Zərdabi ömrünün
bədii salnaməsi, yaxud
“İşığa
gedən yol”un tarixi həqiqətləri
Söhbət tanınmış yazıçı-jurnalist, nüfuzlu ədəbiyyatşünas Sona xanım Vəliyevanın “İşığa gedən yol” romanından gedir. Ötən il işıq üzü görmüş və ədəbi-mədəni aləmdə hadisəyə çevrilmiş bu fundamental əsər dərhal ziyalılar arasında böyük əks-səda doğurdu.
Böyük Həsən bəy Məlikzadə Zərdabinin nəsillərə örnək olan həyat yoluna iri planda işıq salan irihəcmli romanın ilk oxucularından biri, üstəlik, görkəmli maarifçi- mütəfəkkirin zəngin irsini yarım əsrdən artıq müddətdə tədqiq etmiş qocaman zərdabişünas kimi mən də zamanın sifarişini cavablandıran bu qalın və sanballı kitabı böyük maraqla, dərindən təsirlənərək oxuyub başa çatdırdım. Romanın Həsən bəyin həyat və yaradıcılığının bədiiləşmiş təsvirinə həsr olunmuş ilk və böyük əsər olduğunu yəqin edib çox sevindim.
Etiraf edim ki, Həsən bəy Zərdabinin elmi-publisistik yaradıcılığının və ictimai fəaliyyətinin fəlsəfi əsasları ilə bağlı gənclik illərimdə namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə etsəm də, illər boyu silsilə məqalələr yazsam da, bu mövzunun dərinliyi və genişliyi gələcəkdə Həsən bəyin həyatı və irsi ilə bağlı daha əhatəli araşdırmalar aparılacağına, müxtəlif səpkili əsərlər yaradılacağına məndə həmişə böyük inam yaradıb. Buna görə də Zərdabi ilə bağlı ortaya çıxan hər bir məqalə, kitab mənim xüsusi marağıma səbəb olmuş, yeni dəyərli əsərin yaranmasına ürəkdən sevinmişəm. Sona xanımın “İşığa gedən yol” romanını mütaliə edərkən xüsusi sevinc hissi yaşadım. Bu da səbəbsiz deyildi.
Mən Zərdabi irsini, əsasən, fəlsəfi cəhətdən araşdırdığımdan onun həyat və yaradıcılığına aid bir çox təfərrüatlar, təfsilatlar diqqətimdən kənarda qalırdı. Lakin bunların araşdırılmasını daim zəruri saymışam. Düzü, Sona xanımın Həsən bəyin həyat və yaradıcılığının geniş bədii mənzərəsini yaradan romanını oxuyarkən Zərdabi ilə bağlı məndə yaranmış narahatlıq bir çox cəhətdən aradan qalxdı. Romanı oxuya-oxuya Həsən bəy Zərdabinin ömür yoluna boyaboy işıq salan əsərdə yer alan fakt və hadisələri, təfsilat və təfərrüatları yenidən yaşamalı oldum. Zərdabi dövründə baş vermiş tarixi proseslərin, Azərbaycanda cərəyan etmiş maarifçilik hərəkatının, xalqımızın mədəni-mənəvi, intellektual inkişafının ümumi mənzərəsi təsəvvürümdə bir daha canlandı.
Roman əvvəldə dediyim kimi, irihəcmlidir. Sona xanım
indiyəcən vərdiş
etdiyimiz “fəsillər”
bölgüsündən kənara
çıxaraq, əsərin
əsas bölmələrini
müvafiq illər, aylar üzrə sıralayıb. Məsələn, “İyul, 1848-ci il, Kür çayının
sahilləri”, “1852-ci il,
iyul-avqust”, “1856-cı il,
Zərdab” və s. Bu təqdimat əsərin sonuna qədər davam edir. Belə üslub oxucunun diqqətini Həsən bəy Zərdabinin həyatı və yaradıcılığı ilə
bağlı müəyyənedici
rol oynayan konkret ayların, illərin hadisələri,
faktları üzərində
cəmləşdirməyə imkan verir.
Bölmələr bir-birini əvəz etdikcə, oxucunun xəyalında Həsən
bəyin həyatının
və yaşadığı
mühitin çox aydın, əhatəli və inandırıcı
mənzərəsi canlanır. Sanki, müəllif Zərdabini onun müasiri kimi doğma kəndindən başlanan
və” işığa
doğru gedən ömür yolunu” addım-addım izləyir
və böyük mütəfəkkirin həyat
və mübarizəsinin
maraqlı epizodlarını
incəliyinə qədər
qələmə alır.
İlk dəfə olaraq, bu əsərdə
Zərdabinin ailə şəcərəsi – babası
Rəhim bəy, atası Səlim bəy, anası Mənzər xanım, qardaşları,
qohum-əqrəbası barədə
müfəssəl bilgi
verilir.
İllər boyu zərdabisevərlərdə,
elə onun araşdırıcılarının özündə də belə sual yaranıb: necə oldu ki, Zərdab
kimi gözdən-qulaqdan
uzaq bir kənddən Həsən
bəy kimi ətraf aləmə işıq salan böyük bir maarifçi, ictimai həyatın bir
sıra yönlərində
sivil əsaslar yaradan həqiqi xalq xadimi, dərin
bilikli təbiətşünas
çıxıb? Müəllif bu sualı, sanki, cavablandırırmış
kimi, həmin fenomenal hadisənin haradan və necə qaynaqlandığını
ardıcıl araşdırmışdır.
Həsən bəyin boya-başa çatdığı
ailədəki mədəni
mühitin, maarifçilik
ab-havasının, babası
Rəhim bəyin və atası Səlim bəyin təkcə Zərdabın
deyil, ətraf bölgənin də nüfuzlu, kübar insanları olmasının
dolğun bədii boyalarla oxucuya təqdim olunması həmin suala xeyli dərəcədə
aydınlıq gətirir.
Həsən bəyin Zərdabda
molla yanında dərsdən uzaqlaşaraq
Şamaxıdakı dördsinifli
rus məktəbində,
sonra Tiflis gimnaziyasında
əla qiymətlərlə
oxuması, dövlət
hesabına Moskva Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsini
elmlər namizədi dərəcəsi ilə bitirməsi onu gələcəyin milli maarifçisi kimi yetişdirir.
Beləcə yazıçı-alim Həsən
bəy Zərdabinin həyatının və yaradıcılığının diqqətçəkən, mühüm,
təyinedici rol oynayan hər bir məqamının mənzərəsini təfsilatı
ilə təsvir edir. Müəllif geniş
elmi araşdırmaların
nəticələrini əlvan
bədii təqdimata çevirməyi bacarır,
Həsən bəyin həyat və fəaliyyətinin bədiiləşmiş
salnaməsini məharətlə
yaratmağa nail olur. Bu da zərdabisevərlərin
romanı oxumaq həvəsini və marağını qat-qat artırır. Bir neçə
konkret məqam üzərində dayanmaq istərdim.
Oxucularımıza məlumdur ki, Həsən bəy Zərdabi xeyriyyə cəmiyyətini yaradarkən,
Azərbaycanın bir çox şəhərlərinə,
bölgələrinə səyahət
edir. Sona xanım bu misilsiz “xeyriyyə marafonu”nun da əhatəli mənzərəsini
yaradır. Bununla oxucunun
təsəvvüründə Həsən bəyin bədii obrazının ən mühüm cizgiləri canlanır.
Zərdabinin mükəmməl obrazı
onun ömür yolunun bir sıra
məqamlarının konkret
hadisələr, əhvalatlar
fonunda bədii dövriyyəyə cəlb
olunması ilə daha da dolğunlaşır. Sona Vəliyevanın yaratdığı
bədii tablolar əsasında “işığa
gedən yol”un
hüdudları gen-bol
göz önündə
canlanır. Həsən bəyin evlənmə
tarixçəsi bu tablolar içərisində
ən təsirlilərindəndir. Tiflisdə “Müqəddəs Nina” qızlar
məktəbinin yetirməsi
olan balkar qızı Hənifə xanım Abayevanı müəllifin bədii təqdimatında
Həsən bəy Zərdabinin nəinki ömür-gün yoldaşı,
eyni zamanda, maarifçilik fəaliyyətində
sadiq köməkçisi, zərif və mərd türk qadını kimi görürük.
Xatırladaq ki, “milli ziyalı
qadınlarımızın anası” titulunu qazanmış bu nurlu insan həm
də Bakıda açılmış qız
məktəbinin müdirəsi
olmuş, Həsən
bəyin vəfatından
sonra da uzun müddət maarifçilik işini davam etdirmişdir. Hənifə xanım Həsən bəyin Pəri, Midhət, Səffət, Qəribsoltan kimi yüksək ideallarla tərbiyələnmiş övladlarının
anası idi. Yazıçı Həsən bəyin
və Hənifə xanımın ailəsi ilə bağlı çox təsirli və ibrətli bədii lövhələr
yaradıb. Oxucu bu müqəddəs ailənin övladlarının
yeni Azərbaycan mədəniyyətinin təşəkkülü
prosesində yaxından
iştirakını böyük
sevgi və təqdirlə izləyir.
Sona xanım
Həsən bəyin maarifçilik fəaliyyətini
ardıcıl bədii-elmi
araşdırmadan keçirir,
bu misilsiz xidmətin ən maraqlı, diqqətçəkən
yönlərini bədii
boyalarala oxucuların nəzərinə çatdırır. “Əkinçi”
qəzetinin nəşri
dövründən tutmuş
16 illik “Zərdabdakı
sürgün illəri”nə,
Bakıya qayıdandan
sonra ömrünün
sonunadək “Kaspi” qəzetində və şəhər dumasında
davam etmiş coşqun fəaliyyətədək Həsən bəyin ictimai həyatının və publisistik yaradıcılığının
heç bir mühüm anı müəllifin diqqətindən
kənarda qalmayıb.
Bir çox hallarda Sona xanım “sözü Həsən bəyin özünə verir”, onun əsərlərindən
parçaları ustalıqla
bədii mətnə qoşur.
Böyük maarifçi şair
Seyid Əzim Şirvani ilə bağlı bədii tablolar, görkəmli ədib və ictimai xadim Nəriman
Nərimanovun, Həsən
bəyin kürəkəni,
Rusiya imperiyasında türk-müsəlman elitasının
öncülü Əlimərdan
bəy Topçubaşovun
bədii obrazları oxucunu dərindən həyəcanlandırır, ciddi
düşündürür. Əsərdə bu işıqlı şəxsiyyətlərlə
yanaşı, milli burjuaziyanın lideri, Həsən bəy Zərdabi ilə sıx dostluq əlaqələri saxlamış
xeyriyyəçi-milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin gerçək
ştrixlərlə işlənmiş
portreti də layiqli yer alıb. Zərdabi ailəsinin yaxın dostu, böyük maarifçi, Krım türklərinin lideri İsmayıl bəy Qaspralı ilə bağlı tarixi epizodların əsərə daxil
edilməsi Həsən
bəy Zərdabinin ömür yolunun kifayət qədər dolğun əks etdirilməsinə xidmət
edir.
Həsən bəy Zərdabinin
həyat və yaradıcılığından bəhs edən çoxsaylı mənbələr
içərisində orijinallığı,
təsirliliyi və mükəmməlliyi ilə
seçilən “İşığa
gedən yol” romanı zərdabisevərlərə,
eyni zamanda, zərdabişünaslığa Sona xanım Vəliyevanın sanballı
və layiqli töhfəsidir.
İzzət RÜSTƏMOV,
BDU-nun kafedra müdiri,
fəlsəfə elmləri doktoru,
professor
Xalq qəzeti.- 2017.- 14 yanvar.- S.6.