Azərbaycanda geosiyasət
elminin
əsasını qoyan fundamental tədqiqat
(əvvəli qəzetin
ötən sayında)
Azərbaycan xalqı artıq 12 ilə yaxındır ki,
ulu öndərin cismani yoxluğunu onun siyasi xətti ətrafında
daha sıx və monolit birlik nümayiş etdirərək yad
edir. Xalqımız Heydər Əliyevin fiziki itkisindən
nə qədər çox kədərlənsə də, təskinliyini
onda tapır ki, bu gün ulu öndərin şah əsəri
olan müstəqil Azərbaycan etibarlı əllərdədir,
davamlı və dinamik inkişaf tempinə malikdir. Zəmanəmizin
dühasından “Ona özüm qədər inanıram və
gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyirəm”,
– qiymətini alan Prezident İlham Əliyev
Azərbaycanın bugünkü və gələcək
inkişafının təminatçısıdır. O, Azərbaycanın
çağdaş tarixinə yeni missiya ilə daxil
olmuşdur. Cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi
altında Azərbaycan son 12 il ərzində
özünün milli dövlət quruculuğu və idarəçiliyinin
növbəti şərəfli mərhələsini
yaşayır. Dövlət
başçısı tərəfindən iqtisadiyyatın
şaxələndirilməsi, siyasi islahatlar, modernləşmə,
enerji sektorunda asılılığın azaldılması, təhsil
və güclü sosial siyasət ölkəmizin strateji xətti
olaraq irəli sürülmüşdür. Optimal məqsəd
və vəzifələrin müəyyən edilməsi və
onların yerinə yetirilməsi yollarının düzgün
tapılması nəticəsində Azərbaycan hətta
dünya iqtisadi-maliyyə böhranı illərində belə
analoqu olmayan iqtisadi inkişaf tempinə nail ola
bilmişdir. Bu dövrdə ölkəmiz öz
müstəqilliyini daha da möhkəmləndirmiş,
sosial-iqtisadi, siyasi-diplomatik və hərbi quruculuq sahələrində
çox böyük uğurlara imza atmışdır.
Əsərdə
yuxarıda qeyd olunan reallıqlar, o cümlədən Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ümummilli
lider Heydər Əliyevin müəllifi olduğu
çoxvektorlu və balanslı xarici siyasət kursunu sürətlə
dəyişən dünyanın geosiyasi gerçəkliklərinə
adekvat olaraq çevik, innovativ və hücum taktikasına əsaslanmaqla
davam etdirdiyi həqiqəti konkret faktlar və arqumentlərlə
əsaslandırılmış, bu məsələlər ətrafında
dərin elmi-analitik təhlillər aparılmışdır.
Fundamental
tədqiqat əsərinin “Azərbaycanın beynəlxalq aləmlə
geosiyasi münasibətləri” adlanan II bölməsinin I, II,
III və IV fəsillərində müəllif müvafiq
olaraq Avrasiyanın ümumi geosiyasi xarakteristikası və
müasir vəziyyəti, postsovet məkanında regional
geosiyasi fəaliyətin əsas xüsusiyyətləri, Orta
Asiya və Xəzər hövzəsinin ümumi geosiyasi
parametrləri, habelə Qara dəniz hövzəsi və Cənubi
Qafqazın beynəlxalq və regional maraqlar sistemində yeri və
rolu ilə bağlı məsələləri elmi təhlillər
süzgəcindən keçirmişdir.
“Avrasiya özünün beynəlxalq dəyəri, zəngin
və əhəmiyyətli geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji
resursları ilə yanaşı, həm də region
xalqlarının yaşadığı, region ölkələrinin
mövcud olduğu konkret bir sivilizasiya meydanı, milli-etnik
yaşayış məskəni və coğrafi məkandır”,
– deyən Əli Həsənov konseptual xarakterli təhlillər
aparmaqla müasir dövrdə Avrasiya regionunda dövlətlərarası
və milli maraqlar uğrunda mübarizənin əsas istiqamətlərini
üzə çıxara bilmişdir. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir:
– Regionun
böyük dövlətlərinin (Rusiya, İran, Türkiyə,
Çin və s.) ayrı-ayrılıqda təzahür edən
maraqları;
– dünyanın digər böyük dövlətləri
və dövlət birliklərinin maraqları. Bura ABŞ,
Avropa İttifaqı və onun bəzi üzv dövlətlərini
(Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya), Yaponiya və Çini aid
etmək mümkündür;
– regionun mühüm geosiyasi və geostrateji maraq
kəsb edən dövlətlərinin milli maraqları. Bu sıraya Azərbaycan, Ukrayna, Qazaxıstan,
Gürcüstan, Özbəkistan, Türkmənistan və digər
region dövlətlərini aid etmək olar.
Professor Əli Həsənovun dərin elmi və siyasi
yüklü təhlilləri Azərbaycanın lokal, regional və
beynəlxalq səviyyədə cərəyan edən mürəkkəb
geosiyasi prosesləri düzgün qiymətləndirməsi və
adekvat addımlar atması üçün əlverişli və
münbit elmi-siyasi platforma formalaşdırır.
Əsərdə
Rusiyanı Avrasiyanın əsas dövlətlərindən
biri kimi xarakterizə edən müəllif rəsmi
Moskvanın bu arealda yeritdiyi siyasətin kökündə duran
əsas məqsədlərdən biri kimi ABŞ-ın
arxitektoru olduğu “yeni təkqütblü dünya”
nizamına postsovet regionunun buraxılmaması kursunun
dayandığını elmi dəlillərlə əsaslandırmışdır.
Müəllif bu yanaşması kontekstində fikirlərini
davam etdirərək qeyd edir ki, hazırda Avrasiyada Rusiyanın əsas
geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi- geostrateji rəqibi qismində
Avropa Birliyi və ABŞ çıxış edir. Bu
reallıqlar kontekstində hörmətli Əli müəllimin
növbəti elmi-siyasi qənaəti kifayət qədər
düşündürücüdür: “...Keçmiş
SSRİ-dən ayrılmış və müstəqilliyinə
qovuşmuş Ukrayna, Belarus, Azərbaycan, Gürcüstan,
Moldova və Ermənistanın gələcəkdə daha
çox kimin geosiyasi təsirində qalacağı və
kiminlə tərəfdaş koalisiyasına daxil olacağı
məsələsində tərəflər arasında
kompromissiz mübarizə müşahidə olunur." Əsərdə həmin mübarizənin məzmun
və mahiyyətini açıb göstərən
çoxsaylı faktlar və arqumentlər elmi dövriyyəyə
çıxarılmışdır.
Əli Həsənovun
əsaslandırılmış elmi qənaətinə görə,
ABŞ özünün NATO üzrə müttəfiqləri
ilə birlikdə Avrasiyanın, xüsusən də Cənubi
Qafqaz bölgəsi və Xəzər-Qara dəniz hövzəsinin
regional təhlükəsizliyi ilə bağlı Rusiyadan fərqli
olaraq ikinci əsas beynəlxalq mövqenin
daşıyıcısıdır. Əsərdə
bu düşərgənin Xəzər-Qara dəniz hövzəsi
və Cənubi Qafqazdakı təhlükəsizlik siyasəti
4 mərhələdə nəzərdən keçirilmişdir.
I mərhələ-1990-1993-cü illəri əhatə
edir. Bu mərhələdə ABŞ
regionu müxtəlif strateji parametrlər üzrə öyrənmək
və qiymətləndirmək funksiyasını yerinə
yetirmişdir. II mərhələ-1993-2000-ci
illər. Bu mərhələdə Xəzər-Qara dəniz
hövzəsinin, Cənubi Qafqazın geosiyasi, hərbi-geostrateji
və geoiqtisadi əhəmiyyətini nəzərə alan ABŞ və NATO üzrə müttəfiqləri
regionda fəal geosiyasət yürütməyə
başlayırlar. Bu mərhələdə ABŞ artıq
NATO, Avropa Birliyi və Türkiyə ilə yanaşı, ortaq
maraqlar əsasında bölgədə bəzi yerli tərəfdaşlarla
– Azərbaycan, Gürcüstan, Moldova, Özbəkistan,
Qırğızıstan və s. kimi qərbyönümlü
siyasət yürüdən ölkələrlə birlikdə
hərəkət etməyə başlayır. III
mərhələ-2001-2008-ci illəri əhatə edir, yəni
ABŞ-da 11 Sentyabr hadisələrindən başlayır və
Barak Obamanın prezident seçilməsinə qədər
davam edir. Bu mərhələdə ABŞ
və NATO Cənubi Qafqazda, Xəzər dənizi hövzəsi
və Mərkəzi Asiyada fəal hərbi-geostrateji fəaliyyətə
və təhlükəsizlik siyasətinə başlayır.
IV mərhələ ABŞ-ın milli təhlükəsizlik
siyasətində müasir dövr kimi xarakterizə olunur.
Bu dövrdə ölkənin dünya və
regional siyasətində, milli təhlükəsizlik siyasətində
əsaslı dəyişikliklər edilmiş və onun
çoxstandartlılığı bir qədər də
gücləndirilmişdir.
Dərslikdə qlobal güc mərkəzləri olan
Rusiya və ABŞ ilə yanaşı, Avropa
İttifaqının, Türkiyənin, İranın və digər
aparıcı dünya dövlətlərinin də Avrasiya
siyasəti və Azərbaycanla geosiyasi münasibətlərinin
xarakteristikası öyrənilmiş və müvafiq qiymətləndirmələr
aparılmışdır.
Məlum olduğu kimi, enerji təhlükəsizliyi
dünyanın aparıcı dövlətlərinin milli təhlükəsizlik
strategiyasının həlledici elementi statusunda
çıxış edir. Bu baxımdan bir sıra nüfuzlu
ekspertlərin “müasir dünyanın siyasi mənzərəsi
daha hərbi bloklara mənsubiyyətlə yox, enerji
ehtiyatlarına maliklik və malik olmamaq üzrə
bölgü ilə müəyyən ediləcək”,- fikri təsadüfi sayılmamalıdır.
Bu, bir həqiqətdir ki, yüksək inkişaf
etmiş ölkələrin enerji təhlükəsizliyi sahəsində
ciddi problemləri mövcuddur. Onlarin bir çoxunun
ümumiyyətlə karbohidrogen resursları yoxdur (Yaponiya, Cənubi
Koreya, Tayvan, bəzi Avropa ölkələri və s.), digərlərinin
malik olduqları köhnə yataqlar isə tükənmək
üzrədir (Böyük Britaniya, Norveç, Niderland).
ABŞ isə dünya neft hasilatında 8 faizlik paya malik olmasına
baxmayaraq, istehlakda payı 24 faizdən artıqdır. Bu fikirlərin
təsdiqi kimi onu da qeyd edək ki, ABŞ Neft
Şurasının statistik məlumatlarında qeyd olunur ki,
1996-cı ildə neftə olan sutkalıq təlabat 71 milyon
barrel təşkil edirdisə, 2030-cu ildə bu göstəricinin
138 milyon barrelə yüksələcəyi
proqnozlaşdırılır ki, onun da 30 milyon barreli təkcə
ABŞ-ın payına düşəcəkdir.
Dünya neft-qaz bazarı istehlakçılarının
strukturunda da dəyişiklik baş vermişdir. Əvvəllər 3 yüksək
inkişaf etmiş region neft və qazın əsas
istehlakçıları hesab olunurdu: Şimali Amerika (ilk
növbədə ABŞ), Avropa İttifaqı (
ilk növbədə Almaniya, Böyük Britaniya, Fransa,
İtaliya) və Şimal-Şərqi Asiya (Yaponiya, Cənubi
Koreya, Tayvan). Hazırda dinamik iqtisadi inkişaf
tempi ilə bağlı olaraq Çin, Hindistan, Braziliya, Tailand
və bir sıra digər dövlətlərin karbohidrogen
ehtiyatlarına olan tələbatı xeyli dərəcədə
artmışdır. Çin, hətta
Yaponiyanı bu sahədə ötərək dünya neft
istehlakında 9 faizlik göstəriciyə malik olmuşdur və
yalnız ABŞ-dan geri qalır.
Başqa bir məlumata əsasən, dünyada sənaye
məhsulları istehsalında 80 faizlik paya malik olan
böyük dövlətlər təxminən 20 faizə bərabər
enerji ehtiyatlarına malikdirlər. Bir çox hallarda
onlar bunu tarixi ədalətsizlik kimi dəyərləndirir və
belə bölgünün aradan qaldırılmasının
vacibliyini vurğulayırlar.
Bir
sıra mütəxəssislərin fikrincə, gələcəkdə
bu tələbə etiraz edən neft-qaz ölkələrinin
“enerji millətçiliyi”ndə və hətta “enerji
terrorizmi”ndə ittiham ediləcəkləri istisna deyildir.
Dünyanın müasir enerji xəritəsində
mövcud vəziyyətin natamam təqdimatı belə təsdiqləyir
ki, dünyada enerji resurslarına olan tələbat ilbəil
artmaqdadır və bu strateji məhsulların təkrar
istehsalının olmaması reallığı fonunda tələb
və təklif arasında qeyri-mütənasibliyin dinamik olaraq
artacağını proqnozlaşdırmaq mümkündür. Bu reallıq əsas
enerji istehlakçılarını, o cümlədən Avropa
ölkələrini alternativ enerji hasilatçıları
axtarmağa sövq edir. Belə enerji mənbələri
içərisində Xəzər regionu dövlətlərinin,
xüsusilə də Azərbaycanın müstəsna rolu
vardır.
Təsadüfi
deyildir ki, dərsliyin “Azərbaycanın beynəlxalq aləmlə
geoiqtisadi münasibətləri” adlanan III bölməsində
yuxarıda qeyd olunan reallıqlardan çıxış edərək,
ilk növbədə, Xəzər hövzəsi və Cənubi
Qafqazın geoiqtisadi xarakteristikası
araşdırılmış, onun əsas parametrləri beynəlxalq,
regional və yerli maraqlar kontekstində təhlil edilmiş,
xüsusilə də Azərbaycanın regional geoiqtisadi
maraqları elmi analizlər müstəvisinə
çıxarılmışdır. Burada Xəzər
hövzəsi və Cənubi Qafqazın enerji mənbələri
və onların bölgədə yaratdığı
müasir geoiqtisadi vəziyyət dərin elmi təhlillər
predmetinə çevrilmişdir. Xüsusilə
də Xəzərin neft-qaz ehtiyatlarının Avropanın
enerji təhlükəsizliyində oynadığı
mühüm rol təkzibedilməz dəlillərlə əsaslandırılmışdır.
Apardığı dərin elmi-analitik təhlillərin nəticəsi
olaraq professor Əli Həsənov Xəzər hövzəsindəki
düşərgələrarası rəqabətin əsas hədəflərini
üzə çıxarmışdır. Onlar
aşağıdakılardan ibarətdir:
– Xəzər
hövzəsinin enerji ehtiyatlarına yiyələnmək, yaxud
onlardan istifadə sahəsində üstün mövqeyə
sahib olmaq;
– hövzənin enerji resurslarının
istehsalı və dünya bazarlarına
çıxarılmasında iştirak;
– eneji istehsalında istifadə olunan texnologiya və
maliyyə vəsaitinə sahib, yaxud malik olmaq;
– hasilatın pay bölgüsü;
– bölgənin enerji ixracı
marşrutlarının və nəqliyyat-kommunikasiya sistemlərinin
seçiminə təsir və onların fəaliyyətinə
nəzarət etmək;
– neft-qaz istehsalı, istehlakı və ixracı
sahəsindəki digər geoiqtisadi dividendlərə sahib olmaq
və s.
Əsərdə
Xəzərdə transmilli maraq daşıyıcısı
hesab olunan əsas düşərgələr sırasında,
ilk növbədə, Rusiya, ABŞ və Avropa İttifaqı
ölkələrinin adları qeyd olunur, onların enerji təhlükəsizliyi
problemlərini həll etmək üçün regionda həyata
keçirdikləri geoiqtisadi və geosiyasi siyasətin
konturları göstərilir və reallaşma mexanizmləri təhlil
olunur. Müəllif problemlə bağlı elmi-nəzəri
mülahizələrini bəzi məqamlarda ABŞ-ın və
Rusiyanın Z. Bjezinski, C. Hantiqnqton, H.Kissincer, A.Duqin, N.Nartov,
İ.Yejiyev və digər məşhur politoloq və alimlərinin
fikirlərinə istinad etməklə əsaslandırmışdır.
Müəllif həmin məşhur ekspertlərə
sadəcə istinad etməmişdir, onların fikirləri ilə
bir sıra hallarda elmi polemikaya girmiş, arqumentlərə
söykənən fərqli mövqeyini ortaya qoymuşdur.
Əli Həsənov
kitabın bu bölməsində dünyanın və eləcə
də Xəzər hövzəsi ölkələrinin təsdiq
olunmuş və ehtimal olunan neft və qaz ehtiyatları ilə
bağlı müxtəlif mənbələrdən əldə
edilmiş rəqəmləri təhlil edərək maraqlı
fikir və mülahizələr irəli
sürmüşdür: “Bəzi rus geoloqlarının
proqnozlarına görə, Xəzər hövzəsindəki
neft ehtiyatlarının ümumi həcmi 7 milyard tondur (təxminən
50 milyard barrel). Başqa rus mənbələri
isə bu rəqəmin 13 milyard ton və daha artıq
olduğunu qeyd edirlər. Qərb ekspertlərinə
gəldikdə isə, hələ SSRİ zamanında ingiltərəli
və amerikalı mütəxəssislər hesab edirdilər
ki, Xəzər bölgəsində neft ehtiyatlarının həcmi,
sovet geoloqlarının təqdim etdiyi rəqəmlərdən
qat-qat artıqdır. ABŞ Dövlət Departamentinin və
Milli Təhlükəsizlik Şurasının məruzəsində
Xəzər hövzəsinin hazırki neft ehtiyatları, təxminən
200 milyard barrel (təxminən 27,5 milyard
ton) miqdarında göstərilir”.
Göründüyü kimi, Xəzər neftinin həcmi
haqqında Rusiya və ABŞ ekspertləri fərqli rəqəmlər
irəli sürürlər. Birincilər bədbin,
ikincilər nikbin proqnozları ilə seçilirlər.
Bu vəziyyətə diqqəti cəlb edən Əli müəllim
real vəziyyətə tam adekvat olan bir tezislə
çıxış edir : “Mütəxəssislər
bu rəqəmləri və xəritəni dəqiq müəyyən
edə bilmir, siyasətçilər isə yaranmış vəziyyətdən
asılı olaraq, həmin xəritə və rəqəmlərlə
manipulyasiya edirlər.”
Kitabda Xəzər hövzəsinin enerji potensialı,
ondan istifadə sahəsində müxtəlif maraqların
daşıyıcısı olan düşərgələrin
davranışı kontekstində daha bir mühüm problem ətrafında
geniş elmi araşdırmalar aparılmışdır. Bu, Xəzərin
hələ də həllini tapa bilməyən hüquqi statusu
ilə bağlı məsələdir. Bu
problem əsərdə tarixi və müasir geosiyasi
reallıqlar kontekstində təhlil olunmuşdur. Müəllif qeyd edir ki, Xəzərin hüquqi
statusunun təxminən 300 illik tarixi mövcuddur. Bu tarix XVIII əsrin sonlarından başlayaraq Xəzər
sahilində Azərbaycana məxsus ərazilər uğrunda
Rusiya, Osmanlı və Böyük Britaniya imperiyaları
arasında gedən çoxillik və qısa müharibələrlə
xarakterizə olunur. Bu tarix Sovet Rusiyası ilə
İran, habelə SSRİ ilə İran arasında
imzalanmış 1921-ci il və 1940-cı
il müqavilələri ilə şərtlənir.
Əsərdə Xəzəryanı 5 dövlətin hər
birinin məlum məsələdə mövqeyi təqdim
olunmuş və onun elmi-analitik analizi
aparılmışdır. Müəllif təhlillərinin
nəticəsi olaraq Xəzərin hüquqi statusu ilə əsas
və qeyri əsas yanaşmalar içərisində 4 təklifın
daha çox diqqəti cəlb etdiyini vurğulayır və
onlara münasibət bildirir. Həmin təkliflər
aşağıdakılardır:
– Azərbaycanın
təklif etdiyi birinci yanaşmaya görə, Xəzər ətrafda
yerləşən beş ölkənin
milli ərazilərini birləşdirən, xarici su hözələri
ilə çay vasitəsilə əlaqəsi olan, unikal bir dənizdir.
Müvafiq olaraq BMT-nin “Dəniz hüquqları
haqqında” Konvensiyasının bütün tələbləri
onun statusunun müəyyən olunmasına və Xəzərətrafı
ölkələrin milli hüquqlarının həyata
keçirilməsinə tətbiq edilməlidir. Bu yanaşmaya görə, dənizin dibi və səthi
orta xətt prinsipi ilə milli sektorlara bölünməli və
hər bir ölkə öz sektorunda beynəlxalq hüquqa
uyğun olaraq fəaliyyət azadlığı əldə
etməlidir.
– İkinci yanaşma Rusiya və İrana məxsusdur. Bu təklıfin tərəfdarları
Xəzəri “qapalı su hövzəsi” adlandıraraq, “Dəniz
hüquqları haqqında” BMT Konvensiyasının tələblərinin
ona tətbiq edilməsinin qeyri-mümkünlüyünü
iddia edir, hər hansı ölkənin öz iqtisadi
zonasında müstəqil fəaliyyət göstərməsini
qəbuledilməz sayır və bütün sahilyanı
ölkələrdən su hövzəsinin “ümumi istifadəsi
tələbləri”nə əməl etməsini tələb
edirlər.
–
Üçüncü təklif İran tərəfindən irəli
sürülmüş və Xəzərin beş
bərabər hissəyə bölünməsini hədəfləyən,
müəyyən məqamlarda Türkmənistanın da dəstəyini
qazanmış abstrakt bir layihə idi. Bu variant nəinki
heç bir yerli və beynəlxalq hüquqa uyğun gəlmirdi,
həm də mütəxəssislər tərəfindən
“ümumiyyətlə reallaşdırılması coğrafi cəhətdən
mümkün olmayan” təklif kimi dəyərləndirilmişdir.
– Nəhayət,
dördüncü yanaşma Rusiya və İranın sonradan təklif
etdiyi və yenə də heç bir beynəlxalq və yerli
hüquqa söykənməyən “kompromis variant” adlanır.
Bu varianta görə, Xəzərdə hər bir sahilyanı
ölkə 12 millik sahil zonası üzərində suveren
hüquqa malik olur, bundan sonra 25 mil ərazi “iqtisadi zona” kimi qəbul
edilir, dənizin ortasındakı qalan ərazilərsə 5
sahilyanı ölkənin ümumi istifadəsinə verilir.
Bu təkliflərə toxunan müəllif qeyd edir ki,
1992-ci ildən bu günə kimi hər dörd yanaşma tərəfdarları
bəzi kiçik dəyişikliklərlə öz mövqelərini
müdafiə etməkdədirlər. Bu reallığa baxmayaraq, “bu gün
nə Rusiya, nə də İran Azərbaycanı Xəzər
dənizinin ona məxsus sektorunda xarici tərəfdaşlarla
birgə transmilli layihələr həyata keçirdiyinə
görə, 1994-1998-ci illərdə olduğu kimi, müharibə,
yaxud ona bərabər tutula biləcək digər fəaliyyətlərlə
hədələmirlər”,— fikri də professor Əli Həsənova
məxsusdur.
Dərslikdə Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən
edilməsi ilə bağlı Xəzəryanı ölkələrin
dövlət başçılarının keçirdikləri
sammitlər, burada müzakirə olunan məsələlər
və əldə olunan razılaşmalar haqqında da ətraflı
bəhs olunmuşdur. Əsərdə müəllif 29 sentyabr
2014-cü ildə Rusiyanın Həştərxan şəhərində
keçirilən Xəzəryanı ölkələrin
dövlət başçılarının V sammitini real nəticəsi
olan görüş kimi xarakterizə etmişdir. Sammitdə
19 maddədən ibarət Həştərxan bəyanatına
diqqəti cəlb edən Əli Həsənov qeyd edir ki, bu sənəddə
ilk dəfədir ki, Xəzərin su səthinin sahildən
başlayaraq orta xətt üzrə 15 millik məsafəsi
ölkələrin suveren ərazisi kimi qəbul edilmiş, digər
10 millik (ümumi uzunluq-25 mil-Ə.H.) məsafədə isə
dənizin bioloji resurslarının (balıq ovu və
s.-Ə.H.) hasilatı sahəsində dövlətlərin
müstəsna hüququ təsdiqlənmişdir. Həştərxan sammitində Xəzər dənizinin
dibinin və səthinin hamı tərəfindən qəbul
olunmuş prinsiplər əsasında milli sektorlara
bölünməsi zərurəti də öz əksini
tapmışdır. Bu razılaşmaların əldə
edilməsində Bakıda keçirilən III Xəzər
sammitinin əhəmiyyətindən bəhs edən professor
Əli Həsənov bu kontekstdə Prezident İlham
Əliyevin Həştərxan sammitindəki dərin məzmunlu
çıxışında səsləndirdiyi fikirlərə
diqqəti cəlb etmişdir: “2010-cu ildə Bakıda
keçirilmiş III Xəzər sammiti zamanı Xəzər
dənizinin hüquqi statusuna dair başlıca məsələlərin,
xüsusilə də milli zonaların eni və dənizin
bioloji resurslarının mühafizəsi üzrə ümumi
razılığa gəlinməsi sonrakı
danışıqlar prosesinə təkan verdi... Biz
Xəzər dənizinə dostluq, sülh, təhlükəsizlik
və əməkdaşlıq dənizi kimi baxırıq.
Azərbaycan Xəzəryanı ölkələrlə
qarşılıqlı hörmət və etimada əsaslanan
ikitərəfli əlaqələrin inkişafına xüsusi
diqqət yetirir. Xəzəryanı ölkələr
arasında sıx dostluq əlaqələri və çoxsahəli
əməkdaşlıq regionumuzdakı sabitlik, əmin-amanlıq
və təhlükəsizliyin rəhnidir”.
Əsərdə
Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi
Qafqazın transmilli enerji ixracı sistemində yeri və rolu
beynəlxalq, regional və yerli maraqlar kontekstində
araşdırılmış, Azərbaycanın enerji nəqlinin
şaxələndirilməsi siyasəti və onun regionun
ümumi geoiqtisadi vəziyyətinə təsiri ilə
bağlı məsələlər elmi təhlillər
predmetinə çevrilmişdir. Bu məsələlərdən
bəhs edən müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki,
hazırda dünya siyasətinin və geoiqtisadiyyatının ən
aktual mövzularından biri Xəzər hövzəsinin zəngin
karbohidrogen yataqlarının azad və açıq rəqabət
şəraitində işlənilməsi, dünyanın artan
enerji tələbatına cəlb edilməsi və bu məhsullar
hesabına Avropa enerji bazarlarında Rusiyanın
inhisarçı mövqelərinin qismən zəiflədilməsi
ilə bağlıdır.
Tədqiqat
işində ümummilli lider Heydər Əliyevin misilsiz fədakarlığı
və siyasi iradəsinin nəticəsi olaraq 1994-cü il sentyabrın 20-də “Əsrin müqaviləsi”
adlanan transmilli çoxtərəfli sazişin imzalanması ilə
əsası qoyulan və keçən müddətdə
dönmədən həyata keçirilən yeni neft-qaz
strategiyasının bütün istiqamətləri üzrə
dərin elmi-analitik təhlillər aparılmışdır. Əsərdə qeyd olunur ki, Azərbaycan
üçün enerji təhlükəsizliyi, ilk növbədə,
enerji marşrutlarının şaxələndirilməsində
öz təsdiqini tapır. Avropa
üçün isə enerji təhlükəsizliyi birinci
növbədə enerji mənbələrinin şaxələndirilməsində
ifadə olunur. Əsərdə xüsusi olaraq qeyd olunur
ki,1994-cü ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin
uzaqgörən siyasəti nəticəsində
imzalanmış “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanda XX əsrin
layihəsi hesab olunurdusa, 17 dekabr 2013-cü ildə Prezident
İlham Əliyevin siyasi iradəsi hesabına imzalanmış
“Şahdəniz-2" layihəsi üzrə investisiya qərarı
isə Azərbaycan və bütöv region üçün
XXI əsrin önəmli layihəsidir. Məhz bu layihə ”Cənub qaz dəhlizi", o cümlədən
onun mühüm komponentləri olan TANAP və TAP kəmərlərinin
çəkilməsi ilə bağlı tarixi qərarların
qəbul edilməsini şərtləndirmişdir.
Müəllif bu məsələlərlə
bağlı dərin məzmunlu təhlillərinin yekunu olaraq
bir sıra mühüm tezis və proqnozlarını da irəli
sürmüşdür. Onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq
olar:
– Azərbaycanın
malik olduğu enerji ehtiyatlarını xarici transmilli aktorlarla
birgə işləmək, istehsal edilən məhsulların sərbəst
və alternativ yollarla maneəsiz olaraq dünya və bölgə
bazarlarına çıxarmaq təşəbbüsü,
dünya ölkələri ilə enerji təhlükəsizliyi
sahəsində yaratdığı möhkəm tərəfdaşlıq
münasibətləri həm də bütün bölgənin
geosiyasi və geoiqtisadi vəziyyətini kökündən dəyişdi.
– Bu layihələr
təkcə bu gün deyil, bütün XXI əsrdə
Avropanın enerji təhlükəsizliyinə təsir göstərməklə
yanaşı, həm də əksər Xəzər-Qara dəniz
hövzəsi və Cənubi Qafqaz ölkələrinin
inkişafına, bölgə xalqlarının sabit və
firavan həyatına xidmət edəcəkdir.
– Reallaşdırılması
yüz illəri əhatə edən bu layihələrin getdikcə
Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazı daha
sürətlə transmilliləşdirməsi və dünya
orbitinə daha sıx bağlaması, nəticədə
bütün regional münaqişələrin sahmana
düşməsinə, o cümlədən Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə,
Dağlıq Qarabağda və Cənubi Qafqazın digər məkanlarında
uzunmüddətli etnik-separatçı meyillərin aradan
qalxmasına öz müsbət təsirini göstərəcəkdir.
Əsərin
“Azərbaycanın xarici aləmlə hərbi-geostrateji
münasibətləri: beynəlxalq, regional və milli təhlükəsizlik
siyasətinin əsasları” adlanan sonuncu IV bölümündə
beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin əsasları və
geosiyasi tələbləri, Xəzər-Qara dəniz hövzəsi
və Cənubi Qafqazın təhlükəsizlik mühiti, Azərbaycanın
regional təhlükəsizlik siyasəti və beynəlxalq aləmlə
hərbi-geostrateji münasibətləri, Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və onun həlli
yolları, habelə Azərbaycanın milli təhlükəsizlk
siyasəti əsas milli maraqlar, geosiyasi kod və təhlükəsizlik
perspektivləri kontekstində dərin və əhatəli elmi
araşdırmalar predmetinə çevrilmişdir.
Əsərdə Azərbaycan dövlətinin təhlükəsizliklə
bağlı xarici siyasətinin əsas vəzifə və
istiqamətləri göstərilməklə yanaşı,
onun özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri
də müəyyən edilmişdir. Bu xüsusiyyət özünü,
ilk növbədə, beynəlxalq hüquq normaları və
prinsiplərinə söykənərək sivil dövlətlərarası
münasibətlərə hörmət bəsləməkdə,
beynəlxalq, regional və dövlətlərarası
münaqişələri sülh və danışıqlar
yolu ilə həll etməyə çalışmaqda, bütün
dünya ölkələrinin suveren hüquqlarına və təhlükəsizlik
maraqlarına hörmətlə yanaşmaqda və s.
özünü göstərir. Fikrini davam etdirən Əli Həsənov
qeyd edir ki, təhlükəsizlik sahəsində Azərbaycanın
xarici siyasət fəaliyyətinin xarakterik xüsusiyyətləri
sırasına həmçinin onun çevik, praqmatik və
tarazlaşdırılmış təhlükəsizlik siyasəti
yürütməsini, qonşu ölkələrlə ortaq təhlükəsizlik
maraqlarının tapılmasına üstünlük verilməsini,
dünya təhlükəsizlik mühitinə əhəmiyyətli
təsir göstərən böyük dövlətlərlə
tərəfdaşlıq münasibətlərinin
yaradılmasına çalışmasını,
ayrı-ayrı sahələrdə onların təhlükəsizlik
maraqları ilə öz strateji mənafelərini
uzlaşdırmaq cəhdlərini və s. mühüm cəhətləri
də aid etmək olar.
“Dövlət
müstəqilliyi bərpa olunduğu gündən Azərbaycanın
xarici təhlükəsizlik siyasətinin əsas prioritetlərindən
biri dövlət müstəqilliyini qorumaq və möhkəmləndirmək,
Ermənistan tərəfindən Azərbaycan
torpaqlarının işğalına son qoymaq və
Dağlıq Qarabağ münaqişəsini həll etmək,
ölkənin beynəlxalq və regional təhlükəsizliyini
təmin etmək və bunun davamlı təminatını beynəlxalq
təhlükəsizlik sistemi ilə bağlamaqdan ibarət
olmuşdur”, – deyən cənab Əli Həsənov bu
bölümün III fəslində Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ətrafında
yaranmış vəziyyəti hər üç səviyyədə:
həm lokal, həm regional, həm də beynəlxalq müstəvilərdə
təhlil etmişdir.
Münaqişənin həlli yollarını
araşdıran professor Əli Həsənovun elmi və siyasi
xarakterli qənaəti kifayət qədər əsaslandırılmışdır. Həmin
mövqeyə görə, regionda baş verən proseslərin
mənfi inkişaf tendensiyasına baxmayaraq, Azərbaycan tərəfi
münaqişənin tənzimlənməsi ilə
bağlı ATƏT-in Minsk qrupunun 2004-cü ildə start
verdiyi “Praqa prosesinə” sadiqdir. Bu proses çərçivəsində
münaqişənin “mərhələli həll” yolu ilə tənzimlənməsi
nəzərdə tutulmuşdur. Bu prosesin davamı olaraq 2007-ci
ilin noyabr ayında ATƏT-in Minsk qrupu münaqişənin həlli
ilə bağlı “Madrid prinsipləri”ni
irəli sürmüşdür. Azərbaycan və
Ermənistan tərəfləri bir neçə dəfə bu
prinsiplərlə bağlı təkliflərini irəli
sürmüş və son nəticədə sənədin
yeni variantı 2009-cu ilin dekabr ayında hazırlanaraq
münaqişə tərəflərinə təqdim
olunmuşdur. Sənədə əsasən,
münaqişənin tənzimlənməsi prosesinin birinci mərhələsində
Dağlıq Qarabağın hüdudlarından kənarda
işğal altında olan Azərbaycanın 7 rayonunun (Kəlbəcər,
Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı və
Laçın) azad olunması, məcburi köçkünlərin
öz yurd-yuvasına qaytarılması, bölgədə beynəlxalq
sülhməramlıların yerləşdirilməsi, ərazilərin
minalardan təmizlənməsi, kommunikasiyaların bərpası
və iki xalqın təhlükəsizlik şəraitdə
yaşamasını təmin edən digər addımların
atılması nəzərdə tutulmuşdur. Yalnız
növbəti mərhələdə Dağlıq
Qarabağın statusunun müəyyənləşdirilməsi
məsələsinə baxılacağı sənəddə
əks olunmuşdur. Konfidensial xarakterli
“Madrid prinsipləri”ndən geniş ictimaiyyət
üçün məlum olan müddəalar bunlardan ibarətdir.
Müəllifin haqlı mövqeyinə görə,
münaqişənin həlli ilə bağlı
danışıqlar prosesinin Ermənistanın qeyri-konstruktiv
mövqeyi ucbatından nəticəsiz qalmasına baxmayaraq, o hələ
ki, davam etdirilməkdədir. Ermənistan tərəfi
“müddətsiz danışıqlar” taktikasını yeridir.
Bu taktikanı işlək vəziyyətdə
saxlamaq üçün dəfələrlə sınaqdan
çıxardığı üsulu-danışıqlardan
öncə təmas xəttində atəşkəs rejimini
intensiv olaraq pozmaq və lokal hərbi insident yaratmaq xəttini
tətbiq edir.
Əsərdə Ermənistanın münaqişənin
həlli prosesində qeyri-konstruktiv mövqeyini şərtləndirən
beynəlxal amillər də geniş təhlil olunmuş və
bir sıra mühüm siyasi nəticələr irəli
sürülmüşdür. Həmin nəticələrə
görə:
— Azərbaycanın
dinamik inkişafı və yüksəlişini təqdir edən
qüvvələr olduğu kimi, bu tərəqqidən narahat
olan, ölkəmizdəki siyasi sabitliyi heç bir vəchlə
həzm edə bilməyən, xalqla hakimiyyətin həmrəyliyindən
təlaş keçirən, elə bu səbəbdən də
“yuxusuna haram qatılan” qatı əleyhdarlarımız da
mövcuddur. Onlar hər zaman səfərbər
olmağa və bu inkişafın qarşısına sədd
çəkməyə hazırdırlar. Bu vəziyyətin
təhlili 2 vacib nəticə çıxarmağa əsas
verir: bütün sahələrdə
qazandığımız uğurlara baxmayaraq, heç bir halda
arxayınlaşmaq olmaz. Əleyhdarlarımız
və düşmənlərimiz ayıqdır və ölkəmizə
münasibətdə “Axilles dabanı”
axtarışındadır.
— Dövlət
iki halda beynəlxalq güclərin təzyiq obyektinə
çevrilir. Birinci hal, dövlət zəif
olanda baş verir. Həmin dövlətin,
ilk növbədə, ərazi bütövlüyü və
suverenliyi böyük təhlükə altına
düşür. Keçən əsrin
90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycan
anoloji vəziyyəti yaşamışdır. İkinci hal isə, nə qədər paradoksal səslənsə
də, dövlət güclü olanda labüdləşir.
Azərbaycan bütün parametrlərə
görə regional gücə — liderə çevrilmişdir.
Deməli, bu reallığı qəbul edə
bilməyən beynəlxalq qüvvələrin və
onların miskin əlaltısına çevrilmiş daxili
qaragüruhçu seqmentin naqis planlarını alt-üst etmək
üçün indi daha güclü milli həmrəyliyə
sahib olmalıyıq.
— Ölkəmizdə
siyasi sabitlik və innovativ inkişafın, davamlı iqtisadi
yüksəlişin, nizami və güclü ordu quruculuğu
prosesinin, demokratik islahatların, müasirləşmənin,
ugurlu xarici siyasətin və pozulmuş ərazi
bütövlüyümüzün bərpası naminə fədakar
mübarizənin təşəbbüskarı və təminatçısı
olan Prezident İlham Əliyevin ətrafında daha sıx və
monolit birlik nümayiş etdirməliyik.
Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikası
Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz
Mehdiyev Prezident İlham Əliyevi “dünya siyasətinə təsir
gücünə malik beynəlxalq aktor statusunda dövlət
başçısı” adlandırmışdır. “Hər dövlət
başçısına nəsib olmayan bu unikal şəxsi
keyfiyyətlərin daşıyıcısı olan Prezident
İlham Əliyev harada çıxış etməsindən
və mövqe bildirməsindən asılı olmayaraq,
şahmat dili ilə desək, həmişə ağ
fiqurlarla oynayır və artıq start vəziyyətində
qarşı tərəf və ya tərəflər üzərində
ilkin üstünlüyünü təmin etdirmiş olur. Həmin “siyasi şahmat lövhəsi"ndə
siyasət qrossmeysterinin – Prezident İlham Əliyevin rəqibinə
“mat” elan etməsi labüddür". Bu
fikirlər də akademik Ramiz Mehdiyevə məxsusdur.
Beləliklə,
hörmətli və qədirbilən oxucu, Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin ictimai-siyasi məsələlər
üzrə köməkçisi, tarix elmləri doktoru,
professor Əli Həsənovun “Azərbaycanın geosiyasəti”
adlı 1056 səhifəlik fundamental və unikal tədqiqat əsəri
oxunmaq, dəyərləndirilmək və faydalanmaq
üçün sizin ixtiyarınıza verilmişdir.
Elman
NƏSİROV,
Azərbaycan
Respublikasının
Prezidenti
yanında Dövlət İdarəçilik
Akademiyasının
Siyasi Araşdırmalar
İnstitutunun
direktoru,
Yeni Azərbaycan
Partiyasının
Beynəlxalq
Əlaqələr Komissiyasının katibi,
siyasi elmlər
doktoru, professor
Xalq qəzeti.- 2015.- 25 iyul.- S.4.