Vasili Şukşin–rus milli

ruhunun canlı təcəssümü

Rus yazıçısı, ssenarist, rejissor və aktyor Vasili Makaroviç Şukşinin anadan olmasından 80 il ötür. Bu gün onun əsərləri həvəslə oxunur, filmləri böyük maraqla baxılır. V.Şukşin 1929-cu ildə Altay əyalətində (Biysk rayonu, Srostki kəndi) anadan olmuşdur. M. Şoloxovun təbirincə desək, 30 yaşınadək “namərdcəsinə tənbəllik etmiş”, altmışıncı illərin əvvəlindən meydana çıxan bu ədib dövrünün rus kəndini bədii şəkildə canlandıran əsərlər yazmağa başlayıb. 1963-cü ildə “Gənc qvardiya” nəşriyyatı onun “Kənd sakinləri” adlı ilk toplusunu nəşr edir. Sonra isə ədəbi hadisəyə çevrilən və ciddi müzakirələrə səbəb olan “Xarakterlər” adlı hekayələr toplusu çap olunub. Öz məşhur müəllimi M.Romm kimi teatrı sevməyən bu ədibin “Enerjili adamlar” pyesi Moskvada Böyük Teatrda (Q. Tovstonoqov tərəfindən) tamaşaya qoyulur (və son məşqdə iştirak edərkən aldığı zövq, onu teatra bağlayıb. “Novıy mir” jurnalı o dövrün “ədəbi bombaları” effekti verən “Əla sürücü” və “Qrinka Malyugin” hekayələrini dərc edir.

Xatırladaq ki, onun bu hekayələr əsasında yazdığı “Belə bir oğlan yaşayır” adlı ilk ssenarisi əsasında çəkilmiş “Kalina krasnaya” (“Qırmızı başınağacı”) filmi Bakıda keçirilən (1974) VII Ümumittifaq kinofestivalında birinci yerə layiq görüldü (münsiflər heyətinin rəyi belə idi: “Yazıçı, rejissor, aktyor Şukşinin fitri və parlaq istedadı nəzərə alınmaqla, festivalın baş mükafatı, “Mosfilm”in “Qırmızı başınağacı” filminə verilir”).

Həmin kinofestivalın iştirakçısı kimi deyə bilərəm ki, o günlər kinoteatrlarımızda ayaq basmağa yer yox idi. O vaxt film haqqında maraqlı resenziyalar çap olunurdu. Tənqidlər də, təriflər də deyilirdi.

Özü filmin yaradılması barədə danışarkən deyirdi ki, filmi yaradarkən heç bir əziyyət çəkməyib. Ancaq “Qırmızı başınağacı”nın Şukşinə hədiyyə verildiyini də söyləmək olmaz. “Bir həyat həqiqətləri var və bir də sənət həqiqətləri. Həyat həqiqətləri materialda toplanır, amma sənət varmı, bunu hələ anlamaq lazımdır”, – deyə Sergey Bondarçuk yığılmış material haqqında bildirirdi. Filmin müzakirələri zamanı Şukşinin “əlləri stolun üstündə titrəyirdi”, - deyə onun operatoru Anatoli Zabolotski xatırlayır: “Bondarçuk daha sonra fikirlərini müəllifə izah etdi, lakin film nəzarətçiləri artıq şübhə altına alınan hər şeyi redaktə etməyə başlamışdılar. Sovet kinosunda həbs cəzası motivləri pis, əlverişsiz mövzu sayılırdı. Şukşindən də çəkinir, ondan təhlükəli, səs-küy salan kadrlar gözləyirdilər”.

Məlumat üçün bildirək ki, bu yaxınlarda doğma kəndində Şukşinə ucaldılmış abidə də onu obrazını belə göstərir – ayaqyalın, yüngül və sadə geyinmiş halda. O, torpağın üstündə oturub hər iki əli ilə ondan bərk-bərk yapışmışdır.

“Qırmızı başınağacı” filmində Şukşin Rusiya üçün iki əsas mövzuya toxunmuşdu – kəndlər və həbsxanalar. O, bütün həyatı boyu bu mövzuya müraciət edən ilk rejissor idi. Sovet mədəniyyətini təbliğ edənlərin bir çoxu sovet hakimiyyəti dövründə bu mövzuya birbaşa deyil, dolayısı ilə toxunmuşdular. Həddindən çox adamın qohumları və tanışları məhbəsə düşmüşdülər . Kinoşünas Denis Qorelov bütün bunları “KP”-nin “Ulu sovet filmləri” kolleksiyasına daxil etmək üçün müfəssəl surətdə araşdırıb kitabçaya köçürmüşdü. Amma bütün bunların hamısı ümummilli sevgi qazanmaq üçün kifayət deyildi.

Tənqidçilər deyirdilər ki, “Qırmızı başınağacı” həm də iradə və həsrət haqqında filmdir. “Yeqor Prokudin keçmiş sui-qəsdçilərin əlində ölür. Amma o, başqa hadisədən də ölə bilərdi: çünki ölümə doğru gedirdi. Həyatdan bərk yapışmağa çalışsa da, barmaqları sürüşür. Nə çoxdan arzuladığı azadlıq eşqi, nə sevgi, nə məişət rahatlığı, nə də səliqə-sahman ona keçmişini unutdura bilmir. Gah qaranlıq keçmişi, gah həyatda işinin gətirməməsi, gah tale onu ölümə sürükləyir. Onun sadə adı “qəm” sözünün anoqramması idi. Özünə sadəcə ölüm axtarır” - deyə Şukşin bildirirdi.

“Qırmızı başınağacı”nın premyerasından bir neçə ay sonra onun müəllifi miokard infarktından vəfat etdi. Onun həmkarı və dostu - filmdə Prokudini öldürən Corc Burkov Şukşini ölmüş vəziyyətdə tapdı. Şukşinin ölümü onun qəhrəmanının ölümü ilə üst-üstə düşdü, nəticədə onu tənqid edənlər kəskin şəkildə susdular.

Dostlarından biri yazır: “Qırmızı başınağacı”nın çəkilişləri zamanı Volodya (Şukşin) Voloqdada mənim evimdə olurdu. O, stul arxasına keçib qəhvə içdi, sonra siqaret çəkdi. Və məni bəzilərinin onun haqqında yazdıqları uyğunsuzluqlar heyrətləndirirdi… O, kəndli kimi təsvir olunurdu… Bəziləri onu sibirli kimi, ya bir oğru, başkəsən, ya da qaba kəndli kimi qeyd edirdilər. Sibirlilərin özləri sataşmağı çox sevirlər… Belə ki, mənim qarşımdakı masada təkcə öz davranışlarında deyil, öz manerası, zahiri görünüşü ilə bir ziyalı oturmuşdu. Zərif bir üz… onda hər şey bir-birinə uyğun idi. O, az danışır, amma fəal ünsiyyət qururdu… mən bu insanla ünsiyyət qurmaqdan böyük xoşbəxtlik hissi duyurdum. O, mənim yaddaşımda əbədi belə qalacaq…”

Alman kinorejissoru Rayner Verner Fassbinder 10 sevimli filmi arasına “Qırmızı başınağacı”nı daxil edib. Bu siyahıda həmçinin Pyer Paolo Pazolini tərəfindən Lukino Viskontinin “Tanrıların ölümü”, “Piy və ya Sodomun 120 günü” və Hovard Havks tərəfindən çəkilmiş “Cənablar sarışınlara üstünlük verir” filmləri də yer tutur.

Rusiya mədəniyyətinə və... rus adına kifayət qədər şan-şöhrət gətirmiş bu fenomeni hökumət yalnız ömürünün sonuna bircə il qalmış (1973) görür; bu məşhurlar məşhuru ailəsilə yaşadığı çox darısqal bir mənzildən şəraitcə rahat və geniş, ünvanca məşhur bir mənzilə köçürülür, 1974-cü il oktyabrın 2-də isə bu dünyadan köçür...

Rusiyanın “təmiz ictimaiyyət”i arasında söz gəzirmiş ki, bu cəsarətli yazıçı öz əcəli ilə ölməyib, onu aradan götürməklə “rus ruhunu sındırmaq istəyən” sovet hakimiyyətinin əli ilə öldürülüb. Necə ki, bu “qəribə” ədib-kinematoqrafın ölüm ildönümü ilə bağlı keçirilən qəribə mətbuat konfransında (içkili və öncə jurnalistləri təhqir edən) “keqebeşnik” A.P.Çornı çıxışının sonunda belə bir sensasion bəyanat vermişdi: “Şukşin öz əcəli ilə ölmədi! Mən bir neçə il bundan öncə Piket dağında uca səslə Şukşinin öldürüldüyünü qışqırdım. Bundan sonra mənə qarşı sui-qəsd edildi, lakin mən sağ qaldım. Sonralar rastlaşdığım bir KQB polkovnikindən məni niyə öldürmədiyini soruşduqda cavabı çox qısa oldu: “Həqiqətə görə heç kəs öldürülmür”...

Məncə, bu “elannamə” onun milyonlarla tamaşaçı ovsunlamış “İki Fyodor”, “Belə bir oğlan yaşayır”, “Məni işıqlı gələcəyə çağır”, “Qırmızı başınağacı” filmlərinə də aiddir...

Qısa ömrünün yarıdan çoxu şəhərdə keçən Şukşin əsl kəndçi həyatı yaşadı və ətrafındakı “sivil”lərdən çox sevilən bir “əyalətçi” kimi öldü...

M. MÜKƏRRƏMOĞLU

Xalq qəzeti.- 2019.- 25 avqust.- S.6.