Naxçıvanın ilk püstə bağı

Uğurlu təcrübədən sonra muxtar respublikada 50 hektar püstəlik salınmışdır

Muxtar respublikanın torpaq iqlim xüsusiyyətləri və dəyişkən temperaturu bu yerlərdə bəzi bitkilərin istiyə-soyuğa tab gətirməsinə çətinlik yaradır. Məsələn, zeytun, şabalıd, əncir, portağal, naringi, feyxoa, limon kimi bitkilər açıq havada, yayın istisinə, qışın şaxtasına dözmür. Təbiətşünas kimi xurmanı (karalyok) çətinliklə Şahbuz bölgəsində böyüdüb bara saldım. Meyvələri iri oldu, hətta birinin çəkisi 150 qrama çatdı. Son dəfə bir ağacdan 60 kiloqramdan çox məhsul yığdıq. Lakin qış sərt gəldi, ağacın torpaq səthindən yuxarısını tamamilə şaxta vurdu. Nar da belədir, bəzən nar gətirsə də şaxtalı illərdə barı olmur.

Şərq ölkələrinin qiymətli bitkisi sayılan püstə də əsrlər boyu Naxçıvanda becərilməmişdir. Öyrəndiyimə görə, qonşu İranın Mazandaran vilayətinin torpağı və iqlimi Naxçıvanla eynidir. Həmin vilayət bu ölkədə püstənin ən gözəl məkanı sayılır. Hətta İranın keçmiş Prezidenti Rəfsancaninin nəsilindən olanlar yüz illərdir ki, püstənin ən qiymətli ağzı partlaq növü olan sortlarını yetişdiriblər, Yunanıstan, İtaliya, Əfqanıstanadək “Rəfsancani” sortu məşhurlaşıb.

Muxtar respublika rəhbərliyinin köməyi ilə qonşu Türkiyədən bu payızda püstə tingləri alınıb gətirilmiş, 80 hektarda nəzərdə tutulan ilk bağın artıq 50 hektarı salınmışdır.

Nəhayət tarixdə ilk dəfə püstəyə “qonaq” bitki kimi Naxçıvanda geniş sahə ayrılmışdır.

Uzun illərdən bəri Sibir tayqasından qara və qırmızı qarağatın iri meyvəli, şaxtaya davamlı sortlarını, ölkəmizin şimal bölgəsindən irimeyvəli zoğalın ağ və qara sortlarını, Türkiyənin Trabzon vilayətindən iri fındığın, Lənkəran bölgəsinə Şimali Amerikadan gətirilən Pekan qozunun, Özbəkistanın Fərqanə vilayətindən baş barmaq irilikdə innabın, Şahtaxtından turşaşirin, xırdameyvəli innabın, Göyçaydan meyvəsinin ağırlığı 600-700 qrama çatan heyvanın, Əndəmicdən şirin meyvəli heyvanın, Qusardan irimeyvəli əzgilin, Ərəbistandan irigiləli qara üzümün əkin materiallarını əldə edib dağlıq Şahbuzun aşağı torpaq qurşağında bara salmışam.

Bütün bunlardan sonra püstə ilə də maraqlandım. Bu məqsədlə Meyvəçilik-Bağçılıq Subtropik Bitkilər Elmi Tədqiqat İnstitutunun Abşerondakı Binə dayaq məntəqəsində püstənin morfoloji və aqrobioloji xüsusiyyətlərini, çox çətinliklə cücərən toxumçuluğunu, böyüdülüb barasalma yollarını öyrəndim. Şahbuz şəraitində toxumçuluq yolu ilə bir neçə tingə nail oldum. Ölkəmizdə püstənin sənaye üsulu ilə bağlarının salınması layihəsinin müəllifi, istedadlı alim Cəlal Məmmədovdan çox şey öyrəndim.

Muxtar respublikada digər sahələrlə yanaşı, meyvəçiliyin də inkişafı barədə qəbul edilmiş proqram uğurla yerinə yetirilir. Bu prossesə mütəxəssis köməyi göstərmək məqsədilə oxucuları, həvəskar bağbanları nadir bitki olan püstənin əkilib-becərilməsi ilə bağlı məlumatlandırmağı özümə borc bildim.

Püstə sumaqkimilər fəsiləsindən olan pistaciaveral cinsidir. Mil kökləri torpağın 6-7 metr dərinliyinədək işlədiyindən daşlı, gilli, hətta şoranlığa meyilli torpaqlarda belə bol məhsul verir. O, quraqlığa dözümlüdür, uzunömürlükdə çinarı da üstələyən, 700 ildən 1500 ilədək yaşayan nadir bitkilərdəndir. Yaşlı ağaclardan 70-80 kiloqram məhsul götürülür. Abşeronda Buzovna, Bülbülə sortları 150 kiloqramadək bar verir. Axır ki, püstə Naxçıvan torpağına da yol açdı.

Kök sistemi ikimərtəbəli olduğundan, mil köklər dərinə işləyir, üst köklər isə torpağın qar-yağış səthinə yaxın əmici tellərlə nəmliyi yaxşı mənimsədiyindən Şərur—Kəngərli magistral yolunun, Duzdağ massivinə yaxın sahələrin torpaqları püstə əkmək üçün əlverişlidir. Naxçıvana “qonaq” gətirilən püstə bu ərazidə öz yerini tapdı. Maraqlıdır ki, püstənin güclü kök sistemi inkişaf etdikcə gövdəsindən hətta 50 metrədək uzaqlaşır, özünə qida və rütubət axtarır. Başqa ağaclarla müqayisədə o, qoz ağacı kimidir. Yaxşı qulluq edildikcə püstə ting əkinindən 3-4 il sonra bara düşür, ağacın hündürlüyü 3-4 metrdən 8 metrədək çata bilir. Yarpaqları qalın dərili, seyrək çətirlidir. Xəstəlik və ziyanvericilərə dözümlüdür.

Püstənin meyvəsi qoz, fındıq, badam, şabalıd kimi bərk qutucuq içərisindədir. Nisbətən irimeyvəli sortları yetişəndə ağzı partlaq olur. Bu da qabığın asanlıqla ayrılmasına imkan verir. Aprelin axırında çiçəkləyir, iki evlidir. Meyvəsinin içi nazik, yaşıl pərdəli olur. Tərkibində mədə-bağırsaq, qaraciyər xəstəliklərinin ən faydalı məlhəmi olan 60 faizədək yağ, 25 faizədək zülal, 17 faizədək azotsuz ekstrativ maddələr var. Qovrulduqda ən dadlı çərəz kimi süfrələrin bəzəyidir.

Püstənin əkin sxeminə gəldikdə, traktor çalaqazanı ilə 7x7 metr məsafədə yuvalar açılır. Dibçəklərdəki hazır tinglər basdırılarkən çalaya çürümüş arxac peyini tökülür, az miqdarda azot, fosfor gübrələri əlavə edilir. Torpaq nə qədər nəm olsa da ting çalalara əkilən kimi dərhal suvarılmalıdır ki, boşluqda çürümə yaradacaq hava çıxarılsın, kök sistemi torpaqla sıx təmasda olsun. Sənaye üsulu ilə püstə bağları salınarkən çalışmaq lazımdır ki, hər bir hektar arasına maşın yolları qoyulmaqla düzbucaqlı bağ yaransın. Yəni 100x100 metr sxemlə salınan sahədə aqrotexniki qulluq, texnikanın işləməsi, zərərverici və xəstəliklərə qarşı mübarizə, məhsulun yığılıb – daşınması asan olur.

Heç şübhəsiz ki, ilk dəfə olaraq Naxçıvan torpağında sənaye üsulu ilə salınan püstə bağının bara düşməsindən sonra qənnadı və lak-boyaq və ağac emalı sənayesi üçün lazımi xammal mənbəyi yaranacaq. Son 18 ildə 16 min hektardan çox yeni yaşıllıqlar salınması (qoz, fındıq, alma, armud, ərik, şaftalı, albuxara, badam, iydə, göyçə, gilas, gilənar, ağ akasiya, çinar, palıd, narbənd vələs, söyüd, qələmə, şam və digər çoxilliklər) Naxçıvanın ekologiyasını zənginləşdirmişdir. 149 min hektar təbiət qoruğunda və yasaqlıqlarda bitki örtüyü ekosistemə təmiz hava verir və əhaliyə sağlamlıq bəxş edir.

Vaxt gələcək bu qədər məhsulu yığıb-yığışdırmaq üçün yeni üsullar da axtarılacaq. Vaxtilə cəmi 3 milyon kubmetr su ümidinə qalan bu torpaqlar indi 310 milyon kubmetrdən çox tutumu olan ambarların, Araz qovşağının 1 milyard 250 milyon kubmetrlik ehtiyatı ilə suvarılır. Hazırda muxtar respublikada 54 min hektaradək suvarılan sahələrdən bol məhsul götürülür. Yaxın gələcəkdə suvarılan torpaqların 72 min hektara çatdırılması nəzərdə tutulur. Melioratorlar yeni suvarma mənbələri axtarırlar.

Bu gün qədim Nuh torpağı su bolluğu ilə məhsul bolluğuna da qovuşur. Müdriklər haqlıdırlar: torpağı Vətən etmək üçün qorumaqla yanaşı, həm də əkib-bəcərmək lazımdır.

Qaşdar ƏLİYEV,

Əməkdar təbiəti mühafizə işçisi,

akademik Həsən Əliyev mükafatçısı,

aqronom-fenoloq, Azərbaycan Yazıçılar

və Jurnalistlər birliklərinin üzvü

Xalq qəzet- 2016.- 24 yanvar.- S.6.