Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ermənilərin
törətdikləri qırğınlara
qarşı mübarizəsi
1918-1920-ci illər
Azərbaycan tarixinin ən şərəfli və eyni zamanda, ən
ağır, dramatik dövrlərindən biridir. Bir tərəfdən, 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan
xalqı istiqlala qovuşmuş, milli dövlətçiliyini
bərpa etmiş, respublika formasında demokratik dövlət yarada
bilmişdir, digər tərəfdən erməni millətçiləri
tərəfindən törədilən soyqırımına məruz
qalmışdır.
1918-ci ilin martında Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik-daşnak alyansı olan Bakı Soveti “əksinqilabi ünsürlərlə mübarizə” şüarı altında azərbaycanlı milli və demokratik qüvvələrin (onların içində ən nüfuzlusu “Müsavat” Partiyası idi) sosial bazasını darmadağın etmək məqsədilə türk-müsəlman əhalinin məhv edilməsi əməliyyatına başladı. Bir qədər sonra Sovet Rusiyasının hökumətinə hesabat verən Şaumyan etiraf edirdi: “Biz bəhanədən istifadə edib... bütün cəbhə boyu hücuma keçdik... Bizdə artıq 6 min nəfərə yaxın silahlı qüvvələr var idi. “Daşnaksütyun”un da 3-4 minlik milli hissələri var idi ki, onlar da bizim sərəncamımızda idi. Axırıncıların hadisələrdə iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın xarakteri verdi, ancaq bunun qarşısını almağa imkan yox idi. Biz buna şüurlu şəkildə getdik. Əgər onlar (yəni azərbaycanlı siyasi qüvvələr – N.M.) qalib gəlsəydilər, şəhəri Azərbaycanın paytaxtı elan edəcəkdilər”.
Nəticədə, minlərlə dinc azərbaycanlı yalnız milli mənsubiyyətlərinə görə məhv edildi. Martın 30-31-də Bakının silahsız müsəlman məhəllələri qırğına məruz qaldılar. Birləşmiş daşnak-bolşevik qüvvələri hətta uşaqlara, qadınlara, qocalara da aman vermədilər. Aprelin 1-nə keçən gecə erməni dəstələri İçərişəhərə soxularaq, yerli əhalini daha qəddarcasına məhv etməyə başladılar. Şaumyan sonralar öz məmnunluğunu gizlətməyərək, yazırdı: “Bizim şəhərin milli tərkibi bizi qorxudurdu. Biz ehtiyat edirdik ki, mübarizə xoşagəlməz istiqamətdə inkişaf etməyə başlayacaq. Biz hətta erməni daşnak alayının köməyindən istifadə etməyə məcbur olduq. Biz onların köməyindən imtina edə bilməzdik. Erməni Milli Şurası müstəqil şəkildə həbslər aparır, axrarışlara yol verir, müsadirə edir və sair işlərlə məşğul olurdu... Ancaq qələbə o dərəcədə böyükdür ki, o gerçəkliyə kölgə salmır”.
Cəmi üç gün ərzində Bakıda, müxtəlif məlumatlara görə, 12 mindən 17 minə qədər insan öldürüldü. Lakin bununla Bakı Sovetinin türk-müsəlman əhaliyə qarşı apardığı hərbi əməliyyatlar başa çatmadı. Azərbaycanlıların soyqırımı təkcə Bakı qəzasında deyil, Şamaxı, Quba və digər qəzalarda da davam etdirildi. Bunun üçün, guya beynəlmiləlçi-kommunist Şaumyan Tatevos Əmirov, Stepan Lalayev, Hamazasp Srvantsyan, Andranik Ozanyan və digər erməni qatilləri ilə əlbir olmuşdur.
“Azərbaycan” qəzeti 8 oktyabr 1918-ci il tarixli nömrəsində mart-aprel hadisələri ilə bağlı yazırdı: “Uşaqların oğurlanması ilə məşğul olan quldur dəstəsinin başçısı Tatevos Əmirov sosialist (kommunist) ordusunun başında durduqdan sonra 16 000 aciz müsəlman yoxsulu Bakıda qırdıqdan və alçaq Styopa Lalayev daşnak (eləcə də sosialist) quldur dəstələrinə başçılıq edərək bir sıra məhəllənin müsəlman ziyalılarını evlərindən çıxarıb küçədə güllələməklə təmizləməsindən sonra Şaumyan və ona bənzər “demokratiya öndərləri”, görünür, bu təcrübəni onlara tabe olan komandirlər üçün kifayət qədər parlaq hesab etdilər və Əmirov Lalayevlə “əksinqilabla” mübarizə aparmaq üçün Şamaxıya seçilmiş daşnak dəstəsi ilə göndərildilər”.
Stepan Lalayev, Mixail Arzumanov, bolşevik Atarbekov və digərlərinin başçılıq etdiyi ümumi sayı 20 min nəfərdən ibarət olan silahlı erməni hərbi hissələri Şamaxı, Göyçay, Ərəş qəzalarından keçərək 7 min insanı məhv etdi (onlardan 1653-ü qadın, 965-i uşaq idi).
Stepan Lalayevin cinayətlərini araşdıran Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən yaradılan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının topladığı materiallar sübut edir ki, Lalayev 1918-ci ilin martında Bakı və Şamaxı şəhərlərində erməni əsgərlərinin azərbaycanlılara qarşı törətdiyi qırğına rəhbərlik edənlərdən biri olmuşdur.
Quba qəzasındakı qırğınlarla bağlı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən yaradılan istintaq komissiyasının sədri A.F.Novatskinin məruzəsindən məlum olur ki, Şaumyanın göstərişi ilə Qubaya qırmızı ordunun qərargah rəisi erməni Hamazaspın başçılıq etdiyi və yalnız “Daşnaksütyun” partiyasının üzvlərindən ibarət olan “cəza dəstəsi” göndərilmişdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Hamazasp hələ 1905-ci il qırğını zamanı azərbaycanlıların qətllərində iştirak etmişdir. 1918-ci ilin mart-aprel hadisələrində isə o, erməni milli hərbi hissələrinin təşkilində yaxından iştirak etmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının materiallarından bəlli olur ki, Hamazasp Quba şəhərinin sakinlərinə qarşı dəhşətli zorakılıq törətmişdir. O, qubalılara müraciətində demişdir: “Mən erməni xalqının qəhrəmanıyam... Mən Xəzər dənizi sahillərindən Şahdağa qədər bütün müsəlmanları məhv etməyə gəlmişəm”. Quba qəzasında Şaumyanın göndərdiyi erməni hərbi dəstələri tərəfindən 122 kənd dağıdılmış, yüzlərlə türk və ləzgi məhv edilmişdir.
Azərbaycanlılara qarşı soyqırımı, həmçinin Qarabağ, Lənkəran, Zəngəzur, Naxçıvan, Şimali Azərbaycanın digər bölgələrində də törədilmişdir. Bu məqsədlə Şaumyan Türkiyənin şərq bölgələrində və Şimali Azərbaycanın qərb hissəsində zorakılıqla məşğul olan erməni quldur dəstələri, o cümlədən Andranikin başçılıq etdiyi hərbi qüvvələrlə sıx əlaqədə idi. Təkcə 1918-ci ilin yayı ərzində Andranik tərəfindən Şərur və Naxçıvanda 3000, Zəngəzurda isə 7700 nəfər qətlə yetirilmişdir. 50 000 azərbaycanlı öz doğma yerlərindən didərgin salınmışdır. Bu cür vəhşiliklərə baxmayaraq, Şaumyan Andranikə göndərdiyi teleqramda onu “xalqın rəhbəri” adlandırır və bu caninin ermənilər qarşısında xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək yazır:
“...Sizin simanızda əsl qəhrəmanı salamlayıram”.
1918-ci il aprelin 25-də Bakı Xalq Komissarları
Soveti yaradıldı. Bu hakimiyyət qurumunda
aparıcı mövqeləri ermənilər tutdular. Şaumyanın özü XKS-in sədri və xarici
işlər üzrə komissarı idi.
Şaumyanın
başçılıq etdiyi daşnak-bolşevik rejiminin daha
da möhkəmləndirilməsinin qarşısını
1918-ci il mayın 28-də
yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC)
aldı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
Osmanlı dövləti ilə hərbi ittifaqı, birləşmiş
azərbaycanlı-osmanlı Qafqaz İslam Ordusunun AXC-nin
müvəqqəti paytaxtı elan edilmiş Gəncədən
Bakıya müzəffər yürüşü
daşnak-bolşevik qüvvələrinin Bakını və
Şimali Azərbaycanın bütün Xəzəryanı
bölgələrini tam işğal etmək barədə
planlarını alt-üst etdi.
31 iyul 1918-ci ildə Bakı Soveti daxilindəki siyasi
mübarizənin kəskinləşməsi şəraitində
Şaumyanın başçılıq etdiyi qruplaşma
hakimiyyətdən çəkilməyə məcbur oldu. Şaumyanın
məğlubiyyətindən sonra ermənilər Bakını
öz nəzarətləri altında saxlamaqla bağlı
ümidlərini dünya müharibəsi gedişində
Qafqaza müdaxilə etməyə çalışan ingilislərlə
bağladılar. Bakıda ingilislərin hərbi
dəstəyinə arxalanan “Sentrokaspi Diktaturası” hökuməti
yaradıldı. Bu hökumət daşnak,
eser və menşevik partiyalarının koalisiyası olaraq
formalaşdı. Lakin “Sentrokaspi Diktaturası”nın Bakını nəzarət altında
saxlamaq cəhdi uğursuz oldu. 1918-ci il
sentyabrın 15-də azərbaycanlı-osmanlı
qoşunları Bakını azad etdilər. Sentyabrın
17-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti
ölkənin paytaxtı – Bakıya köçdü.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti fəaliyyətinin ilk
günlərindən öz istiqlalı və ərazi
bütövlüyü uğrunda mübarizə aparmağa məcbur
oldu. Ən böyük problem Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
ilə eyni vaxtda, özü də tarixi Azərbaycan
torpaqlarında yaranan Ermənistan (Ararat) Respublikasının təcavüzü
idi. Ermənistan Respublikası adlanan qurum
Azərbaycan xalqına qarşı əsl soyqırımı
siyasəti həyata keçirirdi. Bu siyasətin
əsas hədəfi əzəli Azərbaycan
torpaqlarının – Qarabağ, Zəngəzur və
Naxçıvanın əhalisi idi.
1918-ci ilin iyulunda Dağlıq Qarabağın erməni
icması Ermənistan Respublikasının hərbi-siyasi
köməyinə arxalanaraq öz müstəqilliyini elan etdi. Bundan dərhal
sonra, 1918-ci ilin payızında erməni silahlıları Zəngəzurda
52 kəndi, 2 mindən çox azərbaycanlını məhv
etmişdi. Eyni zamanda, erməni quldur dəstələrinin
başçısı Andranik Azərbaycanın əzəli
torpağı olan Zəngəzuru erməni qubernatorluğu elan
etdikdən sonra Şuşanı işğal etmək istiqamətində
cəhdlər göstərməyə başladı.
1918-ci il dekabrın 19-da Azərbaycan parlamentinin
üzvü Qarabəy Əliverdiyev Şuşadan xəbər
verirdi: “Mən Qarabağın nümayəndəsi olaraq
buradakı vəziyyət barədə məlumatlandırıram
ki, Andranik Zəngəzuru atəşə tutandan sonra təhlükəli
vəziyyət, həmçinin Qarabağda, Ordubadda,
Cavanşirdə yaranmışdır. Andranik
saysız-hesabsız müsəlman kəndlərini məhv edərək
dinc əhalini qırmış, sağ qalanları isə
doğma yerlərindən qovmuşdur. O, Qarabağın
mərkəzi olan Şuşaya hücum edərək onun sakinlərini
qarət etmiş və onların əmlakını öz əsgərlərinə
paylamışdır”.
1918-ci
ilin noyabrında İstanbulda Osmanlı dövləti ilə
danışıqlar aparan Əlimərdan bəy
Topçubaşov Azərbaycan rəhbərliyinin mövqeyini
belə ifadə etdi: “Ermənilər tərəfindən
qaldırılan Qarabağ məsələsi beş-on kəndin
məsələsi deyil. Bu dörd qəzanın
– Şuşanın, Cavanşirin, Cəbrayılın və Zəngəzurun
mənsubiyyəti ətrafında baş verən mübahisədir.
Bu isə sanki bir xanlığın ərazisidir.
Bu ərazidə yaşayanlar içində ermənilər
heç də çoxluq təşkil etmir. Üstəlik, onlar bu bölgənin yerli sakinləri
deyil. Ermənilər Azərbaycana
Türkiyə və İrandan Rüsiya ilə müharibələrdən
sonra köçürülmüşlər. Buna baxmayaraq, biz problemin sülh yolu ilə tənzimlənməsinin
tərəfdarıyıq”.
Azərbaycan dövləti dərhal Qarabağ əhalisini
müdafiə etmək üçün lazımi tədbirləri
görməyə başladı. Ermənistanın təcavüzü
Azərbaycan parlamentinin 1918-ci il 20 dekabr
tarixli iclasında geniş müzakirə olundu. Cümhuriyyətin
Baş naziri Fətəli xan Xoyski öz
çıxışında deyib: “Hələ iyul ayında
Andranik İrəvan tərəfdən bizim sərhədlərimizə
yaxınlaşdı. Sentyabrda Bakıya
köçən Azərbaycan hökuməti dərhal bu məsələ
ilə məşğul oldu. Bizim ordumuz Andraniki Şuşa və Zəngəzurdan
sıxışdıra bildi. Andranik
qaçdı və noyabra qədər görsənmədi.
Türk qoşunları Azərbaycanı tərk
etdikdən sonra o, yenidən bizim ərazilərimizdə
zorakılıq törətməyə başladı. Andranikin məqsədi bizim üçün tam
aydındır. O, Zəngəzur və Şuşa
qəzalarını Azərbaycandan ayırmaq və Ermənistana
birləşdirmək istəyir. Biz isə
öz növbəmizdə müvafiq tədbirlər görəcəyik”.
Fətəli xan Xoyskinin adını çəkdiyi tədbirlər
qısa bir müddətdə həyata keçirilməyə
başlandı. Belə ki, 1919-cu ilin yanvarında
Qarabağ general-qubernatorluğu yaradıldı. Qarabağın general-qubernatoru vəzifəsinə
AXC-nin ən parlaq xadimlərindən biri olan Xosrov bəy
Sultanov təyin olundu. Azərbaycan hökumətinin
bu qərarları ermənilər tərəfindən neqativ
qarşılandı. Ermənistan
Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycan
hökumətini, guya Ermənistanın ərazi
hüquqlarına qəsd etməsində ittiham etdi. Lakin Azərbaycanın xarici işlər naziri vəzifəsini
icra edən Adil xan Ziyadxanovun cavab notasında Azərbaycanın
Qarabağ və Zəngəzur üzərində tarixi və
etnik hüquqları olduğu barədə sərt bir bəyanat
səsləndirildi. Artıq 1919-cu ilin
aprelində Azərbaycan Ordusu Andranikin hərbi dəstələrini
ölkə ərazisindən sıxışdırdı.
Lakin həmin ilin yayında Dağlıq Qarabağda fəaliyyət
göstərən Erməni Milli Şurası qanlı
münaqişənin yeni mərhələsini açdı. Bu şura Ermənistandan
Dağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərə xeyli
silahın gətirilməsinə nail oldu. Hərbi
toqquşmalar nəticəsində Azərbaycan Ordusunun bir
neçə əsgəri həlak oldu. Qarabağ
general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanov ermənilərin hərbi
aksiyalarının qarşısını almaq məqsədilə
Erməni Milli Şurasının fəal üzvlərini
Qarabağdan qovdu və bundan sonra bölgədə nisbi
sakitlik yarandı. Dağlıq Qarabağın erməni
icması Azərbaycan hökumətinin hakimiyyətini
tanıdığı barədə bəyanat verdi.
Həmin dövrdə Azərbaycan hökuməti, həmçinin
Azərbaycanda Birinci dünya müharibəsinin qalibi
simasında fəaliyyət göstərən ingilis hərbi
komandanlığı tərəfindən də
Qarabağın məhz Azərbaycana məxsus olduğunun
tanınmasına nail oldu.
1919-cu ilin avqustunda keçirilən Dağlıq
Qarabağ (DQ) ermənilərinin 7-ci qurultayında ermənilər
Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində
mədəni muxtariyyət statusunu əldə etmələri
ilə razı olduqlarını bildirdilər. Azərbaycan hökuməti
ilə DQ erməniləri arasında bağlanan bu
razılaşmanı təhlil edən Tbilisidə çap
olunan “Borba” qəzeti yazırdı: “Çox güman ki, bu
saziş erməni-müsəlman münaqişəsinin
qarşılıqlı razılıq əsasında həll
edilməsinin ilk ciddi cəhdidir. Məhz buna
görə də daşnaklar bu razılaşmaya qarşı
çıxırlar”.
Ermənilər açıq şəkildə
Naxçıvan bölgəsinin də zəbt edilməsinə
yönəlmiş siyasət həyata keçirirdilər. Azərbaycanın
ərazi bütövlüyünün müdafiəsi
baxımından Naxçıvan bölgəsində 1918-ci
ilin noyabrında yaranmış və təxminən 1919-cu ilin
martınadək fəaliyyət göstərmiş
Araz-Türk Respublikasının mühüm əhəmiyyəti
var idi. Lakin ermənilərin güclü hərbi
və siyasi təzyiqi, Birinci dünya müharibəsi başa
çatdıqdan sonra bölgədə aparıcı rol
oynayan ingilis hərbi komandanlığının erməni tərəfini
Naxçıvan məsələsində dəstəkləməsi
Araz-Türk Respublikasının tezliklə süquta
uğramasına gətirib çıxardı.
Azərbaycan
parlamentinin 1919-cu il yanvarın 25-də
keçirilən iclasında xüsusi bəyanatla
çıxış edən Məmməd Әmin Rəsulzadə Ermənistan
hökumətinin Naxçıvan və digər Azərbaycan qəzalarının
əhalisinə düşmən münasibət bəsləməsinə
qarşı çıxaraq qəti tədbirlər görməyə
çağırdı. Azərbaycan hökumətinin 1919-cu il 28 fevral tarixli qərarı ilə
Naxçıvan general-qubernatorluğu yaradıldı. Cümhuriyyətin hərbi-siyasi tədbirləri və
yerli əhalinin inadlı müqaviməti sayəsində ermənilərin
Naxçıvana yiyələnmək niyyətləri baş
tutmadı.
Naxçıvanla müqayisədə Zəngəzur əhalisinin
vəziyyəti daha acınacaqlı idi. 1919-cu il
oktyabr ayının əvvəllərində Zəngəzurun
110 kəndi erməni hərbi dəstələri tərəfindən
məhv edilmişdi.
1919-cu il noyabrın 23-də Azərbaycanla Ermənistan
arasında Tiflis sazişi bağlandı. Tərəflər
hərbi toqquşmaları dayandırmaq və bütün
mübahisəli problemləri sülh yolu ilə həll etmək
barədə öhdəlik götürdülər. Bu sazişin şərtləri dekabrın 14-də
keçirilən Azərbaycan–Ermənistan sülh
konfransında da öz təsdiqini tapdı. Lakin bu hadisədən dərhal sonra 10 minlik erməni
qoşunu yenidən Azərbaycana hücum etdi. Zəngəzurdan Qarabağa keçən erməni
qoşunu Azərbaycan kəndlərinə divan tutdu. Azərbaycan hökumətinin bəyanatına görə,
ən azı 40 müsəlman kəndi məhv edildi.
1920-ci il yanvarın 25-də Azərbaycan xarici işlər
naziri Xoyskinin Ermənistan Respublikası Xarici İşlər
Nazirliyinə göndərdiyi notasında deyilirdi:
“...yanvarın 19-da erməni qoşunları Zəngəsurdan
keçərək Şuşa qəzasına daxil oldular və
yollarında rast gəldikləri bütün müsəlman kəndlərini
məhv etdilər. Ermənistan hökumətinin əmrini icra
edən erməni qoşunları müsəlman kəndlərinin
əhalisini amansızcasına qırmışdır... Dinc müsəlman əhalisinə qarşı bu hərbi
tədbirlər dayandırılmadığı halda, Azərbaycan
hökuməti vətəndaşlarımızın həyat və
əmlakının qorunması məqsədilə ən qəti
tədbirlər görəcək”.
Həqiqətən də general-qubernator Sultanovun səyləri
nəticəsində Qarabağda nizam-intizam yenidən bərpa
edildi. Lakin
1920-ci ilin martında erməni hərbi birləşmələrinin
Qarabağa növbəti hücumu baş verdi.
Bu hücum Dağlıq Qarabağ ermənilərinin
Azərbaycan hökumətinə qarşı qiyamı ilə
üst-üstə düşdü. Sonradan
məlum oldu ki, Ermənistanın Azərbaycana qarşı
növbəti təcavüzü və Qarabağın erməni
icmasının qiyamı Azərbaycanı işğal etməyə
hazırlaşan Sovet Rusiyasının rəhbərliyi ilə
sıx şəkildə əlaqələndirilirdi.
General-qubernator
Sultanovun Cümhuriyyətin daxili işlər nazirinə
göndərdiyi teleqramında deyilirdi: “Martın 23-nə
keçən gecə ermənilər böyük qüvvə
ilə Xankəndidə yerləşən bizim hərbi hissəmizə
hücum etdilər. Şuşa Şuşakənd
tərəfindən bombardman edilir. Hücumların
qarşısını almaq üçün bütün
lazımi tədbirləri görürük”.
Xosrov bəy Sultanovun səylərinə baxmayaraq, ermənilər
Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın qalan ərazisi
ilə birləşdirən Əsgəranı ələ
keçirdilər. Erməni təcavüzünün
qarşısını almaq məqsədilə Azərbaycan
hökuməti general-mayor Həbib bəy Səlimovun
başçılıq etdiyi 20 minlik qoşunu Qarabağa
göndərdi. Qanlı döyüşlərdən
sonra Azərbaycan Ordusu Əsgəran və Xocalını ermənilərdən
azad etdi. Artıq 1920-ci ilin aprel ayında
bütün Qarabağ erməni silahlı dəstələrindən
azad olunmuşdu.
1920-ci il aprelin 27-də, yəni Cümhuriyyətin süqutuna bir gün qalmış, general Səlimov Hərbi Nazirlikdən Zəngəzurda da Azərbaycanın suverenliyinin tam bərpa edilməsi üçün oraya yürüş etməyə hazır olduğunu və bunun üçün əmr gözlədiyini bildirdi. Lakin Cümhuriyyət rəhbərliyi o zaman Sovet Rusiyasının Azərbaycana qarşı hərbi yürüşünə necə müqavimət göstərməyi düşünürdü. Ermənilərin hücumlarını dəf etmək üçün Azərbaycan Ordusunun ən hazırlıqlı hissələri Qarabağa göndərildiyi üçün Cümhuriyyət XI ordunun Bakıya yürüşünün qarşısını ala bilmədi.
Bununla belə, Cümhuriyyət hökumətinin hərbi-siyasi tədbirləri nəticəsində Azərbaycanın Qarabağ üzərində suveren hüquqları tam şəkildə bərqərar olundu. Azərbaycan Ordusunun zabit və əsgərlərinin qəhrəmanlığı sayəsində Ermənistan Respublikasının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı təcavüzkarlıq siyasəti iflasa uğradı, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü təmin edildi.
Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, 1918-1921-ci illərdə ermənilərin apardığı soyqırımı siyasəti nəticəsində İrəvan, Zəngəzur, Şərur, Naxçıvan, Qarabağ, Cavanşir və Qazax bölgələrinin azərbaycanlı əhalisi 30 faiz azaldı.
Natiq MƏMMƏDZADƏ,
AMEA Tarix
İnstitutu, Azərbaycan xalqına
qarşı soyqırımları
tarixi şöbəsinin müdiri,
tarix üzrə
fəlsəfə doktoru
Xalq qəzeti.- 2018.- 31 mart.- S.12.