Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

haqqında bir neçə söz

Hər bir qaranlıq gecənin günəşli bir səhəri olur. Azərbaycan xalqının tarixində bu qaranlıq gecə 1918-ci ilin mart soyqırımı, günəşli səhər isə 1918-ci ilin 28 mayıdır. 28 may müstəqilliyimizin tarixində ən yüksək zirvədir! Bu, birmənalı şəkildə belədir. Riyaziyyatçılar buna aksioma deyirlər.

Bütün xalqlara müstəqillik nəsib olmur. Dünyanın bir çox xalqlarının tarixində zirvələr mövcuddur. Anadolu türkləri üçün 29 oktyabr, fransızlar üçün Bastiliyanın alınması, almanlar üçün XIX əsrdə Almaniyanın birləşdirilməsi, amerikanlar üçün 4 iyul ən böyük tarixi hadisədir. Allah-Təala belə bir xoşbəxt günü bizim xalqımıza da nəsib etmişdir. Bu xoşbəxt tarixin başlanığıcı 1918-ci il mayın 28-dir.

K.Marks vaxtilə yazırdı ki, qədim Yunanıstan olmasaydı, qədim Roma olmazdı, qədim Roma olmasaydı, müasir Avropa olmazdı. M.Ə.Rəsulzadə isə yazırdı: “Birinci cahan savaşı olmasaydı, Fevral burjua inqilabı olmazdı, Fevral burjua inqilabı olmasaydı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti olmazdı”.

İyirmi üç ay fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zaman məhdudluğuna baxmayaraq, bu qədər işləri görməyə müvəffəq oldu:

• 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Milli Şurası Tiflisdə Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə ilk iclasını keçirdi və 6 maddədən ibarət “İstiqlal bəyannaməsi”ni qəbul etdi. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandı;

• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti coğrafi məfhum olan “Azərbaycan” sözünü siyasi məfhuma çevirdi. Bu vaxta qədər müxtəlif adlar altında təsbit olunan bu ərazi Azərbaycan, dövlət isə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti adlanmağa başladı;

• 1918-ci il iyunun 4-də Osmanlı dövləti ilə Batum müqaviləsi imzalandı;

• 1918-ci il iyunun 21-də Azərbaycan hökuməti Azərbaycanın ilk dövlət rəmzlərini qəbul etdi;

• iyunun 21-də qırmızı parça üzərində ağ aypara və ağ səkkizguşəli ulduz təsvir olunan bayraq (Osmanlı bayrağına oxşar) qəbul edildi;

a) noyabrın 9-da hazırki üçrəngli bayrağımız və səkkizguşəli ulduz qəbul olundu;

• 1918-ci il iyunun 24-də Milli hökumət Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Qazax şəhərinə köçürülməsi haqqında qərar qəbul etdi;

• 1918-ci il iyunun 26-da Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan Milli Ordusu yaradıldı;

• 1918-ci il iyunun 27-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan (türk) dili dövlət dili elan olundu;

• 1918-ci il iyunun 27-dən – iyulun 1-dək Qaraməryəm yaxınlığında Qafqaz İslam Ordusu Korqanovun rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti qüvvəllərini darmadağın etdi;

• 1918-ci il iyulun 15-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə erməni-daşnak qüvvələri tərəfindən türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımlarını təhqiq etmək və tarixi həqiqətləri dünyaya çatdırmaq üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı;

• 1918-ci il iyulun 20-də Qafqaz İslam Ordusu Şamaxını Bakı soveti qüvvələrindən azad etdi;

• 1918-ci il iyulun 30-da Milli hökumətin qərarı ilə Yelizavetpol şəhəri-Gəncə, Qaryagin Cəbrayıl adlandırıldı;

• 1918-ci il iyulun 31-də S. Şaumyan başda olmaqla Bakı Soveti qüvvələri istefa verdi;

• 1918-ci il sentyabrın 15-də Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu Bakı şəhərini Sentrokaspi qüvvələrindən azad etdi;

• 1918-ci il sentyabrın 17-də Fətəli xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Milli hökumət Bakı şəhərinə daxil oldu. Bakı Azərbaycanın paytaxtına çevrildi;

• 1918-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycan Xəzinə Palatası təşkil edildi;

• 1918-ci il noyabrın 1-də Hərbi Nazirlik yaradıldı;

• 1918-ci ilin noyabrında Azərbaycan Məhkəmə Palatası təşkil edildi;

• 1918-ci il noyabrın 17-də general Tomson başda olmaqla, ingilis qüvvələri Bakıya daxil oldu. Bakıda ingilis-general qubernatorluğu yaradıldı;

• 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Parlamenti təsis edildi;

• Azərbaycan Parlamentində türk-müsəlman əhalisinə – 80, ermənilərə 21, ruslara 10, almanlara 1, yəhudilərə 1, gürcülərə 1, polyaklara 1 yer ayrıldı. Parlamentin demokratik tərkibi, hətta bugünkü Avropa Şurasını da təccübləndirə bilir;

• Azərbaycan Parlamentinin 17 ay ərzində 145 iclası keçirildi. Müzakirəyə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarıldı və onlardan 230-u qəbul olundu;

• parlamentdə 11 fraksiya fəaliyyət göstərirdi;

• parlamentin 11 komissiyası var idi;

• Azərbaycanda hakimiyyət bölgüsü aparıldı: 1.Qanunverici, 2.İcraedici, Məhkəmə hakimiyyəti;

• 1918-ci ilin dekabrında Azərbaycan Parlamenti Bakı şəhərinin azad edilməsində şəhid olmuş türk və Azərbaycan əsgərlərinin şərəfinə Bakının ən hündür yerində abidənin ucaldılması haqqında qərar qəbul etdi;

• 1918-ci ilin dekabrında milli valyuta olan Bakı bonu tədavülə buraxıldı;

• 1918-ci il dekabrın 28-də parlamentdə Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Paris Sülh Konfransına xüsusi nümayəndə heyətinin göndərilməsi haqqında qərar qəbul edildi;

• 1918-ci il dekabrın 28-də general Tomson Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi hökuməti tanıdığını bəyan etdi;

• 1919-cu ilin yanvarında Qarabağda erməni separatçılarının qanunsuz hərəkətlərinə son qoymaq üçün Qarabağ general-qubernatorluğu yaradıldı. Fevralda Xosrov bəy Sultanov qubernator təyin olundu;

• 1919-cu ilin fevralında ermənilər tərəfindən Naxçıvana edilən hücumların qarşısını almaq üçün Naxçıvan general-qubernatorluğu yaradıldı;

• 1919-cu il martın 3-də Azərbaycan Teleqraf Agentliyi yaradıldı;

• 1919-cu il martın 21-də Əlifba islahat komissiyası yaradıldı. Məqsəd latın əlifbasına keçməkdən ibarət idi;

• 1919-cu ilin martından Novruz bayramı dövlət səviyyəsində qeyd olundu;

• 1919 və 1920-ci illərdə 31 mart dövlət səviyyəsində milli matəm günü kimi qeyd olundu;

• 1919-cu ilin martında “Əksinqilabla mübarizə təşkilatı” adı altında Milli Təhlükəsizlik Xidməti yaradıldı;

• 1919-cu il iyunun 11-də Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı;

• 1919-cu il iyunun 15-də Denikin təhlükəsinə qarşı Gürcüstanla hərbi pakt imzalandı;

• 1919-cu il iyunun 28-də Böyük Britaniya hökuməti ingilis ordusunun Qafqazdan çıxarılacağı haqqında Paris Sülh Konfransına rəsmi məlumat verdi;

• 1919-cu il iyulun 21-də parlament Azərbaycan Respublikasının Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında əsasnaməni təsdiq etdi. Əsasnaməyə görə seçkilərdə qadın və kişi bərabərliyi təsbit olundu;

• 1919-cu il avqustun 11-də parlament Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanun qəbul etdi. Yəni, rəngindən, irqindən, cinsindən asılı olmayaraq, Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlərin nümayəndələri qanun qarşısında bərabər elan olundu;

• 1919-cu il avqustun 24-də Naxçıvanda ABŞ general-qubernatorluğunun yaradılması barədə polkovnik V.Haskelin bəyanatı elan edildi və amerikalı polkovnik Edmund Delli qubernator təyin olundu. Lakin Azərbaycan hökumətinin ciddi müqaviməti və Naxçıvan əhalisinin kəskin etirazı nəticəsində amerikalılar öz niyyətlərini reallaşdıra bilmədilər;

• 1919-cu il avqustun 20-dən sentyabrın 2-nə kimi Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayı keçirildi;

• 1919-cu il avqustun 22-də Dağlıq Qarabağ erməniləri Azərbaycan hökuməti qarşısında 26 bənddən ibarət öhdəlik götürdülər;

• 1919-cu il avqustun 23-də qaçqın və köçkünlərlə bağlı komissiya yaradıldı;

• Hökumət qaçqın düşən əhali ilə bağlı parlament və hökumət səviyyəsində 10 qərar və qanun qəbul etdi;

• 1919-cu il avqustun 25-də ingilis qüvvələri Bakını tərk etdilər;

• 1919-cu ilin avqustunda Xəzər Hərbi Dəniz Donanması yaradıldı;

• 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan Parlamenti 100 nəfər azərbaycanlı tələbənin xaricə göndərilməsi haqqında qanun qəbul etdi;

• 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan Parlamenti Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Dərslər noyabrın 1-də başladı;

• 1919-cu ilin yayında Azərbaycan hökuməti özünün maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq, Dağıstan Dağlılar Respublikasına 50 milyon manat həcmində yardım göstərdi;

• 1919-cu ilin avqustunda Lənkəranda qiyamçı qüvvələr darmadağın edilərək bölgədə Cümhuriyyətin hakimiyyəti bərpa olundu;

• 1919-cu il sentyabrın 3-də Lənkəran bölgəsindəki rus hərbi qüvvələri tərksilah edildi;

• 1919-cu il sentyabrın 30-da Dövlət Bankı təşkil olundu;

• 1919-cu ilin oktyabrında mətbuatda senzura ləğv olundu;

• 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycan-Ermənistan sazişi imzalandı;

• 1919-cu ilin dekabrında “İstiqlal” muzeyi açıldı;

• 1919-cu ildə Bakı neftini dünya bazarına çıxarmq üçün Bakı-Batum neft kəməri bərpa edilərək istifadəyə verildi;

• 1919-cu ilin sonlarında İstehkamçılar məktəbi, Hərbi dəmiryolçular məktəbi, Hərbi feldşer məktəbi və Hərbiyyə məktəbi açıldı;

• Milli hökumət Gəncədə Nizami məqbərəsinin tikintisinə 500 min manat vəsait ayırdı. Amma məqbərəni tikmək üçün vaxt çatmadı;

• 1920-ci il yanvarın 11-də Versalda Azərbaycan Paris Sülh Konfransının Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanındı;

• 1920-ci il yanvarın 14-də Azərbaycanın Paris Sülh Konfransının Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanınması şərəfinə Təzəpir məscidində dualar oxundu. Parlamentin təntənəli iclası keçirildi, Hürriyyət meydanında Milli Ordunun rəsmi keçidi oldu;

• 1920-ci il martın 20-də sovet Rusiyası ilə ticarət müqaviləsi imzalandı. Lakin Rusiya bu müqaviləyə riayət etmədi;

• 1920-ci il martın 20-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İran tərəfindən de-fakto və de-yure tanındı;

• 1920-ci il martın 20-də İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən Tehranda səfirlik, Təbrizdə baş konsulluq, Rəştdə konsulluq, Ərdəbildə, Məşhəddə vitse-konsulluq, Xoy və Əhərdə konsul agentlikləri yaradıldı;

• 1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ordusunun sayı 40 minə çatırdı. Bunun 30 mini piyada, 10 mini isə suvari idi;

• Bakı-Culfa dəmir yolu inşa edilərək istifadəyə verildi;

• Kür çayı üzərində körpü salındı;

1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan parlamentinin sonuncu – 145-ci iclası axşam saat 20:45-də başladı və 23:25-dək davam etdi;

1920-ci il aprelin 27-də parlament səs çoxluğu ilə 7 şərtlə hakimiyyətin kommunistlərə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi.

Anar İSGƏNDƏROV,

tarix elmləri doktoru, professor

Xalq qəzeti.- 2018.- 7 iyul.- S.10.