Qloballaşma və müasir

dünyanın dil mənzərəsi

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair” Dövlət Proqramı çağdaş dövrdə ana dilimizin dövlət dili statusunun, işləkliyinin və ədəbi normalarının qorunması sahəsində çox mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Sənəddə vurğulandığı kimi, “Azərbaycan dilinin milli dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən olaraq istifadəsi və əsaslı tədqiqi, ölkədə dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün əlverişli zəmin yaradılmışdır. Eyni zamanda, elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı qloballaşma dövrü Azərbaycan dilinin zənginləşməsi və tədqiqi imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işlərin yeni səviyyəyə yüksəldilməsini tələb edir.”

Təbii ki, Dövlət Proqramının qarşıya qoyduğu bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün müasir dünyada gedən dil proseslərini bilmək və nəzərə almaq zəruridir. Bu gün dünyanın dil mənzərəsi nə qədər rəngarəng və zəngin olsa da, qloballaşma prosesi bu mənzərəyə də çox ciddi təsir göstərir. BMT üzvü olan 200-dən artıq dövlətin ərazilərində 2001-ci ildə qeydə alınmış 6417 dildən hər il bir çoxu ölüb aradan çıxır.

2008-ci ildə Alman Dili Cəmiyyəti (ADC) “Almanlar öz dilləri və xarici dillər haqqında nə düşünürlər?” mövzusunda sorğu keçirib. Söhbət Avropa İttifaqında işlənən dillərdən gedir. Sorğunun nəticələri çox maraqlıdır. Sorğuda iştirak edənlərin 13 faizi Avropada vahid dil olmasına səs verib, onlardan 11 faizi ingilis, 2 faizi isə alman dilini seçib. Rəyi soruşulanların 9 faizi seçim edə bilməyib. Deməli, sorğuda iştirak edənlərin 78 faizi Avropada milli dillərin saxlanılmasına səs verib. Onların çoxu Avropada vahid dilin — ingilis dilinin xeyrinə səs vermişdir. Bu meyil günü-gündən güclənməkdədir. Sorğunu keçirən ADC həyəcan təbili çalır ki, alman dili bu gün Avropada sıxışdırılaraq bir dialektə çevrilir, ya da ölüb getmək təhlükəsi ilə üz-üzədir.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, dillərin gələcəyi ilə bağlı dəqiq öncəgörmə vermək o qədər də asan deyil. Xeyli müddətdir ki, dünyada təkdilliliyə meyil güclənməkdədir. Bu gün Azərbaycan dili ilə bağlı belə bir sorğu keçirmək maraqlı olardı. Təbii ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra dilimizin mövqeyi daha da möhkəmlənmişdir. İndi radio dalğalarında, televiziya kanallarında, beynəlxalq tədbirlərdə dilimiz daha möhtəşəm səslənir və daha geniş auditoriyanı əhatə edir. Ancaq bununla belə, paytaxtımızda tez-tez başqa dillərin işləndiyinin də şahidi oluruq. Mətbuatın verdiyi xəbərə görə, bu yaxınlarda ölkəmizə yenicə təyin olunmuş ABŞ səfiri etimadnaməsini təqdim edəndə azərbaycanca danışıb. Bu, dilimizin nüfuzunun durmadan artmasına dəlalət edir. Ancaq müvafiq sorğuların nəticələrini və kitab çapının miqdarını göstərən konkret rəqəmlər olmadığı üçün dilimizin işlənməsi və gələcəyi ilə bağlı sualları cavablandırmaq çətindir. Bu gün media nümunələrinin, nəşriyyatların sayına diqqət yetirəndə və dünyada bizim dildə danışan əhalinin ümumi sayını nəzərə alanda, Azərbaycan dilinin dünya miqyasında təxminən 20-22-ci yerləri bölüşdürməsi bizi sevindirməyə bilməz.

İndi dünyada vahid dilə qarşı çıxan ölkələrdə çoxlu tədbirlər görülür, simpozium və konfranslar keçirilir, qalaq-qalaq tezislər və məruzələr çap olunur, hamı bir ağızdan milli dillərin qorunmasından danışır. Bu kontekstdə konservativ və liberal mövqelər toqquşur, ingilis dilinin milli dilləri sıxışdırmasından qorunmaq üçün tədbirlər planı hazırlanır. Ancaq bütün bunların fonunda ingilis dilinin bir addım da geri çəkilmək niyyəti müşahidə olunmur. Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Almaniyada təkdillilik “xoşbəxtliyinə” inananlar isə hələlik cəmi 13 faiz təşkil edir. Başqa ölkələrdə vəziyyətin necə olmasını araşdıran sorğular aparılmadığından ümumi nəticə çıxarmaq çətindir. Digər tərəfdən, təkdillilik ölkənin, xalqın vüqarına, insanların heysiyyətinə toxunur.

XIX əsrdən müşahidə olunmağa başlayan ilk qloballaşma elementləri (dəmir yolunda, poçtda, gəmiçilikdə, təqvimdə və s.) həm də millətçiliyin güclənməsinə yol açdı. Millətlərin bir kökdən törəməsi doktrinası hakim nəzəriyyəyə çevrilsə də, bu yöndə inteqrasiyanın reallaşması dil müxtəlifliyi ucbatından uğur qazana bilmədi. Dünya nəinki vahid oldu, əksinə, özünəvurğunların əlində daha da parçalandı. Latın və fransız dillərinə söykənən humanizm və kosmopolitizmlə səciyyələnən maarifçiliyin yerinə hər xalqın özünəməxsusluq ideyası ilə milli birliyə çağıran romantika gəldi. Bu da hər xalqın dilinin çiçəklənməsi üçün geniş yollar açırdı. Kim xalqın dilinin böyüklüyünə qarşı çıxış edirdisə, o həmin xalqın qəzəbinə düçar olurdu. “Dili məhv olan xalq məhvə doğru gedir” şüarı o vaxt çoxlarının əqlinə hakim kəsilmişdi.

Təbii ki, milli ünsiyyət vasitəsi olmayan yerdə ölkə müstəqil ola bilməz. Ancaq müasir dövrdə bu prinsip universal vasitə kimi işləyə bilmir. Öz soykökündən ayrı düşmüş milyonlarla insan var. Dünyada yalnız ana dilindən istifadə edən milli dövlət tapmaq çətindir. Azərbaycanda bu gün ən azı 10-15 dildə danışılır, Almaniyada bu göstərici 100-ə bərabərdir. Deyəsən, bu gün ata yurdu, ana dili anlayışları köhnəlib, çoxdillilik normaya çevrilib. Bu gün Qərbdə milli eynilikdən daha çox Avropa eyniliyindən danışmaq düzgün olardı. Avropa Birliyinin bir və ya ikidillilik şəraitinə (ingilis və fransız dilləri) nə vaxta qədər dözə biləcəyini söyləmək çətindir.

Almaniya alman dilində danışan 100 milyonluq əhalinin hüququnu qorumağa çalışır. Almanlar tez-tez müxtəlif yollarla AŞPA-da məsələ qaldırmağa cəhd edirlər ki, alman dili bu qurumda işlək dil kimi qəbul olunsun. 23 fevral 2013-cü ildə “Avropa: etimadı yeniləməli” adlı çıxışında AFR prezidenti Y.Qauk Avropada dil siyasətinə də toxunaraq demişdir: “Düzdür, gənc nəsil onsuz da ingilis dili ilə təmas şəraitində böyüyür. Amma mən düşünürəm ki, dildə inteqrasiyanı hadisələrin gedişinin ixtiyarına buraxa bilmərik. Çoxdillilik Avropada yalnız elita üçün yox, daha çox əhali qrupları, daha çox insanlar, nəhayət hamı üçün olmalıdır. Mən inanıram ki, Avropada bu proseslərin hər ikisi yanaşı gedə bilər: vətəndə və poeziyada ana dili, praktik həyatda və beynəlxalq münasibətlərdə bütün yaşlar üçün praktik ingilis dili.” Prezidentin bu çıxışı çox ciddi mübahisələrə səbəb oldu, çünki Avropada dil siyasəti düzgün aparılmır, ingilis və fransız dilləri dominantlıq təşkil edir ki, bu da almanları razı sala bilməz. İngilis alimi D.Kristal “İngilis dili qlobal dil kimi” əsərində yazır ki, dünyanın 70-dən çox ölkəsində ingilis dili rəsmi dil statusu daşıyır. Həmin müəllifə görə, dünya əhalisinin 2 milyarddan çoxu ingilis dilindən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edir. Onlardan 1,4 milyardı bu dildən birinci dil kimi, 735 milyona qədəri isə, ikinci dil kimi istifadə edir. İngilis dilindən xarici dil kimi istifadə edənləri də buraya əlavə etsək, görərik ki, dünya əhalisinin təxminən yarısı ingilis dilində danışa bilir.

Biz 2007-ci ildə çap etdirdiyimiz “Dil” kitabında planetimizin dil mənzərəsini açıb göstərməyə cəhd etmişik. UNESCO-nun “Dünya dilləri təhlükədə” atlasında təxminən 2500 dildən bəhs olunur. Yuxarıda verdiyimiz rəqəmlə bu rəqəm arasında fərq bəzən bu və ya digər dilin müstəqil, yaxud hansısa dilin dialekti sayılması ilə izah oluna bilər. Hindistanda 1971-ci il məlumatına görə, 1652 dil qeydə alınmışdısa, 20 il sonra bu göstərici 418 dil oldu. Burada adlandırma da mühüm rol oynayır. 6000-dən artıq dilin bu gün 4000 adı var. Avropada ingilis, fransız, ispan, alman və s. dillər çoxmilyonlu xalqların dilləridir. Ancaq dünyada əksər dillərdə minlərlə insan danışır. Dünyada yalnız 300 dili milyonluq dil adlandıra bilərik. Papua Nigeriyasında 1996-cı ildə 4 milyon əhali 3 rəsmi dildən istifadə edirdi (ingilis, Tok Pisin və Motu). Ancaq bu ölkədə ümumilikdə 826 kiçik və xırda dil var. Onlardan bəzisində 900-1000, 800-900, hətta bəzən elə dillərə təsadüf olunur ki,10 və bir qədər də az adam danışır. Alman alimi H.Haarman 5 belə dil adı çəkir. Dillərdən 9-u ölüb getmiş dildir. Dillər qəbiristanlığı adlandırılan Avstraliyada 10 və daha az adamın danışdığı 105 dil qeydə alınıb. 32 dildə isə bircə nəfər danışan qalıb. H. Haarmana görə, XXI əsrdə dillərin 40 faizi öləcək. Qalan dillər arasında hərəsində bir və ya 10 nəfərin danışdığı dillər olacaq ki, bu dillərdə insanlar yalnız öz nənə-babaları ilə ünsiyyətə girə biləcəklər. Bəzi dillər, məsələn, sanskrit və həbəş dilləri yalnız filmlərdə qalmışdır.

İmperiyaların çökməsi də dünyanın dil mənzərəsinə və dövlətlərin dil siyasətinə güclü təsir göstərir. Keçmiş Sovetlər Birliyində 1971-ci ildə ölkə əhalisinin 42 faizi, 61,2 milyon əhali rus dilini özünün ikinci ana dili hesab edirdi. Hətta rus dilinin birinci rəsmi dil olduğu Kazaxstan kimi ölkələrdə də indi vəziyyət tamam dəyişmişdir.

Qloballaşma vahid dillilik üçün mühüm amildir. Bu proses ingilis dilini dünya dili statusuna qaldırmışdır. Ancaq qloballaşma əks-təsir də göstərir. Xırda xalqlar heysiyyət məsələsini ortalığa ataraq milli özəlliyini əsaslandırmağa çalışır, dili milli kimliyin simvolu kimi dəyərləndirirlər. Bu, hətta yeni dillərin meydana çıxmasına səbəb olur. Yuqoslaviya dağılanda mahiyyətcə eyni dildə danışan, lakin uzun müddət müvafiq olaraq kiril və latın əlifbasında yazmış serblər və xorvatlar tam ayrılaraq iki dil əmələ gətirdilər. XIX əsrdə olduğu kimi, indi də ana vətənlə ana dili vəhdətdə götürülür. Elə həmin Yuqoslaviya ərazisində olan Kosovoda serb dili dominant idi. Hazırda isə alban dili müstəqilliyin rəmzinə çevrilmişdir. Bəzi hallarda dil siyasi alət kimi xalqları əzmək, tabe etmək funksiyası daşıyır. Məsələn, keçmiş Sovetlər Birliyində rəsmi ideologiya rus dilini belə bir vasitəyə çevirmişdi. Bəzi hallarda isə, dil təzyiq vasitəsi olmadan bu işi yerinə yetirir. Avstraliyada aborigenlərin dilləri məktəbdə tədris olunur. Finlandiyanın Laplandiya bölgəsində 2400 adamın danışdığı dil universitetdə öyrənilir. İsveçrədə latın mənşəli retoroman dili 1938-ci ildən ölkənin 4-cü rəsmi dili kimi tanınıb. Ancaq bu dillərin geniş perspektivə malik olduğunu düşünmək sadəlövhlük olardı.

Qeyd edək ki, dil müxtəlifliyi hələ uzun müddət planetimizin canlı mənzərəsini nümayiş etdirəcək. Ancaq o da düzdür ki, hazırda dünya əhalisi təkdilliliyə doğru irəliləyir. Digər tərəfdən, dil milli kimliyin, milli mədəniyyətin təcəssümü kimi sosial davranışı və yaradıcılığı idarə edir. 2012-ci ildə Bakıda keçirilmiş “Avroviziya” mahnı yarışmasında hər iki meyil aydın nəzərə çarpırdı. Birinci yeri ingiliscə oxuyan İsveç nümayəndəsi tutdu. İkinci yeri isə Rusiyanın Udmurtiya Muxtar Respublikasnın Buranov rayonundan olan nənələr qrupu qazandı. Onlar unudulmaqda olan udmurt dilində oxuduqları mahnı ilə tamaşaçıların qəlbini fəth etməklə yanaşı, həm də öz ana dillərini yaxşıca reklam elədilər. Yarışmanı televiziya kanalları vasitəsilə qitənin on miyonlarla tamaşaçısı izləyirdi. Nəticədə birinci meqameyil – təkdillilik üstünlük qazandı. Ancaq, eyni zamanda, ikinci meqameyil də öz sözünü dedi, yəni milli dildə səslənən mahnı ikinci yerə çıxdə. Deməli, unikal, ekzotik dillərlə (məsələn, balkanlarda 143 dil qeydə alınıb ki, onların çoxunun adını bilmirik) vahid dil mövqeyi qazanan qlobal ingilis dili arasındakı dilemmanı həll etmək o qədər də asan deyildir. Avropada böyük dillərin əksəriyyəti XIX əsrdə geniş tədqiq olunaraq genetik cəhətdən onların qohumluğu müəyyən edildi və bu dillər ümumi şəkildə hind-Avropa dilləri adlandırılmağa başladı (almanlar, adətən, bu dilləri hind-german dilləri adlandırırlar). Dilçilik elminin qənaətinə görə, bu dillərin daşıyıcıları tarixən Dəclə və Fərat çayları arasından çıxmaqla Şimala – Avropaya və Cənuba – Hindistana yayılmışlar. Müasir dövrdə Avropa dilçiliyi əvvəllər olduğu kimi, sözləri semantik və formal cəhətdən müqayisə edərək (məsələn, almanca “drei”, ingiliscə “three”, fransızca “trois”, rusca “tri” və s.) etimoloji axtarışlarla məşğul olmur, indi dilçiliyi dillərin mənşəyindən daha çox onların qarşılıqlı təsiri və gələcək perspektivi maraqlandırır və Avropada “avroş” adlandırılan ümumi dilin gələcəyi ilə bağlı proqnozlar verilir. Ancaq bununla yanaşı, bu gün Avropanın istənilən ölkəsində, o cümlədən Almaniyada geniş miqrasiya dalğası dil müxtəlifliyini qaçılmaz edir.

Azərbaycanda miqrasiya dalğası böyük olmasa da, ölkəmizdə real çoxdilliliyin şahidiyik. Bir tərəfdən etnik qrupların dilləri (lahıc, tat, ləzgi, rutul, avar, talış və s.), digər tərəfdən, müstəqillik nəticəsində ölkəmizin dünya xalqları və mədəniyyətləri ilə mədəni, siyasi, ticari, iqtisadi və s. sahələrdə intensiv əlaqələr yaratması multikulturalizmin və çoxdilliliyin genişlənməsinə gətirib çıxardı. Bizim ölkədə miqrantların sayı ilə bağlı dəqiq statistik məlumatımız yoxdur. Ancaq alman hökumətinin 2011-ci ilin sonlarında verdiyi rəsmi statistikaya görə, orada 15,3 milyon miqrant olub. Onların 6,7 milyonu alman vətəndaşlığı olmayan əcnəbilərdir ki, öz dillərini yaşatmaqla bərabər, alman dilini öyrənir və bu dildə danışırlar. Təxminən 2,5-3 milyon türk, azərbaycanlı və digər türkdillilər və qafqazlılar Almaniyada yaşayıb fəaliyyət göstərirlər. Keçmiş Yuqoslaviyadan gələnlər də öz dillərini (xorvat, serb, alban və s.) qoruyub saxlamağa çalışırlar. Mərakeşlilər, tunislilər, berberlər və s. ərəb dilində danışır. Bolqarlar, çexlər, ruslar, slovaklar, ukraynalılar, beloruslar slavyan mədəniyyətinin daşıyıcılarıdır. Buraya Şimali Avropadan (estonlar, finlər, litovlar, latışlar, norveçlilər), Yaxın Şərqdən (livanlı, misirli, iraqlı, iordaniyalı, fələstinli ərəbləri, farsları, əfqanları, pakistanlıları, çinliləri, vyetnamlıları, yaponları, koreyalıları, filippinliləri, tailandlıları, israilliləri, kanadalıları, norveçliləri, isveçrəliləri, amerikalıları və s. də əlavə etsək, burada dil mənzərəsinin rəngarəngliyinin nə qədər böyük olduğunun şahidi olarıq. Son məlumatlara görə, 140-dan artıq ölkədən insanlar gəlib AFR-də yaşayırlar. Almaniya dünyada ən böyük sayda miqrantlar olan ölkədir. Təbiidir ki, belə bir şəraitdə çoxdillilik və vahiddillilik problemi cəmiyyəti dərindən maraqlandırır.

Beləliklə, görürük ki, planetimizin dil mənzərəsi həddindən artıq rəngarəngdir və bu gün dillərin qarşılıqlı təsirini öyrənmək sosiodilçiliyin mühüm vəzifələrindəndir.

Fəxrəddin VEYSƏLLİ,

filologiya üzrə

elmlər doktoru, professor

Xalq qəzeti.- 2015.- 16 iyul.- S.6.