Lahıc: tarixə hörmət,
gələcəyə təminat
Bir neçə gün öncə, daha doğrusu, oktyabrın 5-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev İsmayıllı rayonunun Lahıc qəsəbəsi ilə bağlı üç mühüm sərəncam imzalayıb. Onlardan biri Lahıc qəsəbəsinin qazlaşdırılması, ikincisi orada 400 şagird yerlik yeni ümumtəhsil məktəb binasının tikintisi, üçüncü sərəncam isə ümumi uzunluğu 22 kilometr olan və Lahıcı Şamaxı rayonunun Dəmirçi kəndi ilə birləşdirəcək yolun çəkilişi ilə bağlıdır. Bu sərəncamların hər biri tariximizin yadigarı olan qədim Lahıcı qorumaq, yaşatmaq, onun gələcək inkişafını təmin etmək, orada yaşayan insanların həyat şəraitini, güzəranını daha da yaxşılaşdırmaq baxımından çox mühüm əhəmiyyəti olan dövlət sənədləridir. İnanırıq ki, cənab Prezidentin imzaladığı bu sərəncamlarla Lahıc sakinlərinin bir çox nəsillərini əsrlər boyu düşündürən, narahat edən çox ciddi problemlər həmişəlik aradan qaldırılmış olacaqdır.
Lahıc sakinləri və az-çox Lahıcla təmasda olan insanlar yaxşı bilirlər ki, qəsəbənin qazlaşdırılması orada yaşayan, işləyən və qonaq gələn insanlar üçün nə deməkdir. Bu günədək oradakı evlər, ictimai binalar, otellər, misgər emalatxanaları və dükanlar ya yerli-dibli qızdırılmırdı, yaxud da odun və ya kömürlə qismən, alayarımçıq isidilirdi. İlin bütün fəsillərində Lahıca gələnlərin ən çox diqqətini cəlb edən görüntülərdən biri də həyətlərdə və ictimai yerlərdə qış tədarükü məqsədilə doğranaraq səliqə ilə çinlənmiş odun qalaqları olub. İnsanlar illər boyu uzaq-uzaq yerlərdən (çünki yaxınlıqdakı meşə ehtiyatları artıq tükənmək üzrədir) atla, ulaqla odun daşımaqla qəsəbənin tələbatını ödəməyə çalışıblar. Məlum olduğu kimi, bir zamanlar sıx meşə örtüyünə bürünmüş Lahıcətrafı yamaclar son onilliklərdə Azərbaycanın, bəlkə də, ən çox erroziyaya məruz qalmış ərazisidir. İndi görün, Lahıca qaz çəkilişi orada yaşayan insanlar üçün və ətraf mühitin ekoloji tarazlığının qorunması baxımından nə dərəcədə əhəmiyyətli bir iş olacaqdır.
Lahıc Azərbaycan elminin inkişafında və ictimai fikir tariximizdə müstəsna xidmətləri olan çox önəmli şəxslər yetirib. Həmin insanların hamısının elmə, pərvərişə və yüksəlişə gedən yolları Lahıc məktəbindən başlayıb. Bəli, Lahıc qəsəbə tam orta məktəbinin çox vaxt qışda belə qızdırılmayan o darısqal və yarıqaranlıq otaqlarında görün kimlər yetişib. Lahıc məktəbinin yetirməsi olan və respublika miqyasında tanınan həmin görkəmli elm adamları və ziyalılarından biri, iqtisad elmləri doktoru, professor Mirdaməd Sadıqov bu gün İsmayıllı Rayon İcra Hakimiyyətinə başçılıq edir. Yerində olmayan rayon rəhbərlərinin səriştəsizliyi, nəfsgirliyi və prinsipsizliyi ucbatından zaman-zaman başı bəlalar çəkmiş İsmayıllı ictimaiyyəti yeni icra başçısının timsalında insanların dilini bilən, qayğısını çəkən, dövlət maraqlarını hər şeydən üstün tutan səmimi bir insanı rayona rəhbər təyin etdiyinə görə cənab Prezident İlham Əliyevə dönə-dönə minnətdardır.
Bilənlər bilir, qoy bilməyənlər də bilsinlər ki, Lahıc məktəbi hər zaman İsmayıllı məktəblərinin flaqmanı olub. Mən Lahıc qəsəbə orta məktəbində vicdanla çalışaraq Vətən üçün layiqli övladlar hazırlayan cəfakeş müəllimlərə, bu gün orada təhsil alan yeniyetmə və gənclərə gözaydınlığı vermək istəyirəm. Gözünüz aydın olsun! Möhtərəm Prezidentimizin qayğısı sayəsində sizin lap yaxın vaxtlardan etibarən geniş, işıqlı, hər cür texniki avadanlıqlarla təchiz olunmuş sinif otaqları, müasir idman qurğuları olan yeni məktəbiniz olacaq.
Yol
problemi illər boyu Lahıcın, bəlkə də, bir
nömrəli problemi olub. Ötən əsrin 70-ci illərinədək
Lahıca, orta əsrlər dövründə olduğu kimi
ancaq atla, ulaqla gedirdilər. Başqa nəqliyyat vasitələrindən,
demək olar ki, istifadə etmək imkanı yox idi. Qəsəbəni
İsmayıllı rayon mərkəzi ilə birləşdirən
yol son dərəcə təhlükəli vəziyyətdə
idi. Dəlisov Girdiman coşub daşanda isə Lahıcın ətraf
aləmlə əlaqələri tam kəsilirdi. Əsrlərin
problemi olan yol məsələsinin sahmana salınması
istiqamətində ilk ciddi addım ulu öndərin Azərbaycana
rəhbərlik etdiyi 70-ci illərin sonları – 80-ci illərin
əvvəllərində atılıb. Bəli, o illərdə
məhz ulu öndərin birbaşa tapşırığı
ilə Girdimançay üzərində iki müasir
körpü tikildi. Girdimançay yatağı boyunca sərt
qayalar partladılaraq Lahıca yol çəkildi. Hər
gün, hər saat uçqun təhlükəsi olan və həqiqətən
də, tez-tez uçqunlar baş verən ərazilərdə
daim ağır texnika saxlanılırdı. İlboyu əsgər
kimi Lahıc yolunda növbə çəkən
bulduzerçi Hüseyn Vəliyev fədakar əməyinə
görə ulu öndər tərəfindən “Lenin” ordeninə
təqdim olundu. Təkcə elə bu faktın özü ulu
öndər Heydər Əliyevin Lahıca və orada
yaşayan insanlara olan sevgi və qayğısı barədə
ürəkdolusu söz açmağa əsas verir.
Dəmirçi
– Lahıc yolu işə düşdükdən sonra Lahıca
həm İsmayıllıdan, həm də Şamaxı tərəfdən
rahat yol olacaq. Bax o zaman Lahıc, sözün tam mənasında,
Cənubi Qafqazın əsas turizm mərkəzlərindən birinə
çevriləcək. Beləliklə, qədim Lahıc tarixin
heç bir dönəmində olmadığı dərəcədə
inkişaf və yüksəliş dövrü yaşayacaq.
Sovet dönəmində infrastruktur olmadığından
müxtəlif yerlərə köç edən Lahıc
sakinləri və onların qohum-əqrabaları son vaxtlar
böyük şövqlə yenidən doğma yurda
dönürlər. Bu insanların tikdiyi yeni
yaraşıqlı evlər və ictimai binalar hesabına
Lahıc hər gün daha gözəl və daha cazibədar
olmaqdadır.
Azərbaycan
ərazisində “Lahıc” adı ilə məlum olan bir
neçə yaşayış məntəqəsi vardır.
Onlardan ən böyüyü və nisbətən daha qədim
tarixə malik olanı isə İsmayıllı rayonundakı
Lahıc qəsəbəsidir. Girdiman çayının sol
sahilində, dağlar qoynunda olan Lahıc Baş
suayrıcına yaxın ərazidəki kəndlərin əhatəsində
yerləşir. Əsrlər boyu Lahıc həmin kəndlər
üçün həm inzibati, həm də mədəni-iqtisadi
mərkəz funksiyası daşıyıb.
Lahıcın
XVIII və XIX əsr tarixinə dair çoxlu tədqiqat əsərləri
yazılsa da, orada həyatın nə vaxtdan
başladığı barədə hələlik dəqiq
elmi məlumat yoxdur. Doğrudur, tarixi mənbələrdə
IX əsrdən başlayaraq Lahıcın adı çəkilir
və onun ətrafında cərəyan edən hadisələr
barəsində məlumat verilir. Görkəmli tarixçi
M.X.Şərifli ərəb mənbələrinə istinadən
hələ VI əsrdə Böyük Qafqaz sıra
dağlarının şimal-şərq ətəklərindəki
ərazilərdə bir neçə şahlıq olduğunu
bildirir. Onun yazdığına görə, bu kiçik
hökmdarlıqlar daxili işlərində muxtar olsalar da,
Sasanilərə xərac verirdilər. Həmin
şahlıqlardan biri də məhz Lahıc olub. IX əsr
müəllifi Əhməd Bəlazuri VIII əsrə aid hadisələrdən
bəhs edərkən Layzanşahın Xəlifə Hişam
(724-447) tərəfindən hakim təyin edilən Məsləmə
ibn Əbdülməliklə müqavilə
bağladığını bildirir. X əsrə aid anonim mənbədə
də Lahıcın adı tez-tez xatırlanır. Mənbənin
yazdığına görə, Laican Şirvanın
üç nahiyəsindən biridir: “Şirvan, Xursan və
Laican üç nahiyədir ki, padşahı da birdir və
padşah Şirvanşah, Xursanşah və Layzanşah
(Laicanşah) adlandırılır. O, Şamaxıdan bir fərsəng
uzaq hərbi düşərgədə yaşayır. Burada
uca başlı bir dağ vardır… Heç bir tərəfdən
yolu yoxdur, ona yalnız bir tərəfdən çətin və
ağır yol çəkmişlər… Padşahın
bütün xəzinə və sərvətləri orada
saxlanılır… Şahın zindanı da oradadır”.
X əsr
müəllifi Məsudi Şirvanın digər nahiyələri
arasında Lahıcın xüsusi yeri olduğundan bəhs edərək
yazır ki, indi Şirvanşahlıqla qonşuluqda Qafqaz
dağlarına çatan başqa bir şahlıq vardır
ki, onu Layzan adlandırırlar. Oranın şahı
Layzanşah ləqəbi daşıyır. Hazırda o,
Muğaniyə şahlığı adlanan başqa bir
şahlığa sahib olduğu kimi,
Şirvanşahlığı tutmuş, Xursan
şahlığı və Zədənşahlığı
Laicanşahlıqla birləşdirmişdir. M.X. Şəriflinin
ehtimalına görə, bu, ən geci 861-ci ilə qədər
baş vermişdir.
Münəccimbaşının
fikrincə, həm Şirvanda, həm də Laicanda müstəqil
dövlət eyni vaxtda yaradılıb. Belə ki, onun
yazdığına görə, 861-ci ildə Məzyədilər
sülaləsindən olan Heysəm ibn Xalid Şirvanda, onun
qardaşı Yəzid ibn Xalid isə Şirvana qonşu olan
Laicanda müstəqil dövlət yaratdığını bəyan
etmişdir. Heysəmin yaratdığı dövlət
Şirvanşah, Yəzidin yaratdığı dövlət isə
Laicanşah adlanırdı. Fikrimizcə, Münəccimbaşının
Laicanşahlığın 861-ci ildə yarandığına
dair qeydləri mübahisə predmeti ola bilər. Təkcə
ona görə ki, yuxarıda artıq
xatırladıldığı kimi, X əsr müəllifi
Əhməd Bəlazirinin VIII əsr hadisələrinə dair
qeydlərində Laicanşahın da adı çəkilir.
Yəziddən
sonra Laicanşahın idarə olunması onun oğlu Məhəmmədin
əlinə keçmişdir. O, uzun müddət
şahlığı idarə etməklə onun daha da güclənməsinə
nail olub. 917-ci ildə Məhəmmədin vəfatından
sonra onun oğlu Əbu Tahir Yəzid ibn Məhəmməd
hakimiyyətə gəlib. Münəccimbaşının
yazdığına görə, Şirvanı ələ
keçirmək üçün məqam gözləyən
Əbu Tahir fürsət yaranan kimi hücuma keçir və 978-ci ildə öz məqsədinə
nail olur. Şirvanşahlıqla Laicanşahlığı birləşdirdikdən
sonra o, oğlu Məhəmmədi Laicanşahlığa hakim
təyin edir və şahlığın bütün
torpaqlarını iqta şəklində ona
bağışlayır. Xatırladaq ki, bu məlumat Məsudinin
hicri tarixlə 332 (943/4)-ci ilə aid qeydlərində də
öz əksini tapıb. M.X.Şərifli onun bu barədəki
qeydlərini şərh edərək belə yazır:
“Hazırda Şirvan şahı Məhəmməd ibn Yəzidə
öz ata-babalarından irs olaraq Laizanşahlıq
qalmışdır. Əli ibn Heysəm öldükdən
sonra Məhəmməd öz əmilərini də
öldürüb, Şirvan şahlığına yiyələndi
və həmin şahlığı zəbt etdi”.
Lahıc
56 il ərzində yəni, 861-ci ildən 917-ci ilədək
Laicanşahlığın mərkəzi olmuşdur. “Hüdudəlaləm”in
verdiyi məlumata görə, padşaha məxsus xəzinə
və sərvətlər Lahıcdan, təqribən, 1-2
kilometr cənub-şərqdə yerləşən Niyal
qalasında saxlanılırdı.
Lahıcın
tarixi barədə fikir söyləmək üçün bu
toponimin etimalogiyasının müəyyənləşdirilməsi
də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmi,
kütləvi və bədii ədəbiyyatda, xüsusən də
xalq arasında kifayət qədər geniş
yayılmış bir rəvayətdə deyilir ki, qədim
zamanlarda indiki Lahıcdan bir qədər yuxarıda “La”
adlı şəhər olub. Və günlərin bir
günü baş verən güclü tufan nəticəsində
bu şəhər büsbütün viranəyə
çevrilərək həyat səhnəsindən silinib. Təbii
fəlakətdən xilas olmaq məqsədilə dağlara
çəkilən şəhər sakinləri bir müddətdən
sonra geri dönəndə La şəhərinin yerlə-yeksan
olduğunu görərək hamısı bir ağızdan
qışqırıblar: “La heç! La heç! La heç!”
Bu rəvayəti ilk dəfə 1927-ci ildə A.Fituni çap
etdirib. Sonralar yazıçı Manaf Süleymanov da həmin rəvayəti
öz kitabına daxil edib.
“Lahıc”
toponiminin etimologiyasının izahı baxımından
böyük Azərbaycan şairi S.Ə.Şirvaninin bir beyti də
maraq doğurmaya bilməz. Orada deyilir:
Mahali Şirvanda var
qəriyyəyi – Lahıc,
La ba mənayi – heç,
heç də ki,
heç.
(ardı var)
Qafar CƏBİYEV,
tarix elmləri doktoru, Əməkdar
jurnalist
Xalq qəzeti.- 2017.- 13 oktyabr.- S.6.