1918-ci ilin Mart
soyqırımı
Bir əsrə yaxındır ki, erməni
ideoloqları və onların havadarları dünyanı
inandırmaq istəyirlər ki, Osmanlı ərazisində
“zavallı” erməni xalqına qarşı dövlət səviyyəsində
qırğın törədilmişdir. SSRİ
dağılana qədər bu təbliğat bilavasitə
Türkiyə Respublikasına qarşı yönəlmiş,
dolayı yolla bu məsələdə bütün türk-
müsəlman dünyası
günahlandırılırdı. Çar
Rusiyasının Osmanlı dövlətinə nifrəti
SSRİ dövlətinin siyasətində və təbliğatında
da davam etdirildi. Beləliklə, XX əsrin
60-cı illərində bu yalançı təbliğat ayaq tutaraq
yeriməyə başladı. Bəs, əslində, 100
il bundan əvvəl
soyqırımına məruz qalan kimlər
olmuşdur?
Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində
Osmanlı dövlətinin 3-cü ordusuna rəhbərlik edən
Ənvər paşa Ərzurumda erməni liderləri ilə
görüşündə yəqin etdi ki, ermənilər
müharibə başlanacaq təqdirdə Osmanlı dövlətini
müdafiə etməyəcəklər. Çünki, çar
Rusiyası gələcəkdə müharibənin nəticəsindən
asılı olaraq osmanlı ərazisində
erməni muxtar dövlətinin yaradılmasına təminat
verməklə, bu dövlətin tərkibində olan erməniləri
Türkiyəyə qarşı müharibəyə cəlb edə
bilmişdi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində
II Nikolayın Qafqaza gəlişi və ermənilərə
osmanlılara qarşı əməkdaşlıq təklif etməsi
məsələni daha da ciddiləşdirdi. Çar
Tiflisdəki nitqini: “Qoy, rus bayrağı altında üzən
gəmilər Bosfor və Dardanel boğazlarında sərbəst
hərəkət etsin. Qoy, erməni xalqı Rusiyanın
köməyi ilə Osmanlı ərazisində öz müstəqil
dövlətini qura bilsin”! şüarları
ilə bitirdi. Beləliklə, II Nikolayın bu qərəzli
və təhrikedici çıxışı ermənilərin
Rusiya tərəfindən Türkiyəyə qarşı
müharibədə iştirak etməsini təmin etdi. Türk torpaqlarının işğalına və əhalisinin
məhv edilməsinə hazırlaşan erməni
ideoloqları erməni kilsəsindən xeyir-dua aldılar.
Məlum
olduğu kimi, 1914-cü il noyabrın 1-də
rus ordusu Qafqaz istiqamətində Osmanlı sərhədlərini
keçdi. Qars, Ərdəhan və Batum uğrunda
döyüşlərdə hər iki tərəf
böyük itki verdi. Lakin
Sarıqamış yaxınlığındakı
döyüşdə bir tərəfdən sərt
qış, o biri tərəfdən rus ordusunun daha
güclü hazırlığı türklərdən 90 min əsgər
və zabitin əsir alınması ilə nəticələndi.
Rus ordusunun Şərqi Anadoluya daxil olması ermənilərin
türklərə qarşı qırğın törətməsi
üçün şərait yaratdı. Rus
ordusunun tərkibində xidmət edən ermənilərlə
yerli ermənilər birləşərək heç bir
günahı olmayan yüz minlərlə dinc əhalini qətlə
yetirir və onları öz dədə-baba yurdlarından didərgin
salırdılar. Erməni
ideoloqlarının uzun illər boyu təbliğ etdikləri
“böyük Ermənistan” planının reallaşması
üçün şərait yaranmışdı. Ermənilərin yerli əhaliyə qarşı bu
münasibəti Osmanlı dövlətini müəyyən
müdafiə tədbirləri görməyə məcbur etdi.
Belə ki, 1915-ci ilin mayın ortalarında Van,
Bitlis və Ərzurumdan erməni əhalisi döyüş
meydanından uzaqlaşdırıldı. Bununla
da türklərin rus və ingilislərə qarşı
döyüşlərində ermənilərin neytrallığı
təmin edildi. Eyni zamanda, Osmanlı dövlətinin hərbi
rəhbərliyi türklərə və digər müsəlmanlara
ermənilərə qarşı hər hansı
zorakılıq törətməyi qadağan edən göstəriş
verdi. 1919-cu il yanvarın 30-da Londonda çıxan “Tayms” qəzeti
yazırdı:”Köçürülən erməni əhalisinin
gələcəkdə öz evlərinə qayıtması və
əmlakına sahib durması üçün Osmanlı
hökuməti tərəfindən xüsusi komissiya
yaradıldı. Komissiyanın işi erməni əhalisinin
siyahıya alınmasından ibarət idi. Komissiyanın
sənədlərində dönə-dönə qeyd olunur ki,
müharibə başa çatandan sonra erməni əhalisi
öz evlərinə qaytarılacaqdır”.
Antantanın təbliğat maşını və erməni
millətçiləri sübut etmək istəyirlər ki,
Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı ərazisində
bir milyondan artıq erməni
öldürülmüşdür. Bunun üçün fakt kimi
müharibəyə qədər Osmanlı ərazisində ermənilərin
2,5 milyon nəfər olduğu göstərilirdi.
Halbuki, Osmanlı dövlətinin rəsmi məlumatına
görə müharibəyə qədər bu ərazidə 1
milyon 300 min erməni yaşayırdı. Göstərilən
əhalinin yalnız yarısı döyüş əməliyyatları
gedən ərazidə yaşayırdı. Müharibə
dövründə yarım milyon erməni Türkiyədən
Qafqaza və başqa yerlərə köçmüş,
150-200 min erməni Qərbi Avropaya və ABŞ-a mühacirət
etmiş və ehtimal etmək olar ki, ölən əhalinin
sayı 200 min nəfərdir. Təbii ki, bu rəqəmin
içində təkcə köçürmə nəticəsində
ölənlər yox, aclıqdan, soyuqdan ölənlər və
itkin düşənlər də vardır. “Tayms” qəzeti
yazır: “Bu, bir danılmaz həqiqətdir ki, müharibə
illərində osmanlı ərazisində iki milyon
türkün həyatına son qoyulmuşdur”.
Erməni
ideoloqları dünyanı inandırmaq istəyir ki, guya
1915-ci il aprelin 24-də daxili işlər
naziri Tələt paşa erməni əhalisinin dövlət səviyyəsində
qırılması haqqında yazılı göstəriş
vermişdir. Bu günə qədər erməni
ideoloqları həmin sənədin əslini fakt kimi heç
kimə göstərə bilmirlər. Ona
görə ki, belə sənəd, ümumiyyətlə
yoxdur.
1919-cu il Paris sülh konfransı dövründə
Osmanlı rəhbərlərinin gizli yazışmaları diqqətlə
yoxlanıldıqdan sonra ermənilərin kütləvi surətdə
öldürülməsi haqqında heç bir sənəd və
əmr tapılmadı. Əksinə, Avropadan gələn
məmurlar belə faktla rastlaşdılar ki,
köçürülən erməni əhalisinin təhlükəsizliyini
təmin etmək üçün Osmanlı dövləti tərəfindən
onlarla əmr və göstəriş verilmişdir.
Osmanlı
ərazisində müsəlman əhalisinə qarşı ilk
soyqırımı 1915-ci il martın 14-də
Van şəhərində erməni dəstələri tərəfindən
törədildi. İki gün ərzində
şəhərin müsəlman əhalisi qılıncdan
keçirilərək onlara olmazın əzablar verildi. Osmanlı ərazisini işğal edən rus ordusunun
himayəsi altında “Erməni Van dövləti”
yaradıldı. Van soyqırımından
sonra erməni və rus birləşmələrinin Bitlis vilayətinə
hücumları başladı. Mosula qədər
böyük bir ərazi erməni daşnak qüvvələrinin
işğalı altına düşdü. 1915-ci il iyulun ortalarına qədər Van ərazisinə
250 min erməni köçürüldü. Halbuki,
bu ərazidə 50 mindən artıq erməni
yaşamamışdı.
1915-ci il iyulun ortalarından etibarən ermənilərin
bu ərazilərdə törətdikləri cinayətlərin
sayı-hesabı yox idi. İyulun ortalarından
sonra Osmanlı ordusunun əks-hücumu nəticəsində
geri çəkilən rus-erməni ordusu ilə birlikdə erməni
əhalisi də bu əraziləri tərk etməyə
başladı. 200 minlik erməni əhalisi
rus ordusunun müşayiəti ilə Cənubi Qafqaz istiqamətinə
üz tutdu. Düzdür, bir çox yerlərdə
bu əhali kürdlərin hücumlarına məruz qaldı.
Çünki kürdlər də erməni
soyqırımına məruz qalanlardan idilər.
Birinci
dünya müharibəsi illərində erməni-osmanlı
münasibətlərinə dair həm obyektiv baxımdan, həm
də sənədlərin əksəriyyəti qeyri-müsəlman
müəlliflərinə məxsus olduğuna görə,
ABŞ Konqresinin kitabxanasında saxlanılan “Bristolun sənədləri”
diqqəti cəlb edir. Bu külliyyatda qeyd olunur
ki, “dəqiq statistik mənbələrdən məlumdur ki,
1912-1922-ci illər ərzində 600 minə yaxın erməni
həlak olmuşdur. 1,5-2 milyon erməninin
ölümü ilə bağlı fikirlər fərziyyədən
başqa bir şey deyildir. Müharibə gedən
ərazidə insanların ölümü və itkin
düşməsi adi bir haldır”. Bristolun sənədlərində
göstərilir ki, qeyd olunan dövrdə isə 2,5 milyon türkün həyatına son
qoyulmuşdur. Türklərin ölümü və
öldürülməsi ermənilərin ölümündən
daha faciəli olmuşdur.
Yuxarıdakı faktlardan belə nəticəyə gəlmək
olar ki, I Dünya müharibəsi illərində Osmanlı ərazisində
soyqırımına məruz qalan ermənilər yox, yerli
türk əhalisi olmuşdur.
1917-ci ilin fevralında Rusiyada 300 ildən çox hakimiyyətdə
olan Romanovlar sülaləsi devrildi. Rusiyada Müvəqqəti
hökumət yaradıldı. Müvəqqəti
hökumətin Zaqafqaziya idarəçiliyi üzrə
Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi fəaliyyətə
başladı. Müvəqqəti hökumət
elan edirdi ki, I Dünya müharibəsi başa
çatdıqdan sonra Rusiya ərazisində yaşayan
xalqların müqəddəratı məsələsinə
baxılacaqdır. Lakin 1917-ci ilin
oktyabrında Lenin başda olmaqla bolşeviklər tərəfindən
hakimiyyətin zorakı yolla ələ keçirilməsi
Rusiyanın himayəsi altında yaşamağa məhkum edilən
məzlum xalqların arzularını puça
çıxartdı. 1917-ci ilin
noyabrında Tiflisdə Zaqafqaziya Komissarlığı
yaradıldı. Burada Azərbaycan, erməni və
gürcü nümayəndələri təmsil olunurdular. Bakıda Şaumyan başda olmaqla bolşeviklər
bölgədəki daşnak qüvvələrini birləşdirərək
yerli əhaliyə qarşı qırğına
hazırlaşırdılar. Xüsusilə
Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gələndən
sonra Bakıda bolşeviklərin fəallığı
artdı.
Martın 29-da şəxsi heyəti müsəlmanlardan
ibarət olan “Evelina” gəmisinin Bakıda bolşevik qüvvələri
tərəfindən tərksilah edilməsi milli
qırğına başlamaq üçün bəhanə
oldu. Belə
ki, 1918-ci il martın 17-də silahla ehtiyatsız
davranışdan həlak olmuş H.Z.Tağıyevin oğlu Məhəmməd
Tağıyevin cənazəsini Bakıya gətirən müsəlman
diviziyasının 48 nəfərdən ibarət kiçik bir
dəstəsi bolşevikləri təşvişə
saldı. Mərhumu dəfn edən müsəlman dəstəsi
“Evelina” gəmisi ilə Lənkərana geri qayıtmalı idi. Paraxodun
körpüdən aralanmasına az
qalmış silahlı bolşeviklər müsəlman dəstəsinin
tərksilah olunmasını tələb etdi. Müsəlman
dəstəsinin rədd cavabına tüfənglərdən və
pulemyotlardan atılan atəşlə cavab verildi. Gəmidəki silahlar bolşeviklər tərəfindən
müsadirə olundu.
Ertəsi gün şəhərin cənub hissəsində
erməni əsgərləri göründülər. Onlar
bütün küçə boyu səngərlər
qazmağa, torpaq və daşlardan bəndlər ucaltmağa
başladılar. Həmin gün müsəlman xeyriyyə
cəmiyyətinin binasında keçirilən
yığıncağa gələn Bakı şəhərinin
keçmiş rəisi Ter-Mikaelyants Erməni Milli
Şurası və “Daşnaksütyun” partiyası adından bəyan
etdi ki, əgər müsəlmanlar bolşeviklərə
qarşı çıxış etsələr, ermənilər
də onlara qoşulacaq və bolşeviklərin Bakıdan
qovulmasına kömək edəcəklər. Martın
18-də (təzə stillə 31 mart - A.İ.) səhər
tezdən şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə
hücumlar başladı. Ermənilərin
yalançı vədlərinə inanmış müsəlmanlar
əvvəlcə şəhərdə nə baş verdiyini
müəyyən edə bilmirdilər. Hücum
ərəfəsində bütün ermənilər şəhərin
müsəlmanlar yaşayan hissəsindən ermənilər
yaşayan hissəsinə keçdilər. Müsəlmanlar yaşayan hissədə xristian əhalidən
ruslar və gürcülər qalmışdı.
Bakıda soyqırımı planı hələ 1917-ci
ildən “Daşnaksütyun” partiyası və Erməni Milli
Şurası tərəfindən hazırlanmışdı. Onlar dəfələrlə
müsəlmanları bolşeviklərə qarşı
silahlı çıxışa təhrik etməyə cəhd
göstərmişdilər. Ermənilərin
məqsədi bolşeviklərin əli ilə müsəlman əhalisini
cismən məhv etmək idi. Adamların qətlə
yetirilməsi və müsəlman məhəllələrinin
darmadağın edilməsi planlı surətdə mütəşəkkil
erməni hərbi hissələri tərəfindən şəhərin
hər yerində qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş
sistem üzrə həyata keçirilirdi.
Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyası tərəfindən şahid kimi
dindirilmiş Bakı şəhərinin sakini A.N.Kvasnikin ifadəsində
deyilir: “Müsəlman əhalisinin əvvəlcə Bakı
şəhərində, sonra isə onun ətraflarında cismən
məhv edilməsi, onların əmlakının və
bütün var-dövlətlərinin qarət olunması və
siyasi üstünlüyün ermənilərin əlinə
keçməsi ermənilərin müsəlmanlara
qarşı təşkil etdikləri qanlı qəsd idi”.
(ARDA, f.1061, siy.1, iş 95, vər.2). Azğınlaşmış
və vəhşiləşmiş erməni quldurlar dinc azərbaycanlı
əhalini qırıb-çatmaq üçün ən
amansız üsullara əl atırdılar. Fövqəladə
Təhqiqat komissiyasının üzvü A.Y.Kluge
komissiyanın sədrinə yazırdı: “Yaxşı
silahlanmış, təlim keçmiş erməni əsgərlər
çoxlu miqdarda pulemyotların müşayiəti ilə
hücum edirdilər… Ermənilər müsəlmanların
evlərinə soxulur, bu evlərin sakinlərini qırır,
onları qılınc və xəncərlərlə
doğram-doğram və süngülərlə
deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin alovları içərisinə
atır, üç-dörd günlük çağaları
süngünün ucunda oynadır, öldürülən
valideynlərin südəmər körpələrinə rəhm
etmir, hamısını məhv edirdilər. (ARDSPİHA,
f.277, siy.2, iş 16, vər.20).
Təhqiqat Komissiyasının sənədlərinə əsasən
məlum olur ki, 1918-ci ilin mart soyqırımı zamanı
Bakı şəhərində 11 min nəfərədək
türk-müsəlman öldürülmüşdür. Onların
çoxunun meyiti tapılmamışdır. Çünki şahidlərin dediklərinə
görə, ermənilər meyitləri od-alova
bürünmüş evlərə, dənizə və
quyulara atırdılar ki, cinayətin izini itirsinlər.
(ARDSPİHA, f.277, siy.2, iş 16, vər.18). Sənədlərdən
məlum olur ki, Bakının şəhər camaatından 400
milyon manatlıq daş-qaş və əmlak müsadirə
olunmuşdur. Xalqın bir çox ziyarətgahları və
tarixi abidələri dağıdılıb yerlə-yeksan
edilmişdir. Uzaqvuran toplarla Təzəpir məscidi
zədələnmişdir. Daşnaklar Bakıda dünya
memarlığının incilərindən sayılan
“İsmailiyyə” binasına od vurub
yandırmışdılar (ARDSPİHA, f.277, siy.2, iş 13-16,
vər.25-26).
FTK-nın
materiallarında bu vəhşiliklər barəsində deyilir:
“1918-ci il martın 18-də (köhnə təqvimlə-A.İ)
bir erməni zabiti, yanındakı üç erməni əsgəri
ilə “Kaspi” qəzeti redaksiyasının və “İsmailiyyə”
Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binaları
arasındakı dalana gəldi və “İsmailiyyə”
binasına daxil oldu. Bir azdan binanın pəncərəsində
tüstü və alov göründü. Nəinki
Bakı müsəlmanlarının iftixarı sayılan, həm
də bütün şəhərin yaraşığı
olan bu əzəmətli bina yanğından məhv oldu.
Yanğını söndürməyə adam
yox idi, çünki müsəlmanlar küçəyə
çıxa bilmirdilər, onları pulemyotlarla və top-tüfənglə
atəşə tuturdular”. Həmin zabit
“Daşnaksütyun” partiyasının görkəmli xadimi
Tatevos Əmirov idi. Bu, həmin Tatevosdur ki, uzun illər ərzində
tariximiz, mətbuatımız onu “yenilməz
inqilabçı”, “xalqlar dostluğu uğrunda mətin
mübariz” kimi təbliğ etmişdi.
Talançılar
“Kaspi” qəzeti redaksiyasının və “Dağıstan”
mehmanxanasının binalarını, “İsgəndəriyyə”ni,
“İsmailiyyə”ni də
yandırmışlar. “Kaspi” qəzeti
redaksiyasında Azərbaycan dilində kitablar nəşr
edilirdi. Bina yandırılan vaxtadək
burada Quranın yenicə çap edilmiş 5 min nüsxəsi
saxlanılırdı. Onların hamısı yanıb
külə dönmüşdü (ARDSPİHA, f.277, siy.2,
iş 16, vər.18).
Mart talanlarında yaxşı təşkil olunmuş hərbi
hissələrlə yanaşı, erməni ziyalıları, gəncləri
də iştirak edirdilər. Təhqiqat
Komissiyasının materiallarında göstərilirdi ki, “erməni
əhalisinin bütün siniflərini təmsil edən
nümayəndələr bu “müharibə”də iştirak
etməyi özlərinə borc bilirdilər. Burada
neftxudalar, mühəndislər, həkimlər, kontor
işçiləri var idi, bir sözlə, erməni əhalisinin
bütün təbəqələri öz “vətəndaş
borcu”nu yerinə yetirirdi” (ARDA, f.100, siy.2, iş 791, vər.791).
“Nikolay
Buniatov” paraxodu komandirinin köməkçisi Kazım Axundov
yazır: Martın 25-dən Nikolayev küçəsindəki
meyitlərin yığışdırılmasına
başladıq. Onların arasında süngülərlə
didik-didik edilmiş və qılıncla tikə-tikə
doğranmış 3 müsəlman
gimnaziyaçısının, 11 gimnaziyaçı
qızın, 1 rus qadının, 3-5 yaşlarında 3 müsəlman
oğlan uşağının, 8 rus kişinin, 19 İran təbəəli
müsəlman qadınının və müxtəlif peşə
sahibləri olan 67 azərbaycanlının meyitləri var idi. Bundan başqa, “Vulkan” cəmiyyətinin köhnə
yanalma körpüsünə müsəlman kişilərin,
qadın və uşaqların 6748 meyiti gətirilmişdi.
Axundov öz tanışı texnik Vladimir
Sokolovu “Kərpicxana” deyilən yerə aparmışdı.
Burada, o, 3 fotoşəkil çəkmişdi.
Birinci şəkildə başında güllə yarası, bədənində
beş süngü yarası olan və
sağ körpücük sümüyünə qılınc
zərbəsi endirilmiş qadın meyiti görünür.
Onun sağ döşü üstündə hələ
sağ olan körpə uzanmışdır. Anasının
döşünü əmən bu körpənin
ayağında süngü yarası vardır.
İkinci şəkildə iri mismarla divara vurulmuş 2
yaşlı uşaq görünür. Mismarın
başından aydın görünür ki, onu divara daşla
vurmuşlar. Daş elə oradaca idi.
Üçüncü şəkildə 13-14
yaşlı qızın meyitidir. Biçarənin bədənindən
görünür ki, onu bir dəstə kişi
(əgər bu alçaqlara “kişi” demək
mümkündürsə) zorlamışdır.
Axundovla
Sokolov 4-cü evə daxil olduqda onlar dəhşətli bir mənzərə
görmüşdülər: geniş bir otağın
döşəməsi üstündə 22-23 yaşlı bir
qadının, iki qarının, 9 yaşlı qızın, 8
yaşlı oğlanın və südəmər körpənin
meyitləri var idi. Körpənin əl-ayağını
itlər gəmirib yemişdi. Təsvir
olunan mənzərə Sokolova elə ağır təsir
göstərmişdi ki, o, daha fotoşəkil çəkə
bilməmişdi.
Qədim Azərbaycan şəhəri Şamaxı dəhşətli
talan və vəhşiliklərə məruz
qalmışdır. Şamaxı şəhəri və
Şamaxı qəzası üzrə ermənilərin törətdikləri
vəhşiliklər haqqında 7 cild, 925 vərəqdən
ibarət təhqiqat materialları toplanmışdı. Burada bədnam S.Lalayevin başçılıq
etdiyi əsgərlər və T.Əmirovun dəstəsi
azğınlaşaraq müsəlmanları soyub-talayır və
qırırdılar. Şamaxının müsəlmanlar
yaşayan hissəsinin hamısına od
vurulmuşdu. 13 məhəllə məscidi və
məşhur müqəddəs ocaq – Cümə məscidi
yandırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara
həm bir qibləgah,
həm də qədim abidə kimi əziz idi. Erməni
quldurlar minlərlə dinc adamı qətlə yetirmişdi
(ARDA, f.1061, siy.1, iş 108, vər.8-10).
Şamaxıda böyük hörmət sahibi olan axund Cəfərquluya
olmazın işgəncələr verilmişdi. Ermənilər
ona axund olduğu məsciddə dəhşətli əzab-əziyyət
verərək, bu Allah bəndəsinin saqqalının tüklərini
bir-bir yolmuş, dişlərini, gözlərini
çıxarmış, qulaqlarını və burnunu kəsmişdilər.
Ermənilər axunda pənah gətirmiş
saysız-hesabsız qadın və uşağı da
öldürmüşdülər. Hacı
axundun tamamilə yandırılmış evinin həyətində
sonralar Təhqiqat Komissiyasının üzvləri tərəfindən
çoxlu miqdarda insan sümükləri aşkar edilmişdi.
Qafqaz-İslam Ordusu 1918-ci ilin iyulunda
Şamaxını ermənilərdən azad edərkən
meyitlərin iri sümüklərini yığıb
basdırmışdılar. Komissiya üzvləri 1918-ci
ilin oktyabr və noyabrında bu barədə
hazırladığı məruzədə qeyd edirdilər ki,
həyətdə hələ də
çürümüş meyitlərin qalıqları
qalmaqdadır (ARDSPİHA, f.277, siy.2, iş 16, vər.18)
Şamaxı qəzasının müsəlmanlar yaşayan təxminən
80 kəndinin taleyi də bu cür olmuşdur. Daşnakların
törətdiyi vəhşiliklərin həddi-hüdudu yox
idi.
1919-cu il martın 30-da “Azərbaycan” qəzetində
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının
“Çağırış”ı dərc edilmişdir.
Komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədovun
imzaladığı bu sənəddə deyilirdi:
“Şamaxının yalnız xarabalıqları
qalmışdır. Şəhərin müsəlman hissəsindəki
bu xarabalıqlarda məscidlərin ən qədimi 800 ildən
çox tarixi olan Cümə məscidinin ancaq yanıb
qaralmış minarələri görünür, şəhərin
on beş minlik müsəlman əhalisindən sağ qalanlar
isə bütün Zaqafqaziyaya dağılmış, əllərində
qoltuq ağacı və bellərində torba qapı-qapı
düşüb dilənirlər ki, acından ölməsinlər.
Adlarını “bolşevik” qoyan qaçaq-quldur dəstələrinin
əlindən qaçıb can qurtaran əhalinin qalan hissəsi
türk qoşunları Azərbaycana gəldikdən sonra
öz el-obalarına qayıtmışdır. Onlar
qayıdıb gəldikdə əsrlərdən bəri
yaşadıqları ocaqlarını yandırılmış
və yerlə-yeksan edilmiş halda görmüşlər”.
Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının Şamaxı qəzasının
ayrı-ayrı kəndləri üzrə apardığı təhqiqatlarının
– şahid ifadələri, zərərçəkənlərin
dindirmə protokolları, rəsmi idarələrin əhalinin
sayı və əmlaklarının dəyəri haqqında məlumatları,
ölən və yaralananların siyahısı və s. - əsasında
53 kənd üzrə tərtib olunmuş yekun aktlarında
ayrı-ayrı kəndlər üzrə öldürülənlərin
sayı və dəymiş ümumi zərərin miqdarı
göstərilmişdir. Bu aktlarda olan rəqəmlərə əsasən
Şamaxı şəhərində 8 min, qəzanın 53 kəndində
isə ermənilər 8027 azərbaycanlını qətlə
yetirmişlər. Onlardan 4190 nəfəri kişi,
2560 nəfəri qadın və 1277 nəfəri uşaqlar
olmuşdur. Bu kəndlərə dəyən ümumi maddi zərər
o dövrün qiymətləri ilə 339,5
milyon manat, Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı əhalisinə
vurulmuş ziyan orta hesabla bir milyard manatdan çox olmuşdur
(ARDA, f.1061, siy.2, iş 85, 87,100).
“Çağırış”
bu sözlərlə qurtarırdı: “Şamaxı qəzasının
zərər çəkmiş əhalisinə yardım
göstərmək hər bir vətəndaşın,
xüsusən müsəlmanın vətəndaş vəzifəsi
və mənəvi borcudur. Vətəndaş
müsəlmanlar, Şirvanı xilas edin!”
Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının üzvləri – Gəncə
quberniyasının Nuxa və Ərəş qəzalarında
yoxlama keçirmiş
N.Mixaylovun və N.Klassovskinin məruzəsində dəqiqləşdirilmişdir
ki, təkcə bu qəzaların erməni dəstələri
deyil, həm də başlıca olaraq, gəlmə hərbi
hissələr və İrəvan quberniyasının erməniləri
müsəlman əhalisini ucdantutma qırmaq, kəndləri
dağıtmaq və dövlət hakimiyyət
orqanlarını və müsəlman ərazilərini tutmaq
üçün bütöv bir plan
hazırlamışdılar (ARDSPİHA, f.277, siy.2, iş 16, vər.46).
Əvvəlcədən qurulmuş plana görə
daşnak-bolşevik qoşunu Şamaxını işğal
etdikdən sonra Quba qəzasına daxil olmalı idi. Xaçmazda
yaşayan ermənilər bu barədə xəbərdar
edilmiş, onlara xeyli əlavə silah və sursat göndərilmişdi.
Quba qəzasında qırğınlar əvvəlcədən
düşünülmüş və buna geniş
hazırlıq görülmüşdü.
Çünki qırğına başlamaq üçün bəhanə
milli münaqişə ola bilərdi. Erməni daşnak qüvvələri dünyanın
hər yerinə ermənilərin guya müsəlmanlar tərəfindən
sıxışdırıldığı barədə
teleqramlar göndərirdilər. Qubada yaşayan
M.Kasparov, H. Hayrapetov, A.Mukanyans və A.Boqdanov tərəfindən göndərilmiş teleqramda
iddia olunurdu ki, Qubada müsəlmanlar milli ədavət, milli
qırğın törədir, erməni və rus kəndlərini
dağıdır, kilsələrə od vurub
yandırırlar.
Bakıdan böyük bir silahlı dəstə ilə
Qubaya gələn Amazasp və onun əlaltıları
küçədə qarşılarına çıxan
bütün adamları ucdantutma gülləyə tutur, yerə
yıxılmış yaralıların bədənlərini
tüfənglərin süngüləri ilə
deşik-deşik edir, gözlərini ovurdular. Yaxınlıqdakı
meşəyə qaça bilməyənlər evlərinə
girib qapıları bağlamışdılar. Onları evlərindən zorla çıxarır,
yerindəcə güllələyir və yaxud qabaqlarına
qatıb meydana aparırdılar. Bir
neçə saatın ərzində yüzlərlə insan qətlə
yetirildi.
Amazasp Quba camaatını meydana
yığıb bildirdi: “Mən minlərlə türkün
başını kəsən Ərzurum ermənisiyəm. 200-dən çox türk kəndini yandırıb
xaraba qoymuşam. Uzun müddət türklərlə
vuruşmuşam, erməni xalqının mənafeyini
müdafiə etmişəm. Buraya da ona
görə gəlmişəm. Əgər
müqavimət göstərsəniz, hamınızı bir nəfər
kimi qıracağam”.
Şahidlərdən biri yazır: “Amazasp daşnak dəstəsinə bələdçilik edən qubalı erməni Harun Hayrapetovu yanına çağırdı və ona nəsə dedi. Harun cibindən bir siyahı çıxarıb oxumağa başladı. Həmin siyahıda Qubanın varlılarından 26 nəfərin adı var idi. Amazasp həmin adamların dalınca silahlı əsgərlərindən bir neçə nəfərini göndərdi. Silahlı əsgərlər həmin ailələrdən altı nəfərlə geri qayıdanda daşnak komandiri daha da qızışdı. Gətirilənlərin 4-ü qadın, 2-si yeniyetmə idi. Amazaspın tapşırığı ilə yeniyetmələrin başlarını kəsdilər. Qadınları uşaqlarının qanını içməyə məcbur etdilər. Onlar şivən qoparıb daşnakların üstünə atılanda qarınlarını süngülərlə deşdilər. Sonra qılıncla bədənlərini tən ortadan ikiyə böldülər. Meydanda ah-nalə yüksələndə Amazasp əsgərləri cərgə ilə düzdürüb əliyalın, günahsız əhaliyə atəş açmağı əmr etdi. Yüzlərlə adam qırıldı. İnanmaq olmurdu ki, insan-insana qarşı bu qədər vəhşilik törətsin”. “Mən sizin qanınızı içəcəyəm” – deyən Amazasp siyahıda adları çəkilən adamların mülklərini odlayıb külə döndərmək üçün əmr verdi. Bütün bu hərəkətləri ilə o, son dərəcə qəddar və qaniçən olduğunu sübuta yetirirdi.
Amazasp Bakıdan mənfur Şaumyan rejimindən belə bir tapşırıq almışdı: Quba qəzasında bütün müsəlmanları qırıb məhv etmək, onların yaşayış məntəqələrini dağıtmaq, sonra isə bu qırğını sünni və şiə məzhəbləri arasında toqquşma kimi qələmə vermək.
Təhqiqat materiallarından məlum olur ki, 1918-ci il mayın 1-də Qubaya girən daşnak-bolşevik birləşmələrinin sayı 5 mindən artıq olmuşdur. Ona görə də onlar silahsız dinc əhaliyə azğınlıqla divan tuta bilmişdilər. Həmin azğınlığın miqyasını təsəvvür etmək üçün iki gün ərzində yalnız Quba şəhərində 4 minədək müsəlmanın öldürüldüyünü xatırlamaq kifayətdir. Bu rəqəm Quba şəhər əhalisinin beşdə biri demək idi.
Qırğının canlı şahidlərindən olan Şahbalı oğlu xatırlayır: “Ermənilər o qədər adam qırmışdılar ki, Qubanın küçələri al qana boyanmışdı. Əllərinə keçən 2 mindən çox adamı meydana yığıb ucdantutma güllələmək istəyəndə bir nəfər onların başçısına yaxınlaşdı. Deyilənə görə komissar idi. Bir qədər söhbət etdikdən sonra əsgərlərə təzədən əmr verildi ki, silahları aşağı salsınlar. Qadınlar və uşaqlar ağlayırdılar. Yekəpər bir erməni beş nəfərlə camaata yaxınlaşıb, cavan, gözəgəlimli qadınları seçməyə başladı. Əllidən çox qadını hara isə apardılar. Onlardan birinin qardaşı etirazını bildirəndə yerindəcə güllələdilər. Onun meyitini yerə sərib bıçaqla gözlərini çıxardılar. Əli qana batmış erməni ovcunda tutduğu gözləri camaatın üstünə tulladı. Kütlədən uğultu qopdu. Daşnaklar ermənicə söyə-söyə qabaqdakıları qundaqla döyməyə başladılar. Sonra irəli çıxmış bir yaşlı kişinin qarnını süngü ilə deşdilər. Bu, göz ilə baxılası müsibət deyildi”.
Başqa bir şahid yazır: Ermənilər dindarları Qubanın mərkəzinə gətirdilər. Bu, döyülən insanlar qəzanın ən hörmətli ağsaqqalları sayılırdılar. Amazasp hamının tanıdığı Quba ermənisi Harunu çağırdı. Harun azərbaycanca dedi ki, sünnilər və şiələr hərəsi bir tərəfə çəkilib üz-üzə dursunlar. Elə o cür də durdular. Aralarında 20-30 metr olardı. Sonra iki tüfəng gətirib dedilər ki, onsuz da sizin hamınızı qıracağıq. Kim sağ qalmaq istəyirsə, dediyimizə əməl etsin. Sünnilər və şiələr növbə ilə bir-birlərinə güllə atsın. Sağ qalanlarla işimiz olmayacaq. Birinci iki nəfəri irəli çıxarıb tüfəngləri onlara verdilər. Biri ləzgi Məhəmməd, o birisi isə şiələrin ağsaqqalı Məşədi Mirsadıq idi. Onların heç biri erməni silahını əlinə almaq istəmirdi. Qundaqla başlarını yarıb onları tüfəng götürməyə məcbur etdilər. İkisi də tüfənglərini qaldırıb bir-birlərini nişan aldı. Hamı məəttəl qalmışdı. Nisbətən cavan olan Məhəmməd heç kimin gözləmədiyi halda geri döndü və bir daşnakı yerə sərdi. Qarışıqlıqdan istifadə edən Məşədi Mirsadıq da bir ermənini öldürdü. Qaçmaq istəyən yüzlərlə adamı pulemyotlarla qırdılar. Ölənlərin çoxu qadınlar və uşaqlar idi. Əvvəlcə Məhəmmədin qollarını kəsdilər, sonra ayaqlarını. Başını kəsib süngüyə keçirdilər və hamı görsün deyə yuxarı qaldırdılar. Məşədi Mirsadığın gözlərini çıxarıb, qollarını sındırdılar və boynunu qırdılar. Həmin gün daşnaklar məscidi dağıdıb, həm sünnilərdən, həm də şiələrdən 20-dən çox din xadimini qətlə yetirdilər”. A.Novatski məsələni dəqiqləşdirmək üçün qeyd edir ki, müsəlmanların dini heysiyyətınə toxunaraq, məscidlərə od vurub yandıran daşnaklar təkcə Quba, Qusar və Xaçmaz ərazisində 26 məscidi məhv etmişdilər.
(ardı var)
Anar İsgəndərov,
tarix elmləri doktoru, professor
Xalq qəzeti.- 2018.- 31 mart.- S.8.