Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycanın
xilası
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-100
(əvvəli qəzetin
13 və 14 sentyabr 2018-ci il tarixli sayında)
Cəbhədə yaranmış nisbi sakitlikdən
daşnak-bolşevik qüvvələri öz xeyrinə istifadə
etməyə cəhd göstərirdilər. Qırmızı
ordu hissələrindəki böhran Şaumyanın rəhbərlik
etdiyi Bakı Soveti qurumunu dağılma həddinə
çatdırmışdı. Bu
bolşevik qurumunu və onu təmsil edənləri məhv
olmaqdan, yalnız cəbhədə Qafqaz İslam Ordusu hissələrinin
qarşısının alınması xilas edə bilərdi.
Yaxınlaşan süqutdan xilas olmaq
üçün əsas ümid isə Sovet Rusiyasından gələn
köməyə bağlanırdı. Leninin
göstərişi ilə Petrovun komandanlığı
altında 780 nəfərlik yaxşı silahlanmış Sovet
qoşun dəstəsi Ukrayna cəbhəsindən Bakıya
göndərildi. İyulun 19-da öz dəstəsi
ilə Bakıya gələn Petrov Bakı rayonunun hərbi
komissarı təyin edildi. S.Şaumyan
yaxşı başa düşürdü ki, təkcə
Petrovun dəstəsi ilə Qafqaz İslam Ordusunun Bakı
üzərinə başlanan yürüşünün
qarşısını almaq mümkün deyildir. Bu məqsədlə Bakı Soveti yerli əhaliyə
müraciətlər edir, qeyri-azərbaycanlılarda millətçi-şovinist
hissləri qıcıqlandırmaqla, bolşevik-daşnak cəbhəsinə
əlavə qüvvələrin cəlb olunmasına cəhdlər
göstərirdi.
Qafqaz İslam Ordusu hissələri Bakıya
yaxınlaşdıqca Bakı komissarlarının ətrafına
toplaşmış siyasi qüvvələr arasında
parçalanma baş verirdi. Azərbaycan xalqı
ilə heç bir əlaqəsi olmayan bu qurum Bakının
azad ediləcəyi təqdirdə törətdikləri faciələrə,
qanunsuzluqlara görə cavab verməli olacaqlarını dərk
edərək vəziyyətdən çıxış yolu
axtarır və bunu ingilis qoşunlarının Bakıya gətirilməsində
görürdülər.
Uzun müddət Bakı Sovetinin təmsilçiləri
olan eserlər və daşnaklar güman edirdilər ki, ingilislər
Bakıya gəlməklə həm Qafqaz İslam Ordusunun
qarşısını alacaq, həm də onların Bakıda
mövqelərini möhkəmlədəcəklər. İyulun 25-də
Bakı Sovetinin fövqəladə iclasında bolşeviklər
ağır məğlubiyyətə məruz qaldılar.
İclasda bolşeviklərin bütün səylərinə
baxmayaraq, sağ eserlər, daşnaklar və menşeviklər
ingilis qoşunlarının Bakıya dəvət olunması
lehinə səs verdilər.
Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa kəşfiyyatın,
habelə Bakıdan qaçıb gəlmiş azərbaycanlıların
verdiyi məlumatlar əsasında cəbhədə cərəyan
edən prosesləri öz nəzarətində
saxlayırdı. Düşmən cəbhəsində
yaranmış təlaşdan mümkün qədər
çox yararlanmaq üçün Nuru paşa iyulun 24-də
Mürsəl paşaya göndərdiyi teleqramda iyulun 26-da
Bakı üzərinə qəti hücuma başlamağı
tövsiyə edirdi. Ancaq Mürsəl
paşa Nuru paşaya göndərdiyi məktubunda Bakı
üzərinə qəti hücumun başlanması
vaxtının dəyişdirilməsini xahiş edirdi. Mürsəl paşaya görə, ordu hissələri
üçün zəruri olan silah-sursat onlara
çatdırılmamış, dəmir yolu xəttinin
sökülməsi, körpülərin partladılması Cənub
qrupunun hərəkətini xeyli ləngitmişdir. Bu qrup Bakı ətrafına gəlib çatmadan qətiyyətli
və uğurlu hücumu həyata keçirmək
mümkün deyildi. Mürsəl paşa
Bakı üzərinə hücumun iyulun 28-də həyata
keçirilməsini xahiş edirdi.
İyulun 28-də verilən döyüş əmrinə
görə, Şimal qrupu Bakı istiqamətində
hücumunu davam etdirərək Bakı ətrafına
çatmalı idi. İyulun 29-u və 30-da Qafqaz İslam
Ordusu hissələrinin Bakıya doğru irəliləməsi
davam etdi. Türk-Azərbaycan qoşun birləşmələri
Bibiheybət və Xırdalan istiqamətinə gəlib
çatdılar. Düşmənin
müqaviməti nəticəsiz başa çatırdı.
Qafqaz İslam Ordusu qüvvələrinin Bakı ətrafında
ciddi müqavimətə rast gəlməməsi və milli
qüvvələrin Bakıya sürətlə
yaxınlaşması şəhərin tezliklə süqut edəcəyinə
bir inam yaratmışdı. Döyüşlərdə
yersiz itkilərə yol verməmək üçün iyulun
31-də Qafqaz İslam Ordusu adından Bakıya nümayəndə
heyəti göndərildi. Nümayəndə
heyəti şəhər təslim ediləcəyi təqdirdə
ermənilərin oradan istədikləri yerə
çıxıb getmələri üçün şərait
yaradacaqlarına təminat verirdi. Bu
nümayəndə heyətinin göndərilməsi, onun
apardığı məktuba verilən cavab ilə Ənvər
paşa şəxsən maraqlanırdı. Ənvər paşadan alınan teleqramda deyilirdi ki,
ermənilər dincliklə Bakını təhvil versələr,
onların Ermənistana keçməsi üçün hər
cür şərait yaradılacaqdır. Ancaq
Bakıdakı ermənilər və onların ətrafında
toplaşanlar bütün ümidlərini ingilis
qoşunlarının Bakıya gəlişinə
bağlayır və vəziyyətin onların xeyrinə
tamamilə dəyişəcəyinə əmin idilər.
İyulun 30-dan 31-nə keçən gecə bolşeviklər
öz hakimiyyətini qoruyub saxlamaq üçün sonuncu dəfə
cəhd göstərdilər. Bakı Soveti rəhbərliyi
və Daşnaksütyun partiyasının liderləri belə
razılığa gəldilər ki, bütün silahlı dəstələrini
cəbhəyə yola salsınlar. Lakin nəzərdə
tutulan 1300 silahlının əvəzinə, 320 nəfər əsgər
və zabit cəbhəyə yola düşdü. Qafqaz İslam Ordusu hissələrinin güclü
hücumlarına davam gətirə bilməyən və məğlubiyyətlə
barışmalı olan Şaumyan hakimiyyətdən əl
çəkdiyini elan etdi. Avqustun 1-də
yeni hökumət – “Sentrokaspi” diktaturasının
yaradıldığı elan edildi. Bu
hökumətin eser, menşevik və ermənilər tərəfindən
təşkil edildiyi bildirilsə də, əsas hakimiyyət
Daşnaksütyun partiyasının əlində idi.
Avqustun ilk günlərində Qafqaz İslam Ordusu
qüvvələrinin Bakı üzərinə
yürüşü davam etdirildi. Avqustun 3-də Xırdalanla
Biləcəri arasında Qafqaz İslam Ordusu qüvvələri
ilə “Sentrokaspi” qoşunları arasında döyüşlər
yenidən başladı. Bu
döyüşlər milli qüvvələrin qələbəsi
ilə başa çatdı. Avqustun 3-də
Şərq cəbhəsi komandanı Mürsəl paşa
yenidən şəhərdəki qüvvələrə məktub
göndərdi. Məktub rus və türk
dillərində yazılaraq Bakıdakı Erməni Milli
Şurasının sədrinə və “Sentrokaspi” ordusunun
komandanına ünvanlanmışdı. Məktubda
deyilirdi: “Cənab Erməni Milli Şurasının sədri,
sizə aydındır ki, Bakı ətrafında türk
qoşunu dayanır. Əgər siz şəhəri
döyüşsüz təslim etməyə razı
olsanız, milliyyətindən və dinindən asılı
olmayaraq hamının hüquqlarının qorunmasına zəmanət
verirəm. Əgər şəhər təslim
edilməsə, şəhər alınandan sonra
axıdılan qan və dəyən ziyanın məsuliyyəti
sizin üzərinizdə qalacaqdır”. Lakin
Erməni Milli Şurasının və Daşnaksütyun
partiyasının liderləri məktuba cavab verməyərək
Qafqaz İslam Ordusu qoşunlarına qarşı mübarizəni
davam etdirməyi qərara aldılar.
Avqustun 4-də polkovnik Stoksun rəhbərliyi altında
Ənzəlidəki ingilis qoşunlarının kiçik bir
dəstəsi Bakıya gəldi. Alınan hərbi
yardım “Sentrokaspi” diktaturasının liderlərində
ümidverici bir əhval-ruhiyyə yaratdı. Heç şübhəsiz ki, ingilislərin
“Sentrokaspi” qüvvələrinə köməyə gəlməsi
daşnak ordusunun fəaliyyətində bir canlanma yaratdı.
“Sentrokaspi” rəhbərliyi Bakıda təbliğat
apararaq, hamını inandırmağa
çalışırdı ki, guya qısa bir vaxtda ingilislər
türk ordusuna qarşı 30 minlik qoşun göndərəcəklər.
Bu təbliğat öz nəticəsini verdi.
Bakı üzərinə hücumun Şimal qrupu tərəfindən
icra edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Cənub qrupu
isə daha çox yardımçı rol oynamalı idi.
Bakı üzərinə qətiyyətli
hücum avqustun 5-nə təyin edildi. Səhər
saatlarında başlayan döyüşlərdə Qafqaz
İslam Ordusu hissələri hərbi təşəbbüsü
ələ aldılar. Onların üstünlüyü
bütün cəbhə boyu hiss edilməkdə idi. İlk zərbədən sonra “Sentrokaspi”
qoşunları geri çəkilməyə başladı.
Bayıl ətrafındakı yüksəkliklər,
“Qurd qapısı” təpəlikləri boyunca uzanan müdafiə
xətti Qafqaz İslam Ordusu qüvvələrinin əlinə
keçdi. Lakin düşmənin müdafiə xəttinin
ləğv edilməsinə və ikinci müdafiə xəttinə
yaxınlaşmasına baxmayaraq, kifayət qədər top mərmisinin
tədarük edilməməsi artilleriya hücumlarının
dayandırılmasına səbəb oldu. Artilleriya
hücumundan məhrum olan piyadalar müdafiəyə keçmək
məcburiyyətində qaldılar. Düşmən
Qafqaz İslam Ordusu hissələrini 4 kilometr geri çəkilməyə
məcbur etdi. Avqustun 5-nə qədər davam edən
qanlı vuruşmalarda düşmən tərəf 2 min nəfər
itki vermiş, Qafqaz İslam Ordusundan isə 139 əsgər, 9
zabit şəhid olmuş, 463 nəfər isə
yaralanmışdı.
Qafqaz İslam Ordusunun Bakı üzərinə
hazırladığı hücumun boşa çıxması
düşmən cəbhəsində ruh yüksəkliyi
yaratdı. Erməni və rus birləşmələri ingilis
generalı Denstervillin qüvvələri ilə möhkəmlənəndən
sonra avqustun 6-da Bakıda əli silah tutan 16-65 yaş
arasında olan kişilər məcburi surətdə orduya
çağırıldı. Bu tədbirə
qarşı çıxan müsəlmanlardan 600 nəfər edam olundu.
Bakı üzərinə hücumun uğurla başa
çatdırılması üçün bura, təkcə
yeni qüvvələr gətirmək deyil, həm də
mövcud qüvvələrin mənəvi–psixoloji durumunu bərpa
etmək, onlara qələbə inamını qaytarmaq lazım
idi. Beş avqust uğursuzluğundan bir neçə
gün sonra Qafqaz İslam Ordusu döyüşçüləri
arasında yayılmış bir müraciətnamənin məzmunu
da bu məqsədə xidmət edirdi. Türk əsgərinə
ünvanlanmış həmin müraciətnamədə
deyilirdi: “Türk Ordusuna! Əgər siz bu sərvət
və altun şəhərini zəbt etməsəniz, sevgili Vətənimizə
ən qiymətli bir hədiyyə etmək fürsətini
qaçırmış olacaqsınız. Əgər siz
yaşıl dənizin bu məşhur şəhərini zəbt
etməsəniz, Qafqaz türkləri və Türküstan
müsəlmanlarının qəlbinə saplanmış
olacaq zəhri-xəncərin üzərinə: “Eyvah ki,
türk bizə imdada gəlmədi” cümləsi
yazılmış olacaqdır. Qafqaz fəryad edəcək,
Türküstan ağlayacaqdır… Ey türk əsgəri! Əgər sən bu şəhəri almasan,
Bakıda sənin üçün hazırlanan süfrələr
müsafirsiz qalacaq, sənin üçün tikilən əlbəsəni
düşmən geyəcəkdir. Sənin
ayağına kəsiləcək qurbanlar düşmənə
qalacaqdır. Əgər sən bu şəhəri
almasan, İslam gəlinlərinin duvaqlarını kafirlər
yırtacaq, mübarək İslam qanı qırmızı
şərab kimi axacaqdır. Sənin zəfərin
üçün duaya qalxan əlləri zalımlar kəsəcəkdir.
Əgər sən bu sarı işıqlı
altun şəhəri almasan, qadınlar saçlarını
yolacaq, ağıllarını itirəcəklər. İndiyə qədər axan qanlar boş yerə
axmış olacaq.
Fəqət sən, ey türk əsgəri, ingilislərin
gücünü kəndi zorunla Çanaqqalada qırdın. Ən
böyük hərb gəmilərinin böyük güllələrinə
aylarca doğuş gərdin. Kutulamaredə
14 minini əsir aldın. Türk
adını böyüdən Çanaqqala, Kutulamare, Qalisiya,
Rumıniyadan sonra Qafqaz gələcək və Bakı şəhəri
də igidlik tacının bir almazı olacaqdır. Al
Bakını! Vətəninə bir altun ərmağan apar!”.
Azərbaycan xalqı Bakının azad edilməsini və
bu şəhərin müstəqil Azərbaycan dövlətinin
paytaxtına çevrilməsini səbirsizliklə gözləyirdi. Bakının
azad edilməsi Azərbaycan xalqının ölüm–dirim məsələsi
idi. İstanbulda olan M.Ə.Rəsulzadə xarici işlər
naziri M.Hacınskiyə göndərdiyi məktubunda
yazırdı: “Hansı yolla, nəyin bahasına olursa-olsun,
Bakı tezliklə tutulmalıdır. Əks təqdirdə,
baş vermiş fakt qarşısında cətin vəziyyətdə
qalarıq. Əgər Bakı alınmasa,
hər şey bitdi. Əlvida, Azərbaycan!”.
Beş avqust döyüşündən sonra Bakı ətrafında
bir müddət nisbi sakitlik yarandı. “Sentrokaspi” və ingilis
qoşunları həmin gün qazandıqları hərbi
uğuru genişləndirməyə cəhd göstərsələr
də, Qafqaz İslam Ordusu hissələri onlara lazımi
cavabı verdi. “Sentrokaspi” rəhbərliyi
şəhər əhalisi arasında həm səfərbərlik
aparır, həm də təbliğat işlərini genişləndirirdi.
“Sentrokaspi” rəhbərliyi keçmiş
Bakı Soveti qüvvələrinin əlində olan
silahları və hərbi qüvvələri də Qafqaz
İslam Ordusuna qarşı mübarizəyə cəlb etməyə
çalışırdı. Lakin bütün bunlar
Bakının azad edilməsi ilə bağlı Qafqaz İslam
Ordusunun ikinci hücumuna mane ola bilmədi. Üç tərəfdən mühasirəyə
alınan Bakı artıq qurudan yardım almırdı. Yalnız ordunun ehtiyacını ödəmək
üçün Ənzəli və Lənkərandan dəniz
yolu ilə “Sentrokaspi” diktaturasına yardım gəlirdi.
25 avqusta qədər iki tərəf arasında top və
pulemyot atəşləri açılır, bəzən isə
mövqe döyüşləri baş verirdi.
Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı Abşeron
yarımadasının şərq və şimalında yerləşən
müsəlman kəndlərində könüllü qüvvələr
təşkil etməyə, Sabunçu, Balaxanı və Binəqədi
tərəfdən yeni cəbhələr təşkil edib
Bakının mühasirəsini daraltmağa başladı. Avqustun 25-də
Qafqaz İslam Ordusunun Bakı üzərinə ikinci
hücumunu uğurla başa çatdırmaq və şəhəri
azad etmək məqsədilə Nuru paşa polkovnik Süleyman
İzzət bəyin komandanlığında olan 15-ci
diviziyanı Qafqaz İslam Ordusunun tabeliyinə keçirdi.
Beləliklə, ikinci Bakı hücumu ərəfəsində
5-ci Qafqaz diviziyasına Mürsəl paşa, 15-ci piyada
diviziyasına Süleyman İzzət bəy, Cənub qrupu
birliklərinə isə polkovnik Cəmil Cahid bəy
başçılıq edirdi. Bir neçə
gün davam edən uğurlu döyüşlərdən sonra
Novxanı, Goradil, Pirşağı, Kürdəxanı və
Fatmayı kəndləri Qafqaz İslam Ordusunun nəzarətinə
keçdi. Maştağa və
Höküməli kəndlərində mövqelərini
möhkəmlədən Qafqaz İslam Ordusu yerli əhalini də
Bakının azad edilməsi işinə cəlb etdi. Avqustun 25-dən sentyabrın 13-nə qədər
davam edən döyüşlərdə Qafqaz İslam Ordusu
böyük uğurlar qazanaraq Bakıya yaxınlaşdı.
Sentyabrın 14-də axşam saat 20.30-da Qafqaz
İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa Bakı şəhərinə
hücumu başa çatdırmaq üçün 100
saylı əmri imzaladı. Bakı üzərinə
hücumu uğurla başa çatdırmaq üçün
Qafqaz İslam Ordusunun əsgər və zabitlərinin sayı
14 minə çatırdı. Bunların 8 mini osmanlı, 6 mini isə azərbaycanlı əsgər
və zabit idi.
Sentyabrın 15-də döyüşlər səhər
saat 5.30-da başladı. Bütün qüvvələrin əsas vəzifəsi
kimi Bakının ələ keçirilməsi müəyyənləşdirildi.
Hücum planına görə, Ermənikəndin
cənubundan keçmək şərti ilə şəhərin
qərb hissəsinin ələ keçirilməsi 5-ci diviziyaya
həvalə olunmuşdu. 15-ci diviziya isə
sağ cinahı Ermənikənddən keçmək şərti
ilə şəhərin şimal və şərqindən irəliləməli,
Qaraşəhər ərazisini nəzarət altına
almalı idi. Azərbaycan könüllü
hissələri isə Sabunçudan şəhərə gələn
dəmir yolu xətti boyunca hücuma keçib Keşləyə
girməli və orada möhkəmlənməli idi. Milli qüvvələrin digər bir hissəsinə
Əhmədli istiqamətindən şəhərə
doğru hücuma keçmək həvalə olunmuşdu.
Əhmədlidən irəliləməkdə
olan və əsasən milli qüvvələrdən təşkil
edilən süvari dəstəsinə Qarayazı süvari
alayı, Ləzgi süvari alayı və digər milli
süvari bölükləri daxil idi. Səhər
saatlarında bütün istiqamətlərdə başlanan
hücum öz uğurlu nəticəsini verdi.
Qaraşəhər, Ermənikənd və
Əhmədli istiqamətində düşmənin hücumu qətiyyətlə
dəf edildi. Qafqaz İslam Ordusunun
qarşısının alınmasının
qeyri-mümkünlüyünü görən “Sentrokaspi” rəhbərliyi
danışıqlara başlamağı qərara aldı.
Saat 10.30-da “Sentrokaspi” ordusunun qərb cəbhəsinin
komandanı üzərində ağ bayraq
asılan avtomobillə 5-ci diviziyanın qərargahına
yaxınlaşdı. Beşinci diviziyanın qərargahına
danışıqlara gələn “Sentrokaspi” rəhbərliyinə
aşağıdakı şərtlər diktə edildi:
1. Şəhərin
qeyd-şərtsiz təslim edilməsi; 2. Şəhərdəki
düşmən qüvvələrin təslim edilməsi; 3.
Top və silahların, binaların və digər
obyektlərin təslim edilməsi; 4. Nargin
adasında olan türk, alman və Avstriya əsirlərinin azad
edilməsi; 5. Silah anbarlarının, ərzağın,
avtomobillərin, yük maşınlarının, zirehli
avtomobillərin, təyyarələrin və digər hərbi
mülkiyyətin təslim edilməsi.
Bu şərtlərin qəbul edilməsi ilə
yanaşı, əhalini sakitliyə, onların həyatları
və mülklərinin təhlükəsizliyi
üçün xüsusi bəyanat hazırlanaraq, “Sentrokaspi”
nümayəndə heyətinə verildi.
Bakı
şəhəri azad edilərkən 17 erməni, 9 rus, 10
gürcü zabiti, 1151 erməni, 383 rus, 4 ingilis və 113 nəfər
müxtəlif millətdən olan əsgər əsir
götürüldü.
Təkcə avqust ayının əvvəllərindən
sentyabrın 15-nə qədər Bakı uğrunda gedən
döyüşlərdə 5-ci Qafqaz diviziyası 1130-a qədər
şəhid vermişdir. Ümumiyyətlə, Qafqaz İslam Ordusu
iyunun ortalarından sentyabrın 15-nə kimi Azərbaycanın
azadlığı uğrunda döyüşlərdə 4 mindən
çox əsgər və zabit şəhid vermişdir.
Bu döyüşlərdə Azərbaycan
könüllü dəstələrinin də itkiləri kifayət
qədər idi.
Beləliklə, sentyabrın 15-i saat 15-dən sonra
Bakı şəhəri bütünlüklə Qafqaz
İslam Ordusunun nəzarəti altına keçdi. Nuru paşa
Bakının ələ keçirilməsilə bağlı
hərbi nazir Ənvər paşaya, Gəncədəki Azərbaycan
hökumətinə təbrik teleqramı göndərdi.
Nuru paşa Azərbaycan hökumətindən
xahiş edirdi ki, Bakıda asayişin təmin edilməsi
üçün Gəncədən polis qüvvələrinin
göndərilməsini tezləşdirsin.
Bakı şəhərinin azad edilməsi həm Azərbaycan
ictimaiyyətinin, həm də Osmanlı dövlət rəhbərlərinin,
xüsusilə Ənvər paşanın çox böyük
sevincinə səbəb oldu. O, Şərq Ordular Qrupunun
komandanı Xəlil paşaya göndərdiyi teleqramda deyirdi:
“Bakı başarısından dolayı gözlərindən
öpərək təbrik edirəm”. Ənvər paşa Nuru
paşaya göndərdiyi teleqramda yazırdı: “Böyük
Turan İmperatorluğunun Xəzər kənarındakı zəngin
bir qonaq yeri olan Bakı şəhərinin azad edilməsi xəbərini
böyük bir sevinc və mutluluqla qarşıladım. Türk və İslam tarixi sizin bu xidmətinizi
unutmayacaqdır. Qazilərimizin
gözündən öpür, şəhidlərimizə fatihələr
ithiaf edirəm”. Bu tarixi günü və hadisəni
M.Ə.Rəsulzadə belə dəyərləndirirdi: “15
sentyabr Azərbaycan xalqının tarixində 28 mayıs qədər
böyük dəyərə malikdir. Əgər
28 mayda Cümhuriyyətin istiqlalı bütün dünyaya
elan edilmişdisə, 15 sentyabrda bu istiqlal real bir təməl
üzərində qurulmuş oldu. 15
sentyabrda Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən Bakının
azad edilməsi ilə başla bədən birləşmiş
oldu. Bakı baş, bədən isə Azərbaycandır”.
Azərbaycan
hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski
Bakının azad edilməsi münasibətilə Nuru
paşaya yazırdı: “Cəsur türk əsgərlərinin
Azərbaycanın baş kəndi olan Bakının
düşməndən təmizlənməsi münasibətilə
millətimin adından dünyanın ən cəsur və
soylu əsgəri olan türkün oğullarına minnətdar
olduğumuzu ərz etməklə iftixar duyuram. Millət
sizə minnətdardır”.
Bakıya daxil olan Türk Ordusunun komandanları Nuru
paşa, Xəlil paşa, Mürsəl paşa və
başqaları Hacı Zeynalabdin Tağıyevin dəvətini
qəbul edərək onun evində qaldılar. Qoşunların
Bakıya gəlib bu şəhəri azad edəcəyi təqdirdə
ikimərtəbəli böyük malikanəsini (indiki Azərbaycan
Tarix Muzeyi) türk qoşunları komandanlığına bəxşiş
edəcəyini vəd edən Tağıyev sözünə
sahib çıxdı. O, öz mülkünü
türk qoşunlarının komandanlığının
istifadəsinə verdi.
Bakının azad edilməsindən bir neçə
gün sonra Qafqaz İslam Ordusu Qarabağ bölgəsində
erməni-daşnak qüvvələrinin Azərbaycan
xalqına qarşı həyata keçirdiyi
qırğınların qarşısını almaq
üçün ora köməyə yollandı. Qafqaz İslam Ordusunun bir
hissəsi isə Dağıstan istiqamətində
xilaskarlıq yürüşünü davam etdirməyə
başladı…
1919-cu ilin sentyabrında indiki Şəhidlər xiyabanında türk şəhidlərinin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi üçün möhtəşəm bir abidənin özülü qoyuldu. Təəssüf ki, 1920-ci ilin bolşevik çevrilişi bütün şəhidlərə ümumxalq məhəbbətinin və minnətdarlığının simvoluna çevrilməli olan bu abidənin tikintisinin başa çatmasına imkan vermədi. Həmin abidənin tikintisi, nəinki dayandırıldı, hətta türk və türkçülük sözü rəsmi yasağa çevrildi. Yalnız 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Qafqaz İslam Ordusunun xilaskarlıq yürüşləri ilə bağlı mətbuatda yazılar görünməyə başladı. Qafqaz İslam Ordusunun tarixi xidmətləri nəzərə alınaraq, 1999-cu ildə onun şərəfinə Şəhidlər xiyabanında möhtəşəm bir abidə ucaldıldı. Bu gün hər bir azərbaycanlı Şəhidlər xiyabanını ziyarət edərkən Azərbaycanın istiqlalı yolunda şəhid olan türk və azərbaycanlı əsgər və zabitlərinin ruhuna dualar oxuyur və deyir: “Qəbriniz nurla dolsun. Allah sizə rəhmət eləsin”!
Anar İsgəndərov,
tarix elmləri
doktoru, professor
Xalq qəzeti.- 2018.- 15 sentyabr.- S.5.