Milli ruhumuzun təsdiqi olan ana dilimizi qoruya bilirikmi?

“Xalqın dili onun ruhudur və xalqın ruhu onun dilidir – bundan da güclü olan eynilik təsəvvür etmək çətindir”. Dil haqqında söylənilmiş son dərəcə möhtəşəm bu fikrin müəllifi alman fəlsəfi dilçilik məktəbinin banisi Vilhelm Humboldtdur.

Məqaləyə məşhur filosof və dilçi alimin sözləri ilə başlamağım təsadüfi deyildir. Sivilizasiyanın bugünkü inkişaf mərhələsinə gəlib çıxmış xalqların hamısı əldə etdiyi və yaratdığı bütün maddi və mənəvi sərvətlərinə görə öz doğma dillərinə borcludur. Milli dəyərlər sırasında dilin müqayisəyəgəlməz müstəsna əhəmiyyəti vardır. Xalqın və dövlətin digər atributlarının da ictimai şüura çatdırılması, sosiallaşması bilavasitə dilin sayəsində mümkün olur. Dil millətin özünütəsdiqidir. Qədim inkişaf tarixinə və zəngin lüğət tərkibinə malik Azərbaycan dili də xalqımızın milli şüurunun aynasıdır.

Millətin müstəqilliyi və azadlığı onun milli birliyini təmin edən dilindən də bu və ya digər formada asılıdır. Xalqlar işğala məruz qaldıqda onların dili də yad təsirlər altına düşür. Azərbaycan xalqı ikinci dəfə öz müstəqilliyinə sahib çıxdıqda onun dili də azadlığa qovuşmuşdur. Bu fikrə bəziləri ironiya ilə yanaşa bilərlər. Onlara aydın olması üçün sadə bir nümunə göstərsəm, yəqin, mənimlə razılaşarlar. Sovet dövrünə mənsub Azərbaycan mətbuatında dil birmənalı şəkildə monotonluğa məcbur edilmişdir. Ən geniş yaradıcılıq imkanlarına malik olan publisistik janrda belə yaradıcılığa süni maneələr yaradan “qəliblər” müəyyənləşdirilmişdir. Buna aid ən xırda bir misal göstərim: Mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlənin sonunda gəlməli idi. Bu qayda Azərbaycan dili üçün səciyyəvidir.Ancaq bədii və publisistik materiallar üçün bu tələb vahid standart sayıla bilməz.

Etiraf edək ki, dil faktoru üçün olduqca qısa bir müddət sayılan müstəqillik dönəmində Azərbaycan dili sıçrayışlı bir inkişaf yolu keçmişdir. Azərbaycan dilinin bu sıçrayışlı inkişafını mətbuatımızın müasir tərəqqisində əyani şəkildə görmək mümkündür. Bütün bu çağdaşlıq yalnız alqışlanmağa layiqdir. Ancaq müxtəlif səbəblərdən kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan dilinin normaları, demək olar ki, hər gün pozulur. Bügünkü mətbuatımızın ən böyük qüsuru onun orfoqrafik səhvlərlə dolu olmasıdır.Bu məqamda onu da qeyd edim ki, bu sarıdan internet mediasında vəziyyət daha acınacaqlıdır.

Böyük, yoxsa kiçik hərf: bu, xırda məsələ deyil

Düzgün yazı təliminin yeganə istinad mənbəyi orfoqrafiya qaydalarıdır. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları da onun düzgün yazı təliminin əsasını təşkil edir. Bu qaydalar Azərbaycan dilinin vahid yazı (unifikasiya) təlimini formalaşdırmışdır. Kütləvi informasiya vasitələrində bu qaydalara əməl edilmədikdə hərc-mərclik yaranır. Unutmayaq ki, dil bizi birləşdirən ən unikal dəyərdir. Hər kəs istədiyi (bildiyi) kimi yaza bilməz.Yazı təlimində fərdi münasibət yoxdur, burada hakim yalnız orfoqrafiya qaydalarıdır. Elə bu fərdiçiliyin (özfəaliyyətin) qarşısının alınması üçündür ki,"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları" Azərbaycan hökuməti – Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunur. Dilin canlı orqanizm kimi daim inkişafda olması bütün tanınmış dünya dilçiləri tərəfindən birmənalı şəkildə təsdiqlənmiş həqiqətdir. Bu inkişaf daxili və xarici faktorlar hesabına baş verir. Azərbaycanın XX əsrdə ikinci dəfə müstəqillik əldə etməsi xalqı birləşdirən dilin də azad və müstəqil inkişafına təkan vermişdir. Azərbaycan dili daxili və xarici faktorların sayəsində yeni sözlərlə zənginləşmişdir. Müstəqillik amilinin təsiri ilə yaranmış iki nümunəyə diqqət yetirək:

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı və Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramı. Bu mürəkkəb adlardan birincisi məfhum və söz olaraq sırf öz doğma dilimizə məxsusdur. İkinci mürəkkəb ad bir məfhum olaraq ingilis dilində yaranmış, sonradan digər dünya dilləri kimi, bizim dilimizə də tərcümə edilmişdir.

Hər iki mürəkkəb ad mətbuatda çox yanlış formada yazılır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı mürəkkəb adının yazılışına mətbuat və internet səhifələrində bir neçə variantda rast gəlirik. Bu mürəkkəb adın mətbuat səhifələrində ən geniş yayılmış versiyası belədir: Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı . Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarına əsasən mürəkkəb adların tərkibində yalnız yardımçı sözlər kiçik hərflə yazılır. Əslində, bu mürəkkəb adda haqqında köməkçi sözündən başqa, digərləri böyük hərflə yazılmalıdır.

Mətbuat səhifələrində Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqramı mürəkkəb adında isə yalnız sülh böyük yazılır. Bu cür yazılış kökündən səhvdir. Digər mürəkkəb adlar kimi, bunun da hər bir sözü böyük hərflə yazılmalıdır.

Mətbuat səhifələrində bəzi mürəkkəb adların tərkibində yalnız “hökumətlərarası dövlət komissiyası” söz birləşməsi böyük, digərləri kiçik hərflərlə yazılır. Məsələn, iqtisadi əməkdaşlıq məsələləri üzrə hökumətlərarası Dövlət Komissiyası. Əslində, bu mürəkkəb adda da üzrə köməkçi sözündən başqa, yerdə qalanlar böyük hərflə yazılmalıdır. Hər iki nümunədə sözlər xüsusiləşərək mürəkkəb ad yaratmışdır.Buna görə də onun tərkibindəki köməkçi sözlərdən başqa, digərləri böyük hərflərlə yazılmalıdır.

Dövlətin və xalqın müasir dünyaya inteqrasiyasını əyaniləşdirən onun dilidir. Bu gün Azərbaycan Respublikasının birbaşa iştirakı ilə Avropa qitəsində nəhəng enerji layihələri həyata keçirilir. Avropa üçün tamamilə yeni olan bu möhtəşəm layihələr gerçəkləşdikcə bütün dünya dilləri üçün neologizmlər də meydana gəlir. Çox təəssüflər olsun ki, bu sözlərin yazılışında bir hərc-mərclik hökm sürür. Bu enerji layihələrinin reallaşması prosesində yaranmış Transanadolu (qaz boru kəməri), Transadriatik (qaz boru xətti) sözlərinin mətbuatımızdakı yazılış formalarına diqqət yetirək. Bu sözlər mətbuat səhifələrində çox müxtəlif formalarda yazılır: TransAnadolu, Transanadolu, Trans-Anadolu, TransAdriatik,Transadriatik, Trans-Adriatik. Hətta bu sözlərin dırnaqda yazılan formasına da rast gəlinir. Fikrimizcə, mürəkkəb adın tərkib hissəsi olan bu sözlər bir vurğu ilə deyildiyi üçün bitişik yazılmalıdır: Transanadolu, Transadriatik. Əslində, bu mürəkkəb adın tərkibindəki sözlərin hər biri böyük hərflə yazılmalıdır: Transanadolu Qaz Boru Kəməri, Transadriatik Qaz Boru Xətti.

Bu qəbildən olan digər bir mürəkkəb adın yazılışına diqqət yetirək. Cənub Qaz Dəhlizi mürəkkəb adının da çox fərqli yazılış formasına rast gəlirik. Bir variantında cənub sözü böyük hərflə dırnaqda verilir, digər sözlər kiçik hərflərlə yazılır. İkinci bir variantda cənub sözü böyük hərflə yazılmaqla, mürəkkəb ad bütövlükdə dırnaqda yazılır. Dırnaq işarəsinin yalnız layihə sözü işlənildikdə yazmaq səhv sayılmaz. (“Cənub Qaz Dəhlizi ” layihəsi).

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Ehtiyat Fondu mürəkkəb adında da ehtiyat fondu sözləri mətbuat səhifələrində yanlış olaraq çox vaxt kiçik hərflərlə yazılır (peşə fəaliyyətimlə əlaqədar olaraq bir neçə ildir ki, iş prosesində bu səpkili sözlərin düzgün yazılışını bərpa edirəm – X.G).

Artıq ənənə halını alıb, internet sözü işlənmə yerindən asılı olmayaraq, hər yerdə böyük hərflə yazılır. Bu, ənənə yox, sadəcə, səhvin ortaya çıxardığı məntiqi əsası olmayan bir vərdişdir. Bunun səbəbini həmin sözü böyük hərflə yazan müəlliflərdən soruşanda heç bir izah verə bilməyiblər. Onlar yalnız özlərinə belə bəraət qazandımaq istəyiblər: bu söz hər yerdə – qəzetdə, jurnalda böyük hərflə yazılır. Həmin yazarlara deyirəm ki, bəs, onda telefon, televizor, radio, maqnitofon və s. sözləri niyə böyük hərflə yazmayaq?! Bu məqamda cavab vermək çox çətin olur.

Mətbuat səhifələrində kiçik təşkilat və qurumların (əlbəttə, orfoqrafiya qaydalarında böyük və kiçik təşkilatın fərqi yoxdur) baş direktoru sözü böyük hərflə yazılır, amma BMT və NATO kimi beynəlxalq təşkilatların baş katibi sözləri kiçik hərflə yazılır. Məsələn, Ümumdünya Turizm Agentliyinin Baş direktoru mürəkkəb adında baş sözü böyük hərflə yazılır, ancaq BMT və NATO-nun baş katibi sözündə baş sözü kiçik hərflə yazılır. Bu, ən azı məntiqsizlikdir.

Azərbaycan mətbuatında ən geniş yayılmış səhvlərdən biri də dırnaq işarəsindən yeri gəldi-gəlmədi istifadə etməkdir. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarında dırnaq işarəsinin hansı hallarda işlənilməsi aydın şəkildə göstərilib. Mətbuatımızın səhifələrində heç bir orfoqrafik tələb olmadan geninə- boluna qoyulmuş dırnaq işarəsinə rast gəlirik. Məsələn, Şirvan Elektrik Stansiyasında Şirvan sözü dırnaqda yazılır. Çox qəribədir ki, bunun ardınca elə həmin mətndə Şirvan Rayon İcra Hakimiyyəti və Şirvan Olimpiya Kompleksi dırnaqda yazılmır.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, bəzi sözlər ilkin mənalarından fərqləndirilmək üçün, çox haqlı olaraq, dırnaq işarəsində yazılır. Məsələn, “Azəri”,"Çıraq" neft yataqları,"Üfüq" İstehsalat Birliyi, “Araz” zavodu və s.Bu tipli sözlərdə dırnaq işarəsinin qoyulması vacibdir.

Daha bir dəb düşüb. Kütləvi şəkildə əksər mətbuat səhifələrində ARDNŞ əvəzinə, SOCAR yazılır. (SOCAR işçi axtarır. SOCAR-ın nə qədər işçisi var?) Niyəsi əllaməçilikdir, ayrı şey deyil. Məlumdur ki, SOCAR ARDNŞ-in ingilis dilində olan qarşılığıdır. Azərbaycan neftinin beynəlxalq aləmdə tanınması üçün bu səsləniş, bu brend yaxşıdır. Milli mətbuatda isə bu abreviatura Azərbaycan dilində yazılmış versiyasından sonra mötərizədə verilə bilər. Azərbaycan dilində nəşr olunan kütləvi informasiya vasitələrində SOCAR abreviaturasına heç bir bir lüzum yoxdur.

Söz yerinə düşməyəndə...

Yazılı kütləvi informasiya vasitələri sayılan qəzet-jurnal səhifələrində və internet saytlarında orfoqrafik səhvlərlə yanaşı, saysız-hesabsız qrammatik, fakt və üslub xətaları ilə də qarşılaşırıq. Mətbuat səhifələrində ən çox aşağıda qeyd edəcəyimiz səhvlərə rast gəlinir: 1.Cümlədə söz sırasının pozulmasına (inversiya), 2.Sözlərin yerində düzgün işlədilməməsinə. Hər iki tip səhv, cümlənin məzmununa ciddi təsir göstərir, fikir dolaşıqlığına səbəb olur. Onu da qeyd edək ki, bu səhvlərin meydana çıxması daha çox Azərbaycan dilini mükəmməl bilməməkdən irəli gəlir. Cümlədə sözün yerində düzgün işlədilməməsinə aid bir nümunəyə baxaq: tez müddətdə əvvəlki həyat tərzinə dönür. Bu cümlədə tez zərfi yerində düzgün işlədilməyib. Əslində, bu məqamda qısa sözü işlədilməli idi.Vaxtaşırı yazılı mətbuatda belə bir xəbər oxuyur və televiziyalardan eşidirik: Məşhur xanəndə (subyekt fərqli də olur) avtomobil qəzası keçirmişdir. Heç avtomobil qəzasını da keçirmək olar? İnsan avtomobil qəzasına düşür, infarkt və insultu keçirir (buradakı nümunələrin konkret mənbəyi vardır. Bəzi səbəblərdən konkret mənbə göstərilməyib).

Bəzi müəlliflər qovşaq sözü ilə qovuşuq sözünün leksik-semantik mənasını fərqləndirə bilmirlər. Mətbuatda tez -tez bu sözlərin eyni mənada işlənildiyinin şahidi oluruq. Məsələn, Azərbaycan Şərqlə Qərbin qovşağında yerləşir. Sözlərin leksik -semantik mənasına diqqət yetirsək səhv aydın olacaqdır. Qovşaq - bir neçə eynitipli şeyin birləşməsi, qovuşuq isə iki əşyanın bir-birinə bağlılığıdır. Yuxarıdakı cümlədə qovşaq yox, qovuşuğunda olmalıdır.

Uzun illərdir ( 50-60 il bundan əvvəl nəşr olunmuş kitablarda da belədir) şifahi və yazılı nitqimizdəki bir səhvi bilməyərəkdən bu günümüzə qədər gətirib çıxarmışıq. Dilimizdə və sair, və ilaxır, və başqa sözlərinin olduğu hamımıza məlumdur. Çox qəribədir ki, bu vaxtadək dilimizdəki bu sözləri yerində düzgün işlətməmişik. Azərbaycan dilində canlı- cansız və insana aid məfhumlar xüsusi kateqoriya ilə seçilir. Bu dil kateqoriyası baxımından və başqa sözü insana (şəxsə) , və sair, və ilaxir sözləri isə cansız əşyalara aiddir.Ancaq çox təəssüf ki, biz şifahi və yazılı nitqimizdə bu sözlərin yerini səhv salmışıq. Belə ki, cansız əşya və şəxs adları sadalandıqda və sair (çox vaxt bu söz ixtisarlarla belə yazılır: və s.) sözü deyilir və yazılır. Belə demək və yazmaq tamamilə səhvdir. Fikrimizi nümunə üzərində əyaniləşdirmək daha inandırıcı olar. Məsələn, Adil, Sənan, Hikmət və sair uşaqlar məktəbin həyətində futbol oynayırdılar. Bu, adi bir nümunədir. Ancaq əfsuslar olsun ki, bu cür hala Azərbaycanın görkəmli tarixi şəxsiyyətlərinin adları sadalanan zaman da rast gəlirik. Qəti şəkildə demək olar ki, və sair , və ilaxir sözlərinin leksik-semantik mənası sırf cansız əşya ilə bağlıdır. Həmcins üzvlər sayılan şəxs adlarından sonra isə birmənalı olaraq və başqa (ları) sözü işlənilməlidir.

Bu gün mətbuat səhifələrində orfoqrafik, qrammatik , üslub və digər səhvlərin təkrarlanması daha çox iki səbəbdən qaynaqlanır: qeyri-peşəkarlıqdan, redaktor və korrektor institutunun zəifliyindən ( bir çox müstəqil qəzet və internet saytlarının redaksiyalarında korrektorun nə olduğunu belə bilmirlər). Peşəkarlıq olmadığından ədəbi dil normalarının tələbləri lazımi səviyyədə qorunmur. Elə bunun nəticəsidir ki, kütləvi informasiya vasitələri səhvlərdən xali deyildir.

Azərbaycan dilinin düzgün yazı təliminə ciddi formada əməl olunmalıdır. Bu qaydalara əməl etmək hər bir kütləvi informasiya vasitəsi subyektinə, o cümlədən hər bir müəllifə yalnız nüfuz qazandırar. Bunu bizdən əsrlərin min bir sınağından keçərək zəngin mədəniyyətin yaradıcısı və qoruyucusu olan doğma dilimiz tələb edir.

Xeybər GÖYYALLI,

Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Dövlət

İdarəçilik Akademiyası nəşriyyatının

baş redaktoru

Xalq qəzeti.-2016.-29 iyun.-S.5.