Fərid XAYRULİN: “Son kadrı
çəkəndə
avtomat bizə tuşlanmışdı...”
1990-cı
il 20 yanvar. Salyan kazarmasının yanı qələbəlik
idi. Ötən gecə baş vermiş gülləbaranın
və sovet tanklarının “qəhrəmanlığının”
nəticəsini hamı hiddət və qəzəblə izləyirdi.
Günahsız
insanların ətrafa səpələnmiş cəsədləri tükürpədici
mənzərə yaratmışdı. Fotoaparatın obyektivi əzilmiş, şüşələri
çilik-çilik olmuş
KAMAZ-ın yanında qardaşının meyidini
qucaqlayıb sükutu pozan
oğlana tuşlanmışdı. Fotomüxbir sovet zabitinin ona tuşlanmış
avtomatından xəbərsiz
idi. Fotojurnalisti
müşayiət edən dostu “bu da son”
– deyə gözlərini yumdu.
Tanınmış
fotojurnalist, Əməkdar mədəniyyət xadimi
Fərid Xayrulin hansı təhlükəli
vəziyyətdə çalışdığını və
ölümün cəngindən
Tanrının lütfü ilə necə
xilas olduğunu sonradan biləcəkdi... Bilinən həm də
həmin günlər həmsöhbətimin çəkdiyi fotolar sayəsində dünyaya
çatdırılan 20 Yanvar həqiqətləri olacaqdı...
Jurnalistlər, eləcə
də fotomüxbirlər bugünümüzü
sabah üçün
yaşadan peşə sahibləridir. Zaman göstərdi ki,
onların fədakarlığı və peşə borcunu layiqincə yerinə yetirməsi
yaxın keçmişimizin tarixiləşməsi
və gələcək nəslə
çatdırılmasında mühüm
rol oynayır. Tanınmış fotojurnalist Fərid Xayrulinin
imzasını tanısam da, onunla ilk söhbət daha xoş oldu.
Yaxın keçmişimizdə baş vermiş qanlı-qadalı illərin vacib məqamlarını
işıqlandıran fotojurnalistin fəaliyyətində
20 Yanvar qətliamı, Qarabağ
münaqişəsi, erməni terroru kimi mövzular mühüm yer tutub.
Aradan 25 il keçsə də, hər bir
şəklin tarixçəsini, necə çəkildiyini ətraflı
izah edir.
Danışdıqca hiss edirəm ki, o anları təkrar
yaşayır. Sanki, dünən olub
bu hadisələr...
Fərid Həbibulla oğlu
Xayrulin Bakıda, tatar
ailəsində dünyaya göz
açıb. Məktəbi bitirdikdən sonra 1965-ci ildə M. Əzizbəyov adına
Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutunun
energetika fakültəsinə daxil olub. 1969-cu ildə Ulyanov-Lenin adına Kazan
Dövlət Universitetinin jurnalistika
fakültəsinə qəbul olsa da, sonra S.M.Kirov
adına Azərbaycan Dövlət
Universitetində jurnalistika üzrə təhsilini
davam etdirib. 1984-cü
ildən “Azərinform” agentliyinin, o vaxt üçün
SİTA-nın Azərbaycan bölməsi üzrə fotojurnalisti çalışıb.
1990-cı il yanvarın 19-dan
20-nə keçən gecə sovet
qoşunlarının Bakıda törətdiyi
qırğın xalqımızı
yasa qərq etdi.
Dövlət Teleradio Komitəsinin enerji blokunun məqsədli
şəkildə partladılması Azərbaycanı informasiya blokadası şəraitində
saxlayırdı.
“ O günlər çox ağır idi. İnformasiya blokadasında idik.
Baş verən hadisə ilə
bağlı beynəlxalq aləmə xəbər vermək
çətin idi. Salyan
kazarmasının yanında çəkilişlər
aparmışam. Orada insanlar
tankların qarşısını almaq və
qorunmaq üçün
barrikadalar qursalar da, tanklar
hamısını insanlarla birgə əzib keçmişdi.
Maşınlar tanınmaz halda idi. Ətrafda insan
qalıqları var idi.
Meyitləri yığmışdılar bir tərəfə. Həmin gecə
yaralılara kömək etmək istəyən təcili
yardım maşınları belə gülləbaran edilmişdi. Ətrafdakı yaşayış
evləri pulemyot atəşinə tutulmuş, divarlar deşik-deşik olmuşdu...”
– deyə Fərid müəllim söhbətə başlayır.
SSRİ-nin son illərində o,
SİTA-nın Azərbaycan bölməsinin, Azərinformun müxbiri kimi Azadlıq
meydanında mitinqləri, baş verən
hadisələri işıqlandırırdı. Yanvarın
20-nə keçən gecə və ondan
sonrakı gün həmsöhbətimin
yaddaşından, deyəsən, ömür
boyu çıxmayacaq. Onun sözlərinə
görə, həmin günlər çəkilən hər bir fotoşəkil və yazılan hər bir yazı tarixdir. “ Hər tərəfdə
atışma səsləri eşidilirdi.
Filmlərdə görmüşük ki, atəş səsi eşidəndə yerə
uzanır, gizlənirlər. Mən isə irəliləyirdim, iki dostum məni müşayiət edirdi. Şəhər qarışıq idi.
Harada jurnalist
görürdülərsə, fotoaparatını əlindən
alır, çəkilişə icazə vermirdilər. Çəkilişi
bitirib redaksiyaya
yollandım. Digər həmkarlarım da stressdə idi.
Plyonkaları yuyub mərkəzi redaksiyaya – Moskvaya göndərdik.
Lakin şəkillər, materiallar
qəbul edilmədi.
Dedilər
ki, bu, guya,
falsifikasiyadır. Real həqiqətləri
əks etdirən fotolar onların xeyrinə deyildi...”
İnformasiya blokadasının
davam etdiyi çətin günlərdə
digər jurnalistlər
kimi, Fərid müəllim də 20 Yanvar qırğını
barədə beynəlxalq
ictimaiyyətə məlumat
ötürmək üçün xarici informasiya agentlikləri ilə əlaqə qurmağa çalışıb. O illərdə
kommunikasiyanın indiki
kimi olmadığını
vurğulayan həmsöhbətim
bildirdi ki, çəkilən şəkillər
fotoplyonkalarda təyyarə
vasitəsilə xarici
jurnalistlərə ötürülürdü.
“ Hava limanının
müdiriyyətinə deyirdik
ki, bu fotolar
təcili göndərilməlidir.
20 Yanvar hadisələri
ilə bağlı informasiya blokadasındayıq.
Heç
olmasa, bunları xarici informasiya agentliklərinə çatdırmalıyıq.
Tanışlar, dostlar fotoların
xarici jurnalistlərə
göndərilməsi üçün
bizə şərait yaradırdılar. Beləcə, çətinliklərlə
də olsa, 20 Yanvar qırğınını
əks etdirən fotolar nüfuzlu agentliklər olan AP,
“France-Presse”, “Gamma”, “Sipa”,
“Reuters” vasitəsilə
dünyaya yayıldı.
Ancaq orada müəlliflərin, o cümlədən
mənim adım getməsə də, təsəllimiz o idi ki, qanlı hadisə barədə dünyaya xəbər çatdırmışıq” – deyə çəkdiyi
fotoları monitorda bizə göstərir.
Çoxlarına tanış bir foto diqqətimi çəkir – Azadlıq meydanında 22 yanvar günü şəhidləri
çiynində son mənzilə
yola salan insan izdihamı. O deyir ki, məhz
bu şəkil müəllifin adı bildirilməsə də,
bir çox xarici agentliklərdə və nəşrlərdə
yayımlanıb. İnsan
izdihamını daha təsirli rakursdan çəkmək üçün
o, “Azərbaycan” mehmanxanasının
rəhbərliyindən icazə
alıb: “ Müxtəlif
nöqtələrdən çəkilişlər
aparırdıq. Mehmanxanaya girib
yeddinci mərtəbəyə
qalxdım. Orada yaşlı
bir qadın oturmuşdu. Çəkiliş
üçün müdiriyyətdən
icazə aldığımı
dedim. Lakin qadın məni
eyvana buraxmadı.
Dedi ki, mənə tapşırılıb,
heç kimi pəncərəyə yaxın
buraxmayım. Mübahisəmiz oldu. Çətinliklə də olsa, qadın qapını açdı. Şəkilləri çəkəndən sonra
isə otaq bağlı idi deyə çıxa bilmirdim. Amma çəkdiyim şəkilləri çatdırmaq
lazım idi. Məcbur olub, qapını qırdım...”
SİTA-nın Azərbaycan
üzrə müxbiri
kimi Fərid Xayrulin ekstremal şəraitdə çalışdığından
təhlükəli situasiyalarla
az rastlaşmayıb. 20 Yanvar hadisələrində, Qarabağda ezamiyyətlərdə
olarkən bu cür hallar çox olub. Ancaq 20 Yanvar hadisələrini işıqlandırarkən
qarşılaşdığı bir hadisəni, illər keçsə də, unuda bilmir: “ Salyan
kazarmasında axırıncı
kadrı – bir oğlanın qardaşının
meyiti üzərində
ağlamasını çəkəndə
məni qoruyan dostlarımdan biri çox həyəcanlanmışdı.
Fikrim isə şəkilləri
operativ və keyfiyyətlə çəkmək
idi. Sonra dostum mənə dedi ki, son kadrı
çəkəndə bir
rus zabiti avtomatını
bizə tuşlayıbmış.
Dostum fikirləşib ki, artıq işimiz bitdi. Gözlərini yumub. Bir neçə
saniyədən sonra gözlərini açanda
görüb ki, avtomat aşağı enib. Sonradan bildim ki, jurnalist
həmkarım həmin
zabitin hərəkətini
görüb deyibmiş:
“Neyləyirsiniz? O, Moskvadan
gəlib. SİTA-nin müxbiridir.”
Həmkrımız Qarabağda erməni separatçılarının törətdikləri
terror hadisələri, Ağa körpüsünün, Şuşa
yolunda avtobusun partladılması, başqa
faciəvi hadisələri
də çəkib. Fərid Xayrulinin yaradıcılığında həmçinin
ulu öndər Heydər Əliyevlə
bağlı xoş xatirələr də mühüm yer tutur. 1990-cı
ildə Heydər Əliyevin Moskvadan
qayıdarkən, eləcə də
Naxçıvandan Bakıya gələrkən onu Bakı hava limanında
qarşılayanlar arasında olması buna
nümunədir. Onun Azərbaycan
dövlətçiliyinə və xalqına
bağlılığı, doğulub-boya-başa
çatdığı yurda sadiqliyi və dövlət
qarşısında xidmətləri hər zaman
yüksək qiymətləndirilib.
“Jurnalistlər,
eləcə də fotojurnalistlər tarixi
sənədləşdirir, gələcəyə
çatdırmaqda mühüm iş görür,”– deyir həmsöhbətim. Ən
qanlı-qadalı günlərdə, qaynar
nöqtələrdə peşə borcunu
layiqincə yerinə yetirsə də, gənc qələm
sahiblərinə və fotojurnalistlərə bu
ağrını
yaşamağı arzulamır. Çünki
onun vurduğu yaralar bir ömür
boyu insanın içində
yaşayır. 20 Yanvar
qırğınının birinci
ildönümündə gördüyü
mənzərə kimi: “Şəhidlər
xiyabanında bir qadın körpəsi ilə
yoldaşının məzarını ziyarətə gəlmişdi.
Üzünü səssizcə
başdaşına söykəmişdi. Nə dinir,
nə də səsi gəlirdi. O mənzərəni hələ
də unuda bilmirəm. Qadın içəridən
ağlayırdı. Səssiz.”
Əfsanə BAYRAMQIZI
Xalq qəzeti.- 2015.- 20 yanvar.- S.8.