“20 Yanvar:
Tariximizin
qanlı və
şanlı səhifəsi”
Şəhidlərin
qəhrəmanlığına, cəlladların vəhşiliyinə
və
xalqımızın
sarsılmaz iradəsinə şahidlik edən tarixi mənbə
XX yüzillik Azərbaycan
xalqının taleyinə, tarixinə ən qanlı hadisələrlə,
faciələrlə, misli görünməmiş
soyqırımlarla yanaşı, müstəqillik və
azadlıq uğrunda mübarizə, hünər və qəhrəmanlıq, milli
oyanış və özünüdərk əsri kimi də
daxil olmuşdur. Həmin əsrin
əvvəllərində müstəqilliyimizə gedən yol
1918-ci il mart qırğınları ilə
başlamış, az sonra Azərbaycanın, ümumən,
müsəlman Şərqinin tarixində ilk demokratik,
parlamentli respublika - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
yaradılmış və cəmi iyirmi üç ay fəaliyyət
göstərmişdir.
Yetmiş dörd ildən sonra sükut buzu əridi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin uzun illər xalqdan gizli
saxlanılmış tarixi, fəaliyyəti, əhəmiyyəti
haqqında söz açıldı. Azərbaycan milli
azadlıq hərəkatı xalqımızın milli
şüurunun inkişafında böyük rol oynadı. Lakin
tarixi ədalətsizliyi bərpa edib istiqlalına qovuşmaq
istəyən xalqı rus imperiyası müstəqil görmək
istəmirdi. XX yüzilliyin sonlarında müstəqilliyimizin
bərpasına aparan yol isə 1990-cı ilin 20 Yanvarından
başladı. Həmin gün öz hüquqları uğrunda
mübarizəyə qalxmış xalqımız sovet ordusunun
zirehli tankları, xüsusi təyinatlı hərbi dəstələri
ilə üzləşdi.
20 Yanvar faciəsi XX əsr Azərbaycan tarixində
baş vermiş qanlı hadisələrin, soyqırımı
aktlarının məntiqi davamı, çar Rusiyasının
“parçala-hökm sür” siyasətinin növbəti təzahürü
idi. Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımlar,
torpaqlarımızın 114 min kvadratkilometrdən 87 min
kvadratkilometrədək azalması, SSRİ dövründə
soydaşlarımızın indi Ermənistan adlandırılan
ərazidəki əzəli, ata-baba yurdlarından son nəfərinədək
qovulması, sovet rəhbərliyinin havadarlığı ilə
başlayan Dağlıq Qarabağ hadisələri, bu dəfə
torpaqlarının iyirmi faizinin işğalı bu məkrli
siyasətin mərhələləridir.
Qan yaddaşımıza böyük faciə və
qəhrəmanlıq kimi həkk
olunan 20 Yanvar müstəqillik əzmimizi, milli kimliyimizi
dünyaya tanıdan gün oldu. Bu tarix Azərbaycanın
istiqlalı yolunda milli məfkurəmizdən güc alan
qarşısıalınmaz azadlıq istəyinin dünyaya bəyan
edilməsinin başlanğıcı oldu. 20 Yanvar
qırğını həm də sovet rejiminin ermənilərlə
birgə apardıqları antiazərbaycan siyasətinin tərkib
hissəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Qabaqcadan
düşünülüb-hazırlanmış bu təcavüzkarlıq
aksiyası Azərbaycan xalqının demokratiya və milli
azadlıq uğrunda mubarizəsini boğmaq, ona mənəvi zərbə
vurmaq məqsədi daşımışdır. Lakin sovet
imperiyası insanlıq adına sığmayan əməlləri
ilə Azərbaycan xalqının iradəsini qıra bilmədi.
Qanlı Yanvar
milli azadlıq hərəkatının daha da yüksəlməsinə
və nəticədə, Azərbaycanın yenidən müstəqilliyə
qovuşmasına yol açdı. Uzun illər ərzində milli
azadlığını bərpa etmək arzusu
ilə yaşayan xalqımız nəyə
qadir olduğunu sübut etdi. Tarix bir daha göstərdi ki, dövlətçilik ənənələrini
yaşadan xalqımızı müstəqilliyi
uğrunda mübarizədə qorxutmaq, susdurmaq,
dayandırmaq mümkünsüzdür.
Zaman keçdikcə Qanlı Yanvar
hadisələrinə müxtəlif aspektlərdən
yanaşılır: xalqımız 20 Yanvarı təkcə hüzn günü kimi deyil, eyni
zamanda, milli qürur və iftixar günü kimi anır. Faciənin 25-ci ildönümü
ərəfəsində ərsəyə gələn, ictimaiyyətə
təqdim edilən Prezident
Administrasiyası İctimai-siyasi məsələlər
şöbəsinin və AzərTAc-ın birgə layihəsi
— “20 Yanvar - Tariximizin
qanlı və şanlı səhifəsi” kitab-albomu
uzun illər sovet
imperiyası əsarətində yaşamış Azərbaycan
xalqının azadlıq iradəsini, müstəqillik uğrunda mübarizəsini əks etdirən tarixi sübut-dəlillərin
toplandığı qiymətli mənbədir.
“20 Yanvar:
Tariximizin qanlı və şanlı səhifəsi” milli azadlığı, ölkəsinin ərazi
bütövlüyü uğrunda
mübarizəyə qalxmış dinc əhaliyə
edilən kütləvi terroru, totalitar sovet rejiminin cinayətkar mahiyyətini bütün dünyaya bir daha nümayiş
etdirən mötəbər ittihamnamədir. Bu, Prezident
Administrasiyası İctimai-siyasi məsələlər
şöbəsi ilə AzərTAc-ın “Xocalı— iyirminci əsrin soyqırımı”
kitabından sonra ikinci
layihəsidir. Hər iki layihənin rəhbəri
Prezident Administrasiyasının şöbə
müdiri, professor
Əli Həsənov və AzərTAc-ın baş
direktoru Aslan Aslanovdur.
Öz tipoloji xarakteri
ilə fərqlənən “Tariximizin
qanlı və şanlı səhifəsi” kitab-albomu
Azərbaycan xalqının 25 il əvvəl
yaşadığı faciənin, 20 Yanvar
həqiqətlərinin dünya ictimaiyyətinə,
bugünkü və gələcək nəsillərə
çatdırılması baxımından uğurlu
bir layihədir. Bu, eyni
zamanda, vətənpərvər
ziyalıların vətəndaşlıq mövqeyinin
yeni parlaq ifadəsidir.
Layihənin
məramının ifadə olunduğu Ön sözdə səslənən “Bu fotonəşr Bakıda törədilmiş
kütləvi qırğının əsas baiskarı Mixail Qorbaçovu Nobel Sülh
mükafatına layiq görmüş
dünya üçün
yaddaş kitabıdır” — fikri diqqəti cəlb edir
və düşündürür. Bu, həm də Ermənistan—Azərbaycan
müharibəsinə, Qarabağ həqiqətlərinə
ikili standartla yanaşan beynəlxalq aləmə cinayətkarların
hələ də cəzasız qalması barədə
mesajdır.
20 Yanvara aparan yolun nə vaxt və haradan başlanıldığını
göstərən hadisələrin xronoloji
ardıcıllığı, tarixi faktlara əsaslanan şərhlər, dərin
təhlillər və Azərbaycan xalqının müsibətini,
qırğının miqyasını əks etdirən
yüzlərlə fotoşəkil- güllə ilə vurulmuş,
tankın tırtılları altında tapdanaraq əzilmiş insan
cəsədləri, şikəst edilmiş,
ağır yaralanmış insanlar,
qanlı cəza əməliyyatının ağır nəticələrini,
müəyyən epizodlarını əks etdirən materiallar, fotosənədlər kitab-albomun tarixi və
informasiyalılıq dəyərini nümayiş
etdirir.
Bəhs
etdiyimiz kitabın dəyəri 20 Yanvar hadisələrinə dair
təkzibedilməz fotoşəkillərin və sənədlərin,
tarixi materialların, statistik
məlumatların küll halında təqdim
edilməsi, daha geniş
auditoriyaya çatdırılması üçün fotonəşrin dörd dildə - Azərbaycan, ingilis,
rus və ərəb dillərində çap
olunması, oxucuda, xüsusən, dünya ictimaiyyətində faciə barədə
aydın və obyektiv təssəvvürün
yaradılmasındadır. Hər kəsin qavraya
biləcəyi tərzdə, dəqiq, lakonik
və çox səmimi bir
üslubda ifadə olunmuş
fikirlər siyasi, ideoloji,
mənəvi mahiyyəti, məna-məzmun konkretliyi
ilə diqqəti cəlb edir.
Kitabda 20 Yanvar hadisələrinin səbəblərini,
həmin hadisələr ərəfəsində Azərbaycanda
yaranmış gərgin ictimai-siyasi vəziyyəti,
Ermənistanın əsassız ərazi iddiaları və
Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan ayırmaq cəhdləri
ilə əlaqədar baş
qaldırmış etiraz dalğası, keçmiş sovet rəhbərlərinin xalqımıza
qarşı ədalətsiz siyasəti və digər mühüm məqamlar xronoloji
ardıcıllıqla təqdim edilir. Həmin dövrdə cərəyan edən hadisələrin
və faciəni əks etdirən fotosənədlərin “20 Yanvara aparan yol”, “İnformasiya
blokadası”, “Qanlı statistika”, “Vida günü”, “Şəhidlər”,
“Şəhidlər xiyabanı - müqəddəs məkan”
başlıqları altında qruplaşdırılması oxucu auditoriyasına faciə haqqında dəqiq
informasiya verir.
“20 Yanvar
- Tariximizin qanlı və şanlı səhifəsi”
kitab-albomu 1987-ci ildən başlayan
bir dövrü əhatə
edir. Bu dövrdə cərəyan
edən hadisələrin xarakteri, obyektiv, subyektiv səbəbləri
tarixi xronologiya ilə
əks olunur. Xalqımızın o vaxt SSRİ-də gedən
proseslərə real təsir etmək
imkanı olan lideri Heydər Əliyev siyasi
səhnədən uzaqlaşdırıldıqdan sonra M. Qorbaçovun müşaviri A. Aqanbekyanın
Parisdə “Humanite” qəzetinə
müsahibəsində “Dağlıq Qarabağın Ermənistanın
tərkibinə verilməsi zəruriliyindən və bu məsələyə M.Qorbaçovun
razılıq verməsindən” danışması etnik münaqişənin
yaxınlaşdığına bir siqnal olmuşdu. Nəşrdə qeyd edildiyi kimi, 20 Yanvara gedən yol da ermənilərin
Dağlıq Qarabağa əsassız ərazi
iddiaları ilə başlanmışdır. 1987-ci ildə Qarabağda yaradılmış “Krunk” radikal-
separatçı erməni təşkilatının Xankəndində
keçirdiyi ilk antiazərbaycan
mitinqləri də baş verəcək
faciələrin ilk
qığılcımları idi.
1988-ci
ildə Dağlıq Qarabağda baş qaldırmış erməni separatizminə
Kreml rəhbərliyinin rəvac verməsi,
1989-cu ildə SSRİ Ali Sovetinin
qərarı ilə DQMV-də yaradılmış Xüsusi İdarə Komitəsinin Azərbaycana
qarşı qərəzli mövqeyi sayəsində
muxtar vilayətin idarə-müəssisələrinin
tədricən Azərbaycanın tabeçiliyindən çıxarılması,
vilayət ərazisində soydaşlarımıza divan tutulması, DTK-nın çeşidli
təxribatlar törətməsi və s.
hadisələr xronologiyadan aydın olur ki, nəhayət,
Bakıda dinc əhalinin ağır hərbi
texnikanın köməyi ilə vəhşicəsinə qətliamına
aparırmış. Kitab-albomda
faciənin tükürpədici, qanlı epizodlarını əks
etdirən fotosənədlər keçmiş
sovet dövlətinin həmin günlərdə
Azərbaycanda həyata keçirdiyi vəhşi
terror aktlarının insanlığa
qarşı ən ağır cinayətlərdən olduğunu təsdiq edir.
“İnformasiya
blokadası” bölməsində qeyd edildiyi kimi, faciə barədə
xəbərlərin dünyaya
yayılmasının qarşısını almaq,
Azərbaycan ətrafında informasiya
blokadası yaratmaq planı cəza ssenarisinin tərkib hissəsi olmuşdur.
Belə bir maraqlı cəhətə
nəşrdə xüsusi diqqət yetirilir ki, M.Qorbaçovun
göstərişi, D.Yazovun
komandanlığı altında həyata keçirilən
Qanlı Yanvar faciəsi baş
verdikdən bir gün
sonra bu informasiya blokadasını geniş
cəbhədə yaran ümummilli
lider Heydər Əliyev həmin vaxt Azərbaycanın Moskvadakı Daimi Nümayəndəliyinə gələrək,
Bakı qırğınına ilk olaraq etirazını bildirmiş
və siyasi-hüquqi qiymət vermişdir.
“Qanlı
statistika” başlığı altında toplanan fotosənədlər, “Şit”
təşkilatının müstəqil ekspertləri tərəfindən
hazırlanmış hesabat, ölənlər,
yaralananlar və qanunsuz
həbs olunanlarla bağlı statistika 20 Yanvar faciəsinin
miqyasını, sovet ordusunun,
xüsusi təyinatlı dəstələrin
və daxili qoşunların iri kontingentinin Azərbaycan paytaxtının xüsusi qəddarlıqla zəbt etməsini
göstərir.
Kitab-albomun ən maraqlı və təsirli bölmələrindən
birində -"Vida günü"ndə
göstərilir ki, şəhidlərin son mənzilə yola
salınması Azərbaycan tarixində o
vaxtadək yaşanmamış ümummilli
dəfn mərasimi olmuşdur. Həmin anların, epizodların, insan
izdihamının iri planda
əks olunduğu fotoşəkillər
belə düşünməyə əsas verir
ki, bu möhtəşəm
hüznlü birlik sonrakı
illərin anım günlərində də davam
edərək, xalqımızın milli həmrəyliyinin
formalaşmasında və möhkəmlənməsində
başlanğıc rolu
oynamışdır.
Yeni nəşrdə oxucuya bir daha aydın olur ki, Azərbaycan
xalqının azadlıq mübarizəsinə, 20 Yanvar faciəsinə dövlət səviyyəsində
tam siyasi-hüquqi qiymət
verilməsi, şəhidlərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi
ümummilli lider Heydər
Əliyevin həyata keçirdiyi tədbirlərlə
mümkün olmuşdur. Ulu öndərin ölkəyə
rəhbərliyi dövründə şəhidlərin xatirəsinin
əbədiləşdirilməsi istiqamətində
atdığı addımlar, o cümlədən
1998-ci il 31 mart tarixli fərmanla “20 Yanvar
şəhidi” fəxri adının təsis edilməsi, 1998-ci
il 5 avqust tarixli sərəncama əsasən Şəhidlər
xiyabanında “Əbədi məşəl” kompleksinin yaradılması, şəhid ailələrinə
göstərilən diqqət və
qayğı, bu ənənəni ölkə
Prezidenti İlham
Əliyevin davam etdirməsi kitabın
“Şəhidlər”, “Şəhidlər xiyabanı - müqəddəs
məkan” bölməsində geniş əksini tapmışdır.
Kitabda paytaxtın rəsmi qonaqlarının, dövlət və
hökumət başçılarının, məşhur
insanların əlamətdar günlərdə və ölkəmizə
səfər proqramlarında mütləq şəkildə
Şəhidlər xiyabanının ziyarət etməsi
faktının görüntüləri Vətən qurbanlarının xatirəsinə
rəsmi ehtiramın dövlət səviyyəsində təcəssümü
kimi sərgilənir. Şəhidlərin əbədiyyətə
qovuşduğu bu məkana
Heydər Əliyevin verdiyi qiymət nəşrin
tarixi, siyasi, tərbiyəvi,
həmçinin milli-mənəvi dəyərini ortaya qoyur:
“Xalqımızın tarixində çox əzəmətli,
qiymətli abidələr var. Ancaq Şəhidlər xiyabanı, XX əsrin sonunda Azərbaycan xalqının milli azadlığı uğrunda
özünü qurban
vermiş şəhidlərinin məzarları
Azərbaycan Respublikasının torpağının ən
müqəddəs yeridir və ən qiymətli
abidəsidir”.
Ulu öndərin “şəhidlərin hər
qanının damcısında bizim
xalqımızın qüdrəti var, qəhrəmanlığı
var, xalqımızın milli
azadlıq, müstəqillik arzuları vardır. O gecə
tökülən qanlar müqəddəs
qanlardır. Onlar bizim xalqımızın əsrlər
boyu milli azadlıq,
müstəqillik uğrunda tökdüyü qanlara qovuşmuş qanlardır, o
gecə tökülən qanlar Azərbaycanın
müstəqilliyini nümayiş etdirən
milli bayrağımızın üstündəki
qandır” sitatı isə bu dəyərli
layihənin mükəmməl epiloqudur.
Geniş oxucu kütləsi,
həmçinin dünya ictimaiyyəti üçün nəzərdə tutulmuş kitab-albom yeni nəsildə
milli vətənpərvərlik,
dövlətçilik hislərinin tərbiyə olunması, milli kimlik məfkurəsinin
formalaşması baxımından ibrət dərsliyidir. “20 Yanvar: Tariximizin qanlı və şanlı səhifəsi”
Azərbaycanın yeni tarixini
əks etdirən faktların önəmli toplusudur.
Bu qiymətli
nəşr tirajlanaraq orta
məktəblərə, ali təhsil
müəssisələrinə, hərbi hissələrə,
Azərbaycanı dünyada təmsil edən
səfirliklərə, həmçinin dünya
dövlətlərinin ölkəmizdəki nümayəndəliklərinə,
diaspor təşkilatlarına da çatdırılmalıdır. 20 Yanvar cinayətinin təşkilatçılarının
və icraçılarının indiyədək cəzasız
qaldığı, beynəlxalq aləmdə Azərbaycana
qarşı ikili standartların hökm sürdüyü
dövrdə belə bir nəşrin dünyaya yayılmasına da
böyük ehtiyac var.
Nəfis
şəkildə nəşr edilmiş kitab- albomda Oqtay Məmmədov, Yaşar
Xəlilov, Rafiq Bağırov, Namiq Şəfiyev, Asim
Talıbov, Fərid Xayrulin, Mirnaib Həsənov, Oleq Litvin, Sergey Platkeyviç, Rauf Umudov, Tahir Cəfərov, Rasim Sadıqov və Fərid Məmmədovun
çəkdikləri fotoşəkillər
toplanmışdır. Mətni
ingilis dilinə Nadir
İsmayılov, Orxan Muradov,
rus dilinə Nazim
Xıdırov, Ayişə Axundova, ərəb
dilinə isə Şıxəli Əliyev tərcümə
etmişlər.
Vətəndaş
təəssübkeşliyi, qan
yaddaşının hökmü ilə
yazılıb- tərtib edilmiş bu kitab- albom,
şübhəsiz, dəyərli faktlar, sübutlar mənbəyi kimi
həm ölkəmizdə, həm də xaricdə yaşayan hər bir qeyrətli
azərbaycanlının stolüstü
kitabı olacaq.
Vasif SƏMƏDOV,
“Kaspian-İzvestiya” Beynəlxalq İnformasiya Agentliyinin prezidenti,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar
jurnalisti,
Leyla
RƏŞİD,
BDU-nun jurnalistika fakültəsinin
əməkdaşı,
doktorant
Xalq qəzeti.- 2015.- 1 fevral.- S.4.