Görkəmli türkoloq və ədəbi dil tarixçisi Tofiq Hacıyev – 80

Müasir Azərbaycan dilçilik elminin ən parlaq simalarından, ən görkəmli nümayəndələrindən biri, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Türkiyə Cümhuriyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Qurumunun fəxri üzvü Tofiq Hacıyevdir. Akademik Tofiq Hacıyevin həyat yoluna nəzər saldıqda onun, ilk növbədə, yüksək istedadı, çalışqanlığı və zəhmətkeşliyi ilə seçilən, milli təəssübkeşli bir ziyalı, təpədən- dırnağa əsl elm adamı olduğunu görürük.

Düşünürük ki, Tofiq Hacıyevin Azərbaycanda dilçiliyin, xüsusilə də ədəbi dil tarixinin araşdırılması sahəsində tutduğu yüksək məqamının və böyük xidmətlərinin sübutu olaraq təkcə aşağıdakı bir neçə fakta nəzər salmaq yetərlidir:

Əvvəla, Tofiq Hacıyev indiyədək dilçilik sahəsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmiş az sayda ən görkəmli, ən nüfuzlu alimlərdən biridir. İkincisi, Tofiq Hacıyev türkologiya sahəsindəki xidmətlərinə görə Türkiyə Cümhuriyyəti Atatürk Dil, Tarix və Kültür Qurumunun Azərbaycandan olan az sayda fəxri üzvlərindən biridir. Üçüncüsü, Tofiq Hacıyev türkologiya sahəsindəki xidmətlərinə görə Türkiyə Cümhuriyyətinin “Ləyaqət” nişanına layiq görülmüş az sayda Azərbaycan alimlərindən biridir. Nəhayət, Tofiq Hacıyev 41 kitabın və 500-dən çox məqalənin müəllifidir. Aydındır ki, bu qədər elmi əsəri olan dilçi alimlərin sayı heç də çox deyildir, barmaqla göstərilən qədərdir.

Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyev 1936-cı il may ayının 1-də Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində anadan olmuşdur. O, 1953-cü ildə orta təhsilini doğma Soltanlıda aldıqdan sonra indiki Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olaraq, 1958-ci ildə ali məktəbi fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş və universitetin aspiranturasında saxlanılmışdır. Görkəmli dilçi alim, akademik Məmmədağa Şirəliyevin rəhbərliyi ilə “Azərbaycan dilinin Cəbrayıl şivəsi” mövzusu üzərində araşdırma aparan gənc tədqiqatçı bu elmi işini 1962-ci ildə namizədlik dissertasiyası səviyyəsində başa çatdırmış və onu uğurla müdafiə etmişdir. Tofiq Hacıyev bu ilk dəyərli tədqiqatında Cəbrayıl şivəsində Azərbaycan dilinin qərb və cənub ləhcələrinin xüsusiyyətlərinin olması qənaətinə gəlmiş və yeniliyi ilə seçilən bu fikrini elmi şəkildə əsaslandırmışdır.

Tofiq Hacıyev 1962-1967-ci illərdə M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Dillər İnstitutunda müəllim və dosent vəzifələrində çalışmış, 1968-ci ildən isə Azərbaycan Dövlət Universitetində pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1969-cu ildə 33 yaşında olarkən “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edən T.Hacıyev 1971-ci ildə indiki Bakı Dövlət Universitetinin professoru seçilmişdir. O, 1984-cü ildən ömrünün sonunadək Bakı Dövlət Universitetinin türkologiya kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır. Görkəmli alim bu dövrdə dilçilik, xüsusilə də türkologiya üzrə ciddi elmi araşdırmaların aparılmasına, adıçəkilən sahə üzrə milli kadrların yetişdirilməsi məsələsinə böyük önəm vermiş, səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyət göstərmişdir.

Akademik Tofiq Hacıyevin çoxşaxəli və məhsuldar elmi yaradıcılığında Azərbaycan ədəbi dili və onun tarixi məsələləri xüsusi yer tutur. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, alimin doktorluq dissertasiyası məhz bu mövzuya - XX əsrin əvvəllərinin Azərbaycan ədəbi dilinin araşdırılmasına həsr olunmuşdur. Onun bu məsələ ilə bağlı bir sıra sanballı monoqrafiyaları işıq üzü görmüşdür. “Satira dili”, “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili”, “Sabir: qaynaqlar və sələflər”, “Molla Nəsrəddin”in dili və üslubu" nəşrləri alimin bu qəbildən olan kitablarıdır.

Ədəbi dil tarixi sahəsində böyük nüfuz sahibi olan T.Hacıyev adıçəkilən monoqrafiyalarında XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf meyillərini, özəl keyfiyyətlərini dərinliyinə və incəliyinə qədər araşdırmış, ümumiləşdirmələr aparmış və elmi yeniliyi ilə seçilən bir sıra mühüm elmi fikirlərini ortaya qoymuşdur. Alim ədəbi dilimizin əski qatları ilə də ciddi şəkildə məşğul olmuş və bu sahədə ilk qələm təcrübəsi olan “Azərbaycan ədəbi dili tarixi (təşəkkül dövrü)” adlı dərslik-monoqrafiyasını 1976-cı ildə ərsəyə gətirmişdir. Respublikamızın ən qabaqcıl təhsil ocaqlarından biri olan Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbləri üçün dərs vəsaiti olaraq hazırladığı bu kitabında müəllif milli düşüncə sisteminə söykənərək xalqımızın və onun dilinin qədim tarixi ilə bağlı bir sıra ciddi müddəalarını irəli sürmüş və oğuz-səlcuqların Azərbaycana ilk gəlişinin II minilliyin əvvəllərində baş tutduğunu möhkəm elmi dəlillərlə sübuta yetirmişdir.

Bu zaman artıq nüfuzlu bir ədəbi dil tarixi mütəxəssisi kimi tanınan professor Tofiq Hacıyev ədəbi dilimizin tarixi ilə bağlı araşdırmalarını sonralar da uğurla davam etdirərək, bir sıra sanballı monoqrafiya və kitablara imza atmışdır. Kamil Vəliyevlə birgə hazırladığı “Azərbaycan dili tarixi” (1983), “Azərbaycan ədəbi dili tarixi”, II hissə (1987), Zərifə Budaqova ilə birgə hazırladığı “Azərbaycan dili” (1993) kitabları onu məhsuldar alim kimi tanıtmışdır. 1991-ci ildə “Elm” nəşriyyatında işıq üzü görmüş “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” adlı sanballı kitabın da əsas müəllifi professor T.Hacıyevdir. Kitabdakı bölmələrin çoxu— “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili, “Azərbaycan ədəbi dilinin yazılı dövrü (İnkişaf mərhələləri haqqında)”, “XIII—XVI əsrlər ədəbi dili”, “XVII—XVIII əsrlər ədəbi dili”, “XIX əsr ədəbi dili”, “XX əsrin əvvəllərində ədəbi dil”oçerkləri ona məxsusdur.

Akademik Tofiq Hacıyevin Azərbaycan ədəbi dil tarixi ilə bağlı ən sanballı elmi araşdırması 2012-ci ildə “Elm” nəşriyyatında işıq üzü görmüş “Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi” adlı ikicildlik dərslik-monoqrafiyasıdır. Ümumi həcmi 900 səhifəyə yaxın olan bu sanballı araşdırma təkcə universitet tələbləri üçün deyil, eyni zamanda ədəbi dil tarixi sahəsində çalışan araşdırıcıların, mütəxəssislərin ən başlıca və mötəbər elmi qaynağı və masaüstü kitabı rolunu oynamaqdadır. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi bir fənn olaraq çoxdandır ki, ölkəmizin ali təhsil ocaqlarında tədris olunur və bu sahədə əsas söz sahiblərindən biri, şübhəsiz ki, akademik Tofiq Hacıyevdir.

Alim Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi ilə bağlı fikirlərini ölkədə baş vermiş tarixi, ictimai-siyasi və mədəni hadisələrin fonunda öyrənmiş və bütün bunları bütöv bir tarixi-dilçilik hadisəsi kimi dəyərləndirmişdir. Azərbaycan ədəbi dilinin ümumtürk ədəbi dilinin tərkib hissəsi olduğunu vurğulayan alim bu problemlə bağlı onu da qeyd edir ki, bu misilsiz mənəvi sərvətimiz müəyyən mədəni yüksəlişin məhsuludur. Dövlətlərin yaranması, dövlətlər arasında yazışmaların başlanması, ümumiyyətlə, yazılı nitqin qeydə alınması ilə ictimai-mədəni hadisə kimi ədəbi dil müəyyənləşir (Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi, I h.s.15). Tofiq müəllim Azərbaycan türklərinin ölkəmizdə aborigen xalq olması məsələsinə də aydınlıq gətirərək yazır: “Azərbaycanlılar etnik və dil kökünə görə türkdür. Bu türkcə heç bir başqa sistemli dilin assimilyası deyil” (Yenə orada, s. 39).

Görkəmli alim həmin kitabında ədəbi dilimizin dövrləşdirilməsi məsələsində də öz sözünü deyir və Azərbaycan-türk ədəbi dilinin tarixini iki dövrə bölür: yazıyaqədərki dövr; yazılı dövr. Birinci dövrə aid örnəklər sırasında daşlar üzərindəki yazılar, folklor nümunələri, onomastik vahidlərin etnik tərkibi və digər faktlar qeyd olunur. Ədəbi dilin başlanğıcında, birinci dövrünün əsasında, kökündə ilk əmək nəğməsi, ilk atalar sözü, ilk mif-əfsanənin durduğunu vurğulayan müəllif onu da qeyd edir ki, ədəbi dil anlayışı geniş mənada insanlığın müəyyən inkişaf səviyyəsi ilə sıx şəkildə bağlıdır və həmin dövrün məhsuludur.

Ədəbi dilin II dövrünə gəldikdə isə alim sözügedən dərslik-monoqrafiyasında artıq yazılı ədəbiyyatımızı təmsil edən söz sənətkarlarının, şair və yazıcıların əsərləri üzərində araşdırma aparır və bir sıra elmi ümumiləşdirmələrini ortaya qoyur. Qeyd edək ki, bu dövrün materialları təkcə ədəbi mətnlərlə məhdudlaşmır, burada klassik lüğətlərin (Hüsaməddin Xoyinin “Töhfeyi-Hüsam”, Hinduşah Naxçıvaninin “Əs-sihah əl-əcəmiyyə” və Cəmaləddin İbn Mühənnanın “Hilyətül-insan və həlbətül-lisan”) dil materialları da təhlilə cəlb olunur, ədəbi dilin üslub və normaları məsələsi ətraflı şəkildə araşdırılır. Onu da əlavə edək ki, eyni sözləri ədəbi dilin təkcə qədim dövrünə deyil, eyni zamanda XX əsrin əvvəllərinə də aid etmək lazımdır.

Dərslik-monoqrafiyanın I hissəsində olduqca maraqlı müqayisəli elmi təhlillər də aparılır ki, bu sırada Nəsiminin dili ilə böyük söz ustadı Füzulinin dilinin qarşılaşdırılması xüsusi yer tutur. Kitabdakı bu hissə istər həcminə, istərsə də təhlil dərinliyinə görə seçilir. Füzuli yaradıcılığında, xüsusilə də mütəfəkkir şairin şeir dilində xalq dili ilə yazılı dilin məharətlə çulğaşdığını diqqətə çatdıran müəllif vurğunu olduğu bu böyük söz ustadını ədəbi dilimizin banisi kimi təqdim edərək yazır: “Avropa elmində milli ədəbi dil deyilən səviyyəni Azərbaycan türkcəsi üçün Füzuli hazırladı” (I hissə, s.298). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, T.Hacıyevin Füzulinin dilinə həsr etdiyi “Füzuli: dil sənətkarlığı” (1994) adlı ayrıca bir monoqrafiyası da işıq üzü görmüşdür.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, akademik Tofiq Hacıyevin elmi yaradıcılığı çoxşaxəlidir və təkcə dilçiliklə kifayətlənmir, eyni zamanda, ədəbiyyatşünaslığın bir sıra sahələrini, mühüm problemlərini də əhatə edir. Bu mənada alimin ana kitabımız olan “Dədə Qorqud” dastanları ilə bağlı monoqrafiya və kitabları, çoxsaylı məqalələri ölkəmizdə qorqudşünaslığın inkişafına öz töhfələrini vermişdir. Tofiq müəllimin ədəbiyyatşünaslıqla bağlı araşdırmaları sırasında AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunun son zamanlar çapa hazırladığı “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabının I cildindəki (2006) “Kitabi-Dədə Qorqud”, II cildində (2007) yer alan Orxon-Yenisey kitabələri, Yusif Xas Hacibin “Qutadqu-biliq” əsərləri haqqındakı oçerk-portretləri xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır və bu yöndə gələcək araşdırmalar üçün yaxşı bir zəmin rolunu oynayır.

Tofiq Hacıyev tərcümə sahəsində də səmərəli fəaliyyət göstərərək türkologiya və tarixi dilçiliklə bağlı bir sıra dəyərli əsərləri ruscadan dilimizə çevirmişdir. Bu sırada Murad Adcinin “Qıpçaq çölünün yovşanı” və “Dünya və türk: munis tariximiz”, B.Serebrennikov və N.Hacıyevanın birgə müəllifləri olduqları məşhur “Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” kitabları, eləcə də İbn Mühənnanın “Hilyətül-insan və həlbətül-lisan” lüğətinin tərcümələri böyük elmi əhəmiyyəti ilə seçilir. Qeyd edək ki, Atatürk Dil Qurumu B.Serebrennikovla N.Hacıyevanın adıçəkilən kitabını Tofiq Hacıyevin tərcüməsində Ankarada nəşrə hazırlamışdır. Onu da əlavə edək ki, T.Hacıyev bu tərcümələrinin çoxuna dəyərli ön söz və elmi sərhlər yazmış və türkologiya ilə bağlı bir sıra məsələləri ətraflı şəkildə işıqlandırmışdır.

Akademik Tofiq Hacıyevin ölkəmizdə kadr hazırlığı sahəsində də böyük xidmətləri olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə 6 nəfər filologiya üzrə elmlər doktoru və 30 nəfərə yaxın fəlsəfə doktoru dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir. Tanınmış dilçi alimlərdən AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov, professorlar Elbruz Əzizov, Ramiz Əskər və başqaları akademik Tofiq Hacıyev məktəbinin istedadlı yetirmələri və layiqli təmsilçiləridir.

Görkəmli türkoloq alim Tofiq Hacıyevin Azərbaycan dilçiliyi sahəsindəki səmərəli fəaliyyəti və yüksək xidmətlərini dövlətimiz layiqincə qiymətləndirmişdir. O, 1999-cu ildə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, ulu öndər Heydər Əliyevin fərmanı ilə Əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Alim 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sərəncamı ilə “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmuşdur. Professor Tofiq Hacıyev 2001-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 2014-cü ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdir.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və onun Ağsaqqallar Şurasının üzvü olan Tofiq Hacıyev ömrünün sonlarında – 2013-2015-ci illərdə AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna rəhbərlik edirdi. Bu müddətdə Dilçilik İnstitutunun elmi-tədqiqat işləri istər keyfiyyətcə, istərsə də kəmiyyətcə yüksəldi və müəssisədə bir sıra yeni elmi şöbələr fəaliyyətə başladı.

Akademik Tofiq Hacıyev hələ sağlığında Azərbaycan dilçilik elminin zirvəsində özünə möhkəm yer tutan, məktəb yaradan ən görkəmli Azərbaycan alimlərindən biridir. Bu günlərdə anadan olmasının 80 illiyi tamam olan böyük alim, sadə və səmimi insan, akademik Tofiq Hacıyevin işıqlı xatirəsi onu tanıyanların qəlbində əbədi yaşayacaqdır.

Möhsün NAĞISOYLU,

AMEA-nın Dilçilik

İnstitutunun direktoru,

AMEA-nın müxbir üzvü

Xalq qəzeti.- 2016.- 12 iyun.- S.6.