Noqayların şifahi və yazılı ədəbiyyatı

III yazı

Noqaylar haqqında bu yazıda şifahi və yazılı ədəbiyyatı haqqında danışılacaq. Ə.Şamilin noqay türkləri ilə bağlı apardığı araşdırmada bildirilir ki, milliyyətcə polyak olan Aleksandr Xodzko 1830-cu ildə Həştərxan noqaylarından olan Ali bey Şarapovdan “Yedigey” eposunu toplayıb, onun yardımı ilə eposun nəsr hissəsini farscaya çevirib və 1842-ci ildə Londonda çap etdirib: ““Koroğlu” dastanı haqqında da eyni şeyləri yazmaq olar. Burada dəyişən dastanın söyləndiyi yer, il və söyləyən şəxsdir. Belə ki, A.Xodzkoya “Koroğlu” dastanını 1832-ci ildə İranın quzeyində Aşıq Sadıq söyləyib. Mahmud xan Dünbüli Dirsuydan toplanmış dastanı Mirzə Abdulvahab yazıya alıb. A.Xodzko dastanın nəsr hissəsini yuxarıda adı çəkilən şəxsin köməyi ilə türkcədən farscaya çevirib və 1842-ci ildə Londonda ingiliscə çap etdirib.

Noqay folklorunun Avropa metodları ilə toplanması və öyrənilməsi də Rusiya işğalı altında olan türk xalqlarında olanlarla eynidir. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, İvanom Dobrovolski Həştərxanda çap olunan “Aziatskiy muzıkalnıy jurnal”ın 1817-ci il 3-cü sayında “Pesni Astraxanskix tatarov” və həmin jurnalın 1818-ci il 8-ci sayında “Noqayskie pesni” yazılarını nəşr etdirib. A.P.Arxipovun “Kafkas” qəzetinin 1850, 1851-ci il saylarında və “Moskvityanin” toplusunun 1852-ci il saylarında, universitetdə müəllim işləyən, milliyyətcə qumuq olan M.E.Osmanovun 1883-cü ildə Sankt-Peterburqda yayımlatdığı “Ногайские и кумыкские тексты (Сборник ногайских и кумыкских песен, преданий, поговорок, пословиц), İ.N.Berezinin “Turetskaya xrestomatiya” kitabında, K.Krebenskinin “Niva” jurnalında yayımlatdığı materialları noqay folklorunun öyrənilməsi və araşdırılmasında ilk addımlar saymaq olar.

Altay dilləri nəzəriyyəsinin qurucusu Q.J.Ramsted də 1904-cü ilin sonlarında Dağıstanda olarkən buradan noqay türkcəsində də xeyli materiallar toplayaraq araşdırmalar aparıb. Çox təəssüf ki, bu mətnlər zamanında çap olunmadığından uzun illər elmi ictimaiyyətin diqqətindən kənarda qalıb. Nə yaxşı ki, professor Emine Gürsoy-Naskali bu məsələyə diqqət yetirərək 1991-ci ildə Helsinkidə ingiliscəyə tərcümələri ilə birlikdə onu bir kitab halında çap etdirib. H.A.Baskakovun, S.E.Malovun, V.V.Radlovun, A.Umerovun (Ömərov), M.Osmanovun, Ç.Ç.Vəlixanovun əsərləri, eləcə də SMOMPK-un buraxılışları noqay folklorunun öyrənilməsi baxımından olduqca dəyərli qaynaqlardır.

Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlişi və ədəbiyyata sinfi mövqedən yanaşmaları bir çox janrlarda folklorun toplanmasına və tədqiqinə olan marağı artırdı. Bu sahə ilə məşğul olan milli kadrlar yetişməyə başladı”. Noqay folklorunun, ədəbiyyatının, tarixinin öyrənilməsində ictimai xadim A.Ş.Canıbekovun xidməti olduqca böyükdür: “O yalnız xalqının dilini, tarixini, folklorunu, ədəbiyyatını tədqiq etməklə yetərlənməmiş, övladlarını da bu ruhda tərbiyə edib. Odur ki, qızları Sofiya Kalmıkova, Roza Canıbekova, oğlu Ənvər ömürlərini elmi-tədqiqata həsr etmiş və onlar noqayların mənəvi sərvətinin öyrənilməsində çox işlər görüblər. 1955-ci ildə Çerkesskdə S.Kalmıkovanın tərtibatı ilə çap olunan “Yırlar, epteqiler, aytubaklar, yumaklar”(Nəğmələr, nağıllar, atasözləri və tapmacalar) və 1969-cu ildə Moskvada S.Kalmıkova və A.Siqaliyevin topladığı və S.Kalmıkovanın tərtib etdiyi “Noqay xalk yırları”(Noqayskiye narodnıye pesni) kitabları noqay folklorunun təbliğində böyük rol oynayıb. Son illərdə isə noqay folklorunun və ədəbiyyatının öyrənilməsi və təbliği sahəsində A.İ.M.Siqaliyev ardıcıl çalışır. O, 1991-ci ildə Mahaçqalada “Noqaydın kırk batiri”, 1994-cü ildə Çerkesskdə “Noqayskiy qeroiçeskiy epos” və “Osiyet” (Vəsiyyət) kitablarını çap etdirib”.

Noqay folklor nümunələri çap olunan kitabları, topluları, qəzet və jurnalları gözdən keçirdikdə aydın olur ki, yaxın keçmişdə Rusiyanın əsarəti altında olan əksər türk xalqları kimi onların da folkloru geniş, əhatəli şəkildə öyrənilməyib. Araşdırmaçı bu qənaətdədir: “Daxili toqquşmaları özündə əks etdirən, kasıbların varlılara qarşı mübarizəsindən bəhs edən folklor nümunələri dəfələrlə çap olunub tədqiqata cəlb edilsə də, müstəmləkəçilərə qarşı mübarizəni özündə əks etdirən, işğalçılara qarşı savaşlardan söz açan folklor nümunələri, miflər, ovsunlar və s. kölgədə qalıb. Araşdırıcı A.Siqaliyev ilk və mühüm addım ataraq noqay mərasim folklorunun təsnifatını belə verib: alqıs (alqış), karqıs (qarğış), ornau (ithaf), navruz, sabantoy, orak toy yırları (novruzda, sabantayda, oraq bayramında oxunan nəğmələr), beşik yırı (beşik nəğməsi-laylalar), toy yırı, bozlau (ağılar), sarın (bayatılar) və b.

Ateist təbliğat zəiflədikdən sonra araşdırıcılar miflərə də diqqəti artırdılar. Tanrılar, ilahlar haqqında mətnləri toplayıb nəşr etməyə başladılar. Bu mətnlərdə şamanizmin izləri özünü qabarıqlığı ilə göstərir. Tanrı (Baş göylər ilahisi), Umay (qadın baş-lanğıcını təqdir edən), Yer-Su, Baba tukli, Su iyesi, Yer iyesi, Ot (od) iyesi, Kıdırlı-yas (Xıdır-İlyas), Albaslı, Yin, Obır, Deyv, Azdaqa, Elmavız, Emire, Sandırak, Sazaqan, Perişte (fəriştə), Anir və b. haqqında toplanan mətnlər türk xalqlarının keçmiş mədəniyyətinin, inancının birliyindən xəbər verdiyi kimi, onların yenidən və elmi şəkildə öyrənilməsinin vacibliyini də göstərir.

Noqaylar yaşayan bölgələrdən Albaslı (Hal anası) ilə bağlı toplanan mətnlər türk xalqlarının əksəriyyətindən toplanmış mətnlərlə səsləşir. Miflər, ovsunlar, nağıllar, məsəllər, atalar sözləri də eyniyyət təşkil etdiyindən üzərində geniş dayanmağa ehtiyac duymuruq. Fərq ayrı-ayrı bölgələrdən toplanmış nümunələr arasındakı variantlarda özünü göstərir.

İslamdan öncəki inancları özündə yaşadan bu cür nəğmələrə karaçay-malkarlarda da, qumuqlarda da, Azərbaycan türklərində də, başqa türk xalqlarında da rast gəlinir. Araşdırıcıların fikrincə, islamdan öncəki inancları yaşadan, tanrılara həsr olunmuş bu nəğmələr mərasimlərdə oxunarmış”.

Noqaylar da nağıl və dastanları xüsusi seçilmiş mətnlərlə – yəni müqəddimə, təkərləmə ilə başlayırlar: “İlk baxışda mətnə heç bir dəxli yoxmuş kimi görünən bu başlanğıc əslində dinləyicini hazırlamaq, toplumun diqqətini cəlb etmək mahiyyəti daşıyır. Azərbaycan folklor mətnlərinin nəşrində bu hissə nəsrlə verilir. Noqaylar isə onu şeir kimi yazırlar”.

Sovet ədəbiyyatşünasları noqay yazılı ədəbiyyatının XIV yüzildən başladığı fikrindədirlər: “Sıbra Jırayı noqay şairlərinin babası hesab edirlər. Onun adına nadir hallarda “Şopbaşlı” epiteti əlavə edilməz. Bu da “zərif başlı” deməkdir. XIV əsrin sonlarında yaşadığı güman edilən, dastanlarda 180 yaşlı qoca kimi tanıdılan və şeirləri dillər əzbəri olan şairin xalq arasında nüfuzu olduqca böyükdür. Bu cür öygülər onu “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı ozan Qorquda bənzədir. XIV yüzildə bədii sözün görkəmli ustası olan Sıbra noqay tayfalarının müstəqil dövlət yaratmaq uğrunda Altınorda (Qızıl Orda) xanları ilə mübarizəsinin tərəfdarı kimi tanınır. Sıbra çoxlu xalq mahnılarının yaradıcısı sayılır. Lakin bizim günlərə onlardan yalnız bir neçə poetik tolkau (monoloq) gəlib çatıb. Xalq yaddaşında onun adı ilə bağlı olan bu tolkaularda Toxtamış xan və onun sələflərinin siyasətini tənqid edir. O, noqay tayfa başçılarının ağıllı tədbirlərini rəğbətlə qarşılayır və onların tərəfində olduğunu açıq söyləyir. Çünki onlar xalqı incidən Qızıl Orda xanlarının özbaşınalıqlarına qarşı çıxış edirdilər. Sıbranın xalq arasında geniş tanınması məhz bundan irəli gəlir.

Sıbradan sonrakı yüzillərdə yaşayan noqay şairləri onu poetik sözün banisi kimi təsvir edirlər. Sıbradan sonra Parızdak Şaban ulunu bu ədəbiyyatın böyük siması sayırlar. XV yüzildə yaşamış Şal Kiyiz Tileniş ulu, XVI yüzildə yaşamış Asan Kaykılı, Dosmambet Azaylı, Jirenşe Şeşen, XVII yüzildə yaşamış Kazı Tuğan Suyunişi ulu və başqalarının yaradıcılığında doğrunun yalan, haqqın, həqiqətin zülüm üzərində qələbəsi, sevgi aparıcı mövzudur. Şal Kiyiz Tileniş ulunun şeirlərindəki axıcılıq, dilin şirinliyi, Asan Kaykılının poeziyasındakı dərin fəlsəfi fikir yalnız çağdaşlarını deyil, sonrakı nəsilləri, noqaylara qonaq olmuş səyyahları da heyrətə salıb. Yaradıcılıqlarındakı humanizm və sözün təsir gücündən bacarıqla istifadə adı çəkilən sənətçiləri oxucuların sevimlisinə çevirib və noqay ədəbiyyatının klassikləri kimi tanıdıb.

Nəinki yuxarıda adları çəkilən şairlərin, hətta noqayların Ural-Volqa boylarından Kuban çöllərinə, Güney Qafqaza, Kırıma qovulduqdan sonra yazıb yaratmış Elburkan Nayman ulu, Sarkınbay Kırımlının, İsmayıl Masarlının (XVIII yüzillik), Oraz Aytmambey ulu (XVIII yüzil), XIX yüzildə yaşamış Menkili Boraxan ulu, Mantik As ulu, Alibey Şarap ulu, Axmetie Adil ulu, Mambet Ali Aşık, Ali Kusi Onkutlu və b. yaradıcılığını da tatarların, qazaxların, qırğızların, qaraqalpaqların və qıpçaq kökənli türk xalqlarının ortaq ədəbiyyatının nümunəsi saymaq olar. Mambet Ali Aşığın adındakı aşıq sözü noqaylarda arxaikləşsə də, bu gün Azərbaycanda, İranda, Türkiyədə və b. ölkələrdə çox işlədilir. El nəğməkarlarının, xüsusən məclislərdə saz çalıb oxuyan, dastan danışan sənətkarların adının önünə “aşıq” epiteti artırılır. Noqay xalq şairlərinin əsas xarakterik cəhəti–poetik yaradıcılıqları ilə doğma xalqa xidmət etmələridir”.

Noqaylar islamı qəbul etdikdən sonra, yəni XVIII yüzildən uyğur əlifbası ilə yanaşı, ərəb əlifbasından da istifadə ediblər: “Ərəb əlifbası ilə yazılarda saitlərin olmaması və türk dillərindəki bəzi samitlərin ərəb əlifbasında bir neçə hərflə yazılması bugünkü araşdırıcıya klassiklərin əsərlərini çağdaş yazı qaydalarına uyğun oxumağa imkan vermir. Son yüzillərdə noqayların Həştərxanda, Kuban çöllərində, Bucakda, Quzey Qafqazda, Kırımda və Türkiyədə dağınıq halda yaşamaları, onlar arasında sıx əlaqənin olmaması ədəbi dilin formalaşmasına mənfi təsir göstərib. Bu kimi çətinliklərə və məcburi köçlərə, savaşlara, həbs və sürgünlərə baxmayaraq, Fexreddin Abu-şaxman ulu (1808-83), Sadıkbay Alkaydar (1811-76), Abdulxalıq Abdulraşid ulu (1858-1913), Aslan Şaban ulu (1858-1912), Baymırza Manap ulu (1888-1918), Ajı Molla Noğman ulu (1884-1930), Taram Qumuq ulu, Menkilişeyh İsmail ulu, Abdulkadır Bekbay ulu kimi ənənəvi poeziyanı davam etdirib yırlau (şeir), destan (poema), tolkau (monoloq), maktau (oda), munklau (ağı) və b. janrlarda şeir söyləməklə yeni noqay ədəbiyyatının formalaşması üçün zəngin baza yaradıblar.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 8 iyun.- S.14.