurdu.

...Bu ecazkar ölkəni daha yaxından öyrəndikcə çinlilərin sonsuz praqmatizminin nədən irəli gəldiyinin bir səbəbini də özüm üçün aydınlaşdırdım. Xristian və İslam aləmində olan ölümdən sonrakı həyat anlayışı çinlilər üçün mövcud deyil və onlar belə bir həyata ümid də etmirlər. Ümumiyyətlə onları dindar hesab etmək olmaz. Onların yeganə dini, elə ilk baxışdan göründüyü kimi, əmək və bu həyatda fiziki sağlamlıqdır. Ona görə də milyonlarla insan tələsir, ora-bura baş vuraraq Çini yüksəklərə qaldırmağa, gələcək nəsillərinə yaxşı həyat verməyə çalışırlar.

Çöhrələrində gülüş, gözlərində ümid parıldayan çinlilərin bu cəfakeşliyini müşahidə etdikcə daxilən belə bir fikir səni üstələyir ki, bəzi insanlar Çinin küçələrinin çirkli, kasıb məhəllələrinin çirkab içində olduğunu desələr də, hərçənd bu belə deyil, onların həyatında daha təmiz, pak, məmnunluq doğuran və tərəqqiyə aparan istək, arzu, ümid və qətiyyət var. Şampunla yuyulan küçələrində lampaların bərq vurduğu, bolluq və firvanlıq olan “sivilizasiyalı dünyada” isə insanlığın sonunun, mədəniyyətin deqradasiyasının yaxınlaşdığı daha aydın duyulur.

Qoca Avropanın tənbəl sakinlərindən fərqli olaraq, Çin şəhərlərinin küçələrində əsl “əmək təşəbbüskarlığına” şahid durursan. Üst-başı tökülmüş, miskin, xəstə və ya yarımxəstə insanlar, demək olar ki, gözə dəymir. Çinlinin təbii həyat tərzi əməkdir və yəqin elə buna görə də qayğılı insanların çöhrələrindəki ifadə sağlam-emosionaldır, adamlar məhz bu məşğuliyyət - əmək sayəsində əsl insan olmuşlar. Bu haqda düşünərkən belə bir fikirə gəlirsən: Qərbin küçələrində nə qədər dilənçilər, ruhi və fiziki xəstələr dolaşır, amma qərblilərin nəzərində bu “geridə qalmış” Çində insanların çöhrəsində nə qədər həyat eşqi və normal emosiyalar var. Çoxları sual edə bilər ki, axı bu normal nə deməkdir? Normal o deməkdir ki, o ümid verir, yaxşı gələcəyə ümid arzusu doğurur, yaxşılığı və təbii sağlamlığı uzadır, qəlbi və cismi eybəcərləşdirmir. Bu simaları görəndə ixtiyarsız düşünürsən ki, “norma”nın bu yükünü öz üzərində aparanlar olmasaydı bəşəriyyət, insanlıq çoxdan itib batmışdı. Elə bilirəm avropalılar məni bağışlayar, biz yoldaşlarla, ailəmizlə ən inkişaf etmiş və zəngin Avropa şəhərlərinin küçələrini gəzərkən buradakı əksər insanların eybəcər, qorxunc görkəmindən daxilən çimçəşmişik. Bəzən bir çoxlarının cinsiyyətini müəyyənləşdirməyə belə aciz qalmışıq. Hətta Avropaya baxıb nümunə götürən Rusiyada insanların eybəcər transformasiyası bizi əksər hallarda heyrətə salıb. Belə tendensiyaların sürətlə Azərbaycana yol alması isə mentalitetimiz, adət-ənənəmiz üçün çox böyük fəlakətin yaxınlaşdığına bir işarədir. Düşünmək, ən azından Asiyadakı ölkələrə, yaşı min illəri ötüb keçən qədim sivilizasiyaların oyanışdan sonrakı bugünkü həyat tərzinə nəzər salmaq, yaxşını əxz etmək məncə çox böyük fayda verərdi.

...Mənim düşüncəmə görə istənilən cəmiyyətin təməlində mədəniyyət dayanır. Bu mədəniyyətin ifadəsi insan qrupları üçün mövcud olan ümumi norma və dəyərlər sistemidir. Onun mahiyyəti doğulan, yaşayan və insanların qəlbində inkişaf edən və eyni zamanda, onların yaratdığı və gec-tez özünün mənəvi potensialını bitirib ölən hansısa canlı orqanizmdir. Bu gün izi-tozu qalmayan Misir, yunan, Roma sivilizasiyaları ilə də belə oldu. Lakin hər bir mədəniyyət ayrıca bir hadisədir. Çin cəmiyyətinin təməlində duran mədəniyyət xüsusi bir növə malikdir- bu qeyri-adi bir qüvvədir və buna sübut onun qeyri-adi uzunömürlüyü və millətin mütəşəkilliyidir. Bu mədəniyyətin gücü onun ayrı-ayrı elementlərinin gücünü bir neçə dəfə üstələyir. Çin hər şeydən əvvəl güclü inteqrasiya funksiyasına malik bütöv bir mədəniyyətdir. Vahid mədəniyyət orqanizminin gücü çinliləri özlərinin şəxsi identifikasiya axtarışları ilə bağlı hədsiz qayğılardan xilas edir, bu onlara imkan verir ki, Qərb insanlarından tam fərqli olaraq çox təbii, səmimi olsunlar. Burada təmkinlilik və sülhsevərlik millətin gücünü formalaşdıran mühüm amillərdən biridir. Müdrik Lao Tsı deyirdi: yumşaq bərkə qalib gəlir, zəriflik gücə qalib gəlir.

...Çin dünyanı özünəməxsus şəkildə qəbul edir. Bu qədim sivilizasiya öz qaynaqlarından nə qədər uzaqlaşsa da adət-ənənələrinə sədaqəti ilə qibtə doğurur.

Ailənin xeyir-duası çinlinin həyatında çox mühüm məqamlardan biridir. Bu ölkənin sakinləri öz qocalarını çox sevirlər. Hər bir çinli bilir ki, qoca qadın və ya qoca kişi ailədə patriarxdır - bu böyük xeyir-duadır. Onların qayğılarına qalırlar, yedizdirirlər, gəzdirirlər, nəvaziş göstərirlər və hər cür qulluqlarında dururlar. Səhər saat 6-da və şam yeməyindən sonra axşam saat 7 və ya 8-də oğlanlar, qızlar nəvələrlə birlikdə nənələri və ya babaları təmiz havada gəzməyə çıxarırlar. 60-70 yaşlarında qoca qadın arabada oturmuş 80-90 yaşlı anasını gəzdirib mehribancasına söhbətləşir, nəvaziş göstərir.

Bu mənzərəni seyr edərkən Azərbaycanda doğma övladları tərəfindən qocalar evinə atılmış və kimsəsizlər kimi ömürlərini başa çatmasına səbirsizlənən qocalar yadıma düşdü. Vaxtı ilə bizim də sahib olduğumuz gözəl ənənələri bir çoxlarının belə sürətlə untmasına, biganəliklərinə təəssüfləndim və acıdım.

İnsanı mütəəsir edən çinlilərin yaşlı nəslə qayğısı təkcə onları gəzdirmək və qulluq göstərməklə bitmir. Onlar qoca nənələri, babaları özləri ilə birlikdə mağazaya, bazara aparırlar ki, onlar həyatda iştirak etsinlər, qiymətləri unutmasınlar, rəfiqələri, dostları ilə ünsiyyətdə olsunlar, reallıqla əlaqələri üzülməsin. Bəlkə elə təkcə bu keyfiyyətinə görə Çin xalqına baş əyməyə dəyərdi. Belə ailədə xoşbəxtlik də olar, xeyir-bərəkət də. Çünki Tanrı belə ailələri sevir və mərhəmət göstərir.

Dünyanın bəlkə də heç bir yerində hiss etmədiyim kimi Çində mədəniyyətin canlı olduğuna şahidi durdum. Dünyanın sivilizasiya tarixi prosesləri nöqteyi-nəzərindən Çin bu gün elə bir oddur ki, bu odda qloballaşma itib-batmış Qərb sivilizasiyasının quru oduncaqlarını yandırır. Çin iqtisadiyyatın səmərəli fəaliyyətini yüksəltmək, mədəniyyətini zənginləşdirmək üçün Qərbin nailiyyətlərini çox fəal şəkildə öyrənib əxz edir. Öz tərəqqisinin enişinə doğru gedən Qərbdən və ya sadəcə Avropa-yəhudi mədəniyyətinin maddi məhsulu olan ABŞ-dan, özünü, hərəkət orientirlərini itirmiş slavyan sivilizasiyasından və ya münaqişəli ərəb dünyasından fərqli olaraq milyardyarımlıq insan potensialı olan, həyat enerjisinin kökləri ilə beş min illik sivilizasiyanın dərinliklərinə gedən Çin əvvəlki kimi yenə canlı mədəniyyətdir. Bu millətin sürətli tərəqqi üçün bütün əsasları var. Bugünkü inkişaf nə zirvə, nə də sondur. Bu olsa-olsa böyük tərəqqinin yalnız başlanğıcıdır. Axı Çin əjdahası yeni-yeni oyanmağa başlayır və bütün dünyanın həyəcanla və bir az da qorxu içində müşahidə etdiyi bu nəhəngin heyrətamiz sürətli inkişafı isə o əjdahanın püskürdüyü alovdur.

Hazırladı: İlqar RÜSTƏMOV

Xalq qəzeti.- 2015.- 8 aprel.- S.7.