Milli teleradio məkanında
ədəbi dil
normalarına necə əməl olunur?
Azərbaycan türkcəsi ən qədim,
ən zəngin, ən ahəngdar dillərdən biridir.
Əsrlər boyu ərəb, fars və rus
dillərinin təsiri altında olmasına baxmayaraq, ana dilimiz
özəl keyfiyyətlərini qoruyub-saxlamaqla yanaşı, həm
də zaman-zaman inkişaf edə, cilalana bilmişdir.
Bu, bir tərəfdən,
dilin özünün qüdrəti ilə şərtlənirsə,
digər tərəfdən, ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərin
– dövlət adamlarının, incəsənət xadimlərinin,
yazıçı və şairlərin gərgin əməyinin
nəticəsidir. Təkcə
son 25 ildə bu sahə ilə bağlı 20-dən çox rəsmi
sənəd qəbul edilib. Onlardan ən əhatəlisi
və tətbiqi baxımından ən önəmlisi Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 2013-cü il
aprelin 9-da təsdiq etdiyi “Azərbaycan dilinin qloballaşma
şəraitində zamanın tələblərinə
uyğun istifadəsinə və ölkədə
dilçiliyin inkişafına dair Dövlət
Proqramı”dır. Bugünlərdə isə Prezident İlham
Əliyev “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil
Komissiyası”nın yeni tərkibini təsdiq
etmişdir.
Oxuculara təqdim olunan bu
araşdırma materialında ekran və efirdə ədəbi
dil normalarının 3 yöndə – leksik, qrammatik və
orfoepik qaydalara məhəl qoyulmadan pozulması halları və
faktları konkret nümunələr əsasında izlənilmişdir.
“Xalq qəzeti”nin 26 oktyabr tarixli sayında
leksik, 7 noyabr tarixli sayında isə qrammatik normaların
pozulması hallarından bəhs olunmuşdur. Sonuncu
yazı isə kütləvi auditoriya olan teleradio məkanında
ana dilimizin orfoepik normalarının pozulması təzahürləri
barədədir.
III. Orfoepik normaların pozulması
halları
Qəzet-jurnal nitqində əsas problem sözlərin
orfoqrafiya qaydalarına uyğun olaraq düzgün
yazılışıdırsa, radio və televiziya nitqində
vacib məsələlərdən biri sözlərin, söz
birləşmələrinin, sintaqmların, cümlələrin
düzgün tələffüzüdür. Teleradio nitqini
fərqləndirən cəhətlərdən biri budur ki, o
özündə həm yazılı, həm də şifahi
nitqin əlamətlərini əks etdirir. Radioda,
televiziyada çıxış edən hər bir kəs
fikirini şifahi formada çatdırmağa
çalışsa da, əvvəlcədən
hazırlanmış müəyyən yazılı mətnlə
(ssenari ilə, çıxış mətni ilə, müəyyən
tezislərlə və s.) bağlı olur.
Rus
dilçisi professor A.Peşkovski hələ ötən əsrin
20-ci illərində, televiziyanın olmadığı bir
vaxtda ədəbi dildən bəhs edərək
yazırdı: “Ədəbi dildə danışmaq, yəni
eyni zamanda həm yazılı nitqin qanunlarına tam əməl
etmək, həm də şifahi nitqin xüsusiyyətlərini
nəzərə almaq və dinləyicinin psixikasını
oxucunun psixikasından fərqləndirməyi bacarmaq o qədər
də asan deyil. Bu, ədəbi nitqin xüsusi--
ayrıca bir növüdür. Elə bir
növü ki, mən onu yazılı nitqin şifahi nitqə
uyğunlaşdırılması adlandırardım”. Bu mülahizəni tamamilə RTV nitqinə də aid
etmək olar.
Təəssüf ki, mikrofon və kamera
qarşısında çıxış edən şəxslər,
o sıradan aparıcılar çox zaman canlı efir nitqinin
bu xüsusiyyətini unudur, sözləri
yazıldığı kimi tələffüz etməyə
çalışırlar. Bu da ondan irəli gəlir ki,
düzgün tələffüz qaydaları ailədə, orta
və ali məktəblərimizdə pis, bəzən
isə əksinə öyrədilir.
Ötən
dövrlərdə Azərbaycan ədəbi dilinin
yazılı qoluna aid normaların müəyyənləşdirilməsi
və qaydaya salınması sahəsində xeyli iş
görülsə də, düzgün tələffüz
qaydaları sahəsində boşluq çoxdur. Bəzilərinə elə gəlir ki, kitab cümlələri
ilə danışmaq, sözü yazıldığı kimi
tələffüz etmək yüksək savadlılıq əlamətidir.
Əslində isə belə deyil. Yazının öz qaydaları olduğu kimi,
danışığın da öz normaları var və onlara
əməl etmək hamının borcudur.
Düzgün danışıq qaydalarını öyrənən
dilçilik sahəsinə orfoepiya deyilir. “Orfos” yunanca--
sadə, düzgün, “epos”-- danışıq deməkdir.
Yazılı ədəbi dilin üslubları
olduğu kimi, şifahi ədəbi dilin də fərqlilikləri
var. Bunlar danışığın hansı şəraitdə
getməsindən, hansı tərzdə və məzmunda
olmasından asılıdır. Mövcud ədəbiyyatda
şifahi nitqin 2 əsas üslubundan bəhs olunur: akademik
üslub və sərbəst üslub.
Akademik
üslubdan ən çox elmi məclislərdə, orta və ali məktəb dərslərində istifadə
olunur. Bu üslubun özəlliyi
burasındadır ki, sözlərin fonetik
qabığını təşkil edən səslər məxrəclərinə
görə çox aydın, bəzi hecalar isə
ayrılıqda, xüsusi intonasiya ilə tələffüz
olunur. Bu üslubda məntiqi vurğu
xüsusi rol oynayır, yeni sözlər, terminlər, ifadələr
dinləyiciyə son dərəcə aydın şəkildə
çatdırılır, onların mənası
açıqlanır. Sərbəst
üslubdan isə adi danışıqlarda, ailə-məişət
söhbətlərində, adi hadisələr barədə məlumat
verərkən istlfadə olunur.
Radio və
televiziyada bu üslubların qovuşuğu daha geniş yer
tutur, yəni verilişin xarakterindən asılı olaraq ya
akademik üslub, ya da sərbəst üslub üstünlük
təşkil edir, yaxud hər ikisi bərabər səviyyədə
işlədilir. Akademik üslubda orfoepiya
qaydalarından yayınma halları təbiidir, çünki bəzən
yeni söz, termin və ifadələrin etimologiyasını,
müasir anlamını açmaq üçün onları
yazıldığı kimi tələffüz etmək
lazım gəlir. Sərbəst üslub,
bütövlükdə, orfoepiya qaydaları əsasında fəaliyyət
göstərir, qarışıq üslubda isə bu qaydalara təxminən
50+50 nisbətində əməl olunur.
Konkret
olaraq radio və televiziya jurnalistlərinin
çıxışlarından danışarkən demək
lazımdır: audio və audiovizual mətn yazılı
fikirin şifahi ifadəsi olduğu kimi, ekran-efir jurnalistinin
çıxışı da akademik üslubla sərbəst
üslubun müəyyən nisbətdə
(çıxışın mövzusundan asılı olaraq)
sintezindən yaranmış audio və audiovizual üslubdur.
Teleradioda orfoepiya qaydalarına əməl olunması
çıxışa təbiilik gətirir, onun
inandırıcılığını, emosional təsir
gücünü artırır, dinləyicini,
tamaşaçını yormur, əsəbiləşdirmir. Bir neçə orfoepik
normaya və onların ekran-efirdə pozulması hallarına
baxaq:
1.
Yazıda “q” hərfi ilə bitən sözlərdə q ya x,
ya da k' (kurs) kimi tələffüz olunur: otax, qulax; eşk',
şəfək' və s. Q-x əvəzlənməsi xalis Azərbaycan
sözlərində (bulaq-bulax) və son hecasında a saiti olan
bəzi alınma sözlərdə (təmtəraq-təmtərax),
q- k' əvəzlənməsi isə daha çox alınma
sözlərdə müşahidə olunur
(üfüq-üfük', filoloq-filolok' və s.) : “Zəvvarlarımız
müqəddəs torpaqlara [torpaxlara] yola salınacaq
(salınacax)”.
2. Rus və
Avropa mənşəli sözlərdə vurğusuz “o” saiti
vurğulu hecadan əvvəl a kimi tələffüz olunur:
kasmana'vt, samava'r, manalo'k və s. “O” saiti vurğu altında
olanda və vurğulu hecadan sonra gələndə o kimi tələffüz
edilir: ko'smos. Pozulma halları: “Çıxış edən
komitə [kamitə] sədri görülmüş işlərə
yekun vurdu”; “Qlobal [qlabal] iqlim dəyişikliyi alimləri
narahat edir”.
3.
Alınma sözlərdə bir qalın, bir incə (yaxud əksinə)
sait yanaşı gəldikdə tələffüz zamanı
onların arasına y samiti əlavə olunur: na+y+il; pa+y+ema;
si+y+am; di+y+ametir; eqa+y+ist və s. Efirdə yanlış səsləndirilən
“Na:il olmaq istədiyiniz hər şeyə
görə əlinizdən gələni etməlisiniz” cümləsi,
əslində, belə tələffüz edilməlidir: “Nayil
olmağ istədiyiniz hər şeyə görə əlinizdən
gələni etməlisiz.
4. Rus
dilində tərkibində “ö (ts)” olan ümumi isimlər azərbaycanca s ilə (öèðê - sirk; ëèöåé - lisey; àáçàö - abzas), xüsusi isimlərdə
isə sözün əvvəlində s (Öèàëêîâñêèé - Sialkovski), ortasında və
sonunda isə ts ilə yazılır və deyilir: Êóçíåöîâ - Êuznetsov; Ìóðîìåö – Muromets. Televerilişlərdən
nümunələr: “İctimai təşkilat və siyasi
partiyalardan olan müşahidəçilərin qeydiyyat
protsesi [prasesi] başa çatıb”; “Yeni il münasibəti
ilə tsirkdə təşkil olunmuş tamaşa
uşaqların xoşuna gəlmişdir”. Əslində,
“proses” və “sirk” deyilməli idi.
5. Rus dili
vasitəsilə dilimizə keçmiş və ruscada “ü” işarəsi ilə
müşayiət edilən, yəni yumşaq tələffüz
olunan samitlər Azərbaycan dilində sözün
ortasında yumşaq, sonunda isə sərt deyilir: ïàëüòî - pal(ü)to, ðîëü - rol. Demək olar, bütün
aparıcılar və verilişlərdə iştirak edən
aktyorlar bu cür sözlərin sonunu da yumşaldırlar: “Mənə
bu rol(ü) həvalə olunanda məsuliyyətini yaxşı dərk
edirdim”; “Ansambl(ü)
qostrol(ü)dan təzəcə
qayıdıb”.
6. “a” hərfi ilə bitən sözlər
yönlük hal şəkilçisi qəbul etdikdə tələffüz
zamanı “a” ı səsinə çevrilməlidir: ana+ya –
anı+ya; Moskva+ya – Maskıvı+ya. Aparıcılar bu qaydaya,
demək olar ki, əməl etmirlər: “Bu dəfə yolumuz
Zakatalayadır”. Düzgün tələffüz
forması isə Zakatalıyadır.
Bu qaydalar
feilin indiki və gələcək zamanlarına da aiddir:
ağla+yır--ağlı+yır; bəzə+yir--bəzi+yir.
Əvvəlki hecadakı sait dodaqlanandırsa, tələffüz
zamanı sonrakı saitlər də dodaqlanana çevirilir:
doğra+yır-- doğru+yur; ütü+ləyir--ütü+lüyür.
Yanlış tələffüz nümunəsi: “52
yaşlı (yaşdı deyilməlidir) Vəliyev Bəhlul
Sahib oğlu Salyan şəhərindəki
"Vağzal" şadlıq evində toyda oynayarkən
(oynuyarkən olmalıdır) dünyasını dəyişib.
7. “s”, “ş” hərfləri ilə bitən
sözlərə “l” ilə başlanan şəkilçi
artırdıqda “l” d kimi səslənir: iclas+lar – iclas+dar;
daş+lı – daş+dı. Pozulma halları: “Quşların
(quşdarın olmalıdır) civiltisi bir-birinə
qarışıb”; “Qocaman ağacların (ağaşdarın
deyilməlidir) yarpaqları (yarpaxları olmalıdır)
arasından süzülən günəş
şüaları zorla sezilirdi”.
8. “r”, yaxud “n” ilə bitən sözlərə “l”
ilə başlanan şəkilçi artıranda fonetik
assimilyasiya baş verir: xəbər+lər – xəbər+rər;
heyvan+lar – heyvan+nar və s.
9. ”ilə”
qoşması samitlə bitən sözlərdən sonra gəldikdə
-nan, -nən formasında tələffüz olunur: kitab+nan; qələm+nən
və s. Saitlə bitən sözlərdə “-nan, -nən”dən
əvvəl bitişdirici “y” samiti artırılır: gəmi
ilə - gəmi+y+nən; ata ilə - atı+y+nan və s.
7-9-cu bəndlərdə göstərilmiş qaydalara
aparıcılar nadir hallarda əməl edirlər. Pozulma
hallarına aid istənilən qədər misal gətirmək
olar.
10.
Müasir ədəbi dilimizin tələffüzlə
bağlı əsas normaları müəyyənləşdirilərək
kodlaşdırılsa da, bəzi aparıcıların nitqində
hələ də şivə (ləhcə)
danışığına rast gəlinir: “Özüvüzə
(özünüzə) iş tapa bilirsiniz?”; “Mən sizinlə
(siznən) bir də gələn həftə görüşəjəm
(görüşəcəm).
11. Nitq mədəniyyətində
əsas məsələlərdən biri də aksentuasiya, yəni
vurğunun düzgün qoyulmasıdır. Azərbaycanın
teleradio verilişlərində vurğu
yanlışlıqları ən çox
aşağıdakı 2 halda müşühidə olunur:
a) “İ”
ilə bitən kişi adlarına ruslardan gəlmiş “–yev”
soyad sonluğu artırıldıqda “i” zəifləyərək
tələffüzdən düşür, “Əli+yev”
“Əl+yev”ə, “Vəli+yev” “Vəl+yev”ə və s.
çevirilir və vurğu son hecadan əvvəlki hecaya
keçir ki, bu da dilimiz üçün səciyyəvi
olmayan haldır: “Eyvaz Allahve´rdyevi (düzgün variant
Allahverdi´yevi ) tutub gətirdilər”.
b) Dilimizdə
“-loq” şəkilçisi ilə bitən, təxminən, 10
alınma söz var ki, ekran-efir jurnalistlərimiz
onların tələffüzü zamanı vurğu
dolaşıqlığına yol verirlər: analoq, apoloq,
dialoq, epiloq, kataloq, monoloq, nekroloq, poliloq, proloq. Bu
sözlərdən yalnız birində (analoq – oxşar)
vurğu ikinci (ana'loq), səkkizində isə
üçüncü hecaya düşür. Proloq
sözündə isə vurğunun yeri dəyişəndə
məna da dəyişilir: pro'loq kilsə kitabı, prolo'q isə
bəzi əsərlərdə giriş hissə deməkdir.
Beləliklə,
Azərbaycan teleradio məkanında ədəbi dil
normalarının səciyyəvi pozulma halları ilə tanış olduq. Əlbəttə,
bir neçə qəzet məqaləsində belə mürəkkəbləşmiş
problemi tam əhatə etmək mümkün deyil. Bununla bağlı xeyli dərslik, dərs vəsaiti,
metodik göstərici və s. var. Təbii ki, onları oxuyub mənimsəmək,
praktik olaraq danışıqda tətbiq etmək işin xeyrinə
olardı.
Bütün dövlərin təkratlanan “Nə etməli?”
sualı bu məsələdə də aktual səslənir. Sadə olmayan cavabı isə
aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
– Sovet dövründə radioya, yaxud televiziyaya diktor lazım olanda müsabiqə elan olunurdu. Xüsusi komissiya müraciət etmiş şəxslərin xarici görünüşünü, diksiyasını, ümumi dünyagörüşünü, dil və üslub bilgilərini yoxlayaraq, ən yaxşıları seçib işə götürməyə tövsiyə edirdi. Mükəmməl aparıcılar seçmək üçün bu ənənə bərpa edilməlidir;
– müsabiqə zamanı jurnalistika, filologiya və aktyorluq ixtisaslarına üstünlük verilməlidir;
– aparıcılar verilişdən əvvəl mütəmadi olaraq xüsusi davranış və danışıq məşqləri etməlidirlər;
– radio və televiziya şirkətlərində
ədəbi redaktor, yaxud ekspert ştatı olmalıdır. Həmin
mütəxəssis verilişləri diqqətlə izləməli,
azı həftədə bir dəfə aparıcıları
toplayaraq onların qüsurlarını nəzərə
çatdırmalı, düzəldilməsi üçün
məsləhətlər verməlidir;
– teleradio şirkətlərinin, AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun, universitetlərin nəzdində daimi fəaliyyət göstərən nitq mədəniyyəti kursları, dərnəklər, təlimlər təşkil edilməlidir.
Nəsir
ƏHMƏDLİ,
filologiya üzrə
elmlər doktoru,
professor, Əməkdar jurnalist
Xalq qəzeti.- 2017.- 25 noyabr.- S.6.