Azərbaycan korrupsiyaya qarşı

mübarizədə barışmaz mövqe tutur

Korrupsiya əməlinin yaşı bəşəriyyətin tarixi qədər qədimdir – desək, yanılmarıq. Tarixin müxtəlif inkişaf mərhələlərində bu faktlara rast gəlinməsi də dediyimizi təsdiqləyir. Buna görə də, cəmiyyətin inkişafına əngəl olan korrupsiya ilə mübarizə prosesi daim aparılır. İkinci dünya müharibəsindən sonra bu prosesə daha geniş vüsət verilmiş və günümüzə qədər davam etməkdədir.

SSRİ-nin dağılmasından sonra müstəqilliyini bərpa edən Azərbaycanda da korrupsiyaya qarşı sistemli mübarizə aparılır və hökumətin həyata keçirdiyi genişmiqyaslı islahat nəticəsində məmur-vətəndaş münasibətləri keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyur. Lakin bir çox hallarda Azərbaycanın korrupsiya ilə mübarizə fəaliyyətinə verilən bəzi beynəlxalq qiymətlər situativ xarakter daşıyır və real mənzərəni əks etdirmir.

Bu bir faktdır ki, antikorrupsiya fəaliyyəti uzun müddəti əhatə edir və qısa zaman kəsiyində 100 faizlik nəticə gözləmək real deyil. Yəni korrupsiyaya qarşı mübarizə dayanmayan prosesdir. Azərbaycanda hökumət korrupsiyaya qarşı mübarizə məqsədilə qəbul edilmiş qanunların icrasını yaxşılaşdırmaq istiqamətində əməli addımlar atır və qanunların işlək vəziyyətdə olmasına daim nəzarət edir. Ən əsası, bu gün vətəndaşlar da dövlət xidməti sahəsində həyata keçirilən genişmiqyaslı dəyişiklikləri gündəlik həyatlarında hiss edirlər. Ancaq “Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı” hazırladığı “2018-ci il Korrupsiya Qavrama İndeksi”ndə subyektiv amillərə söykənərək, Azərbaycanın reytinqini aşağı salmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın “Beynəlxalq Şəffaflıq” Təşkilatının “Korrupsiya Qavrama İndeksi”ndə nəticəsi sonuncu 2018-ci il hesabatı istisna olmaqla həmişə irəliləmişdir. Lakin Azərbaycanın “Korrupsiya Qavrama İndeksi”nin nəticələri Azərbaycanda korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində aparılan islahatları heç vaxt tam əks etdirmir.

Oxucuya tam aydın olsun deyə, “Korrupsiya Qavrama İndeksi” haqqında qısa məlumat vermək yerinə düşər. “Transparency International” təşkilatının tərtib etdiyi “Korrupsiya Qavrama İndeksi” dövlət sektorunda mövcud olan korrupsiya haqqında təsəvvürlərin dərəcəsindən asılı olaraq, ölkələrin sıralamasını müəyyən edir. İndeks hazırlanarkən, bir sıra nüfuzlu beynəlxalq institutların korrupsiya ilə bağlı apardığı sorğulara, qiymətləndirmələrə istinad olunur. Təşkilatın saytında “Korrupsiya Qavrama İndeksi” barədə qeyd olunur ki, bu indeks dövlət sektorunda korrupsiyanın qavrayışının qiymətləndirməsidir. Bu, bütövlükdə dövlətin və ya cəmiyyətin korrupsiyaya uğraması kimi qiymətləndirilməməlidir. Bəs, indeks necə hesablanır? Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, “Korrupsiya Qavrama İndeksi” “Transparency International” təşkilatının 1995-ci ildən etibarən dərc etdiyi ən başlıca hesabatlardan biridir. 2013-cü ildən hesabatda xallar 100 bal (çox yaxşı), 0 bal (çox korrupsiyalaşmış) nisbətində müəyyən edilir. 2012-ci ilə qədər qiymətləndirmə 10 bal (çox yaxşı), 0 bal (çox korrupsiyalaşmış) nisbətində müəyyən edilirdi. 2017-ci il KQİ-nin hazırlanmasında ümumilikdə 13 fərqli hesabatın göstəriciləri nəzərə alınmışdı. Azərbaycanla bağlı isə 7 mənbənin məlumatlarından istifadə olunmuşdu.

Diqqətə çatdırmaq zəruridir ki, 2017-ci il hesabatının hazırlanmasındakı mənbələr World Economic Forum Executive Opinion Survey (EOS), Bertelsmann Foundation Transformation Index 2017-18, Political Risk Services International Country Risk Guide, Economist Intelligence Unit Country Risk Ratings, Global Insight Country Risk Ratings, Freedom House Nations in Transit və Varieties of Democracy (VDEM) Project olmuşdu. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın nəticəsi hesablanarkən 7 təşkilatın tədqiqatı nəzərə alınırdı. Lakin bu il Dünya İqtisadi Forumunun hesabatı nəzərə alınmamışdır. Bunun səbəbi isə Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən öz metodologiyalarına edilən dəyişikliklərlə bağlıdır.

Xatırladaq ki, ötən il Dünya İqtisadi Forumunun tədqiqatına əsasən Azərbaycana 52 bal verilmişdi və bu il həmin balın olmaması ümumi bala mənfi təsir etmiş və Azərbaycanın “Korrupsiya Qavrama İndeksi”ndə reytinqi zəifləmişdir. Mütəxəssislərin fikrincə, “Korrupsiya Qavrama İndeksi” 1995-ci ildən nəşr edilməsinə baxmayaraq, 2012-ci ildə nəticələrdə olan qüsurlar və kəskin fərqlərlə bağlı tənqidlər səbəbindən bu indeksin hazırlanma metodologiyası dəyişdirilmişdir. Bununla belə, indeksə münasibət dəyişmir və bu gün də həmin indeks ciddi araşdırmalar və ya islahatların, tədbirlərin hazırlanması zamanı etibarlı mənbə sayılmır. Təşkilat özü də bu tənqid və iradları qəbul edir, çünki korrupsiyanın ölçülməsi və xüsusilə müqayisəli sıralanması çox çətin işdir. Bu səbəbdəndir ki, həmin indeksin ümumiyyətlə, ləğv edilməsi ilə bağlı təşkilata mütəmadi çağırışlar olur. Təşkilatın rəsmi saytında qeyd olunur ki, mövcud materiallar, məsələn, cinayət işləri və ya məhkəmə qərarlarının miqdarı əsasında müxtəlif ölkələr üzrə korrupsiya səviyyəsinin müqayisəli təhlilini aparmaq çox çətin, hətta bəzi hallarda mümkünsüzdür: “Odur ki, təsəvvürlərə əsaslanma bu mənada ən müvafiq üsuldur”. Bəli, korrupsiyanın miqyası təsəvvürlər əsasında ölçülür.

Azərbaycanda aparılan islahatların dərinliyi, korrupsiyaya qarşı mübarizə istiqamətində əldə olunan nailiyyətlər, institutsional dəyişikliklərin daha genişmiqyaslı olması, korrupsiyanın aşağılarda məhdudlaşdırılması istiqamətində görülən tədbirlər Azərbaycanın “Korrupsiya Qavrama İndeksi”ndə daha yüksək bal almasını şərtləndirir. Azərbaycan brendinə çevrilən ASAN xidmətin təşkili və milyonlarla insana bu sistem çərçivəsində göstərilən xidmət məişət korrupsiyasını tamamilə məhdudlaşdırmışdır. Bundan başqa, son illərdə elektron xidmətlərin sayı da getdikcə genişlənir, “Elektron Hökumət” portalına qoşulmayan dövlət orqanı qalmamışdır. Mütəxəssislər bildirirlər ki, Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi islahatlar korrupsiyaya qarşı mübarizədə əhəmiyyətli irəliləyişlərə nail olmağa imkan vermişdir. Amma bu reallıq , “Korrupsiya Qavrama İndeksi”ndə öz adekvat əksini tapmamışdır.

Bu indeksin nəticələrini düzgün hesab etməyən ekspertlər və beynəlxalq təşkilatlar indeksin hazırlanmasında qüsurların olduğunu açıqlayırlar. Belə ki, indeksin hazırlanmasında bütün ölkələr üzrə bərabər sayda və eyni mənbələrdən istifadə edilmir. Azərbaycan üzrə 6, Serbiya üzrə 8, Rusiya və Moldova üzrə 9, Montoneqro üzrə isə cəmi 5 mənbədən istifadə olunmuşdur. Misal üçün, bu indeksin hazırlanmasında istifadə edilən mənbələrdən biri olan “Dünya Ədalət Layihəsi – Hüququn Aliliyi İndeksi” Gürcüstana 100 baldan 63 bal vermişdir, bu isə Gürcüstanın ümumi nəticəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Amma qeyd edilən təşkilat Azərbaycanı, qiymətləndirməmişdir. Və ya əksinə, bəzi təşkilatlar Azərbaycanı qiymətləndirsə də, digər ölkələri qiymətləndirməyib. Bu halda ölkələrin ümumi nəticəsini necə müqayisə etmək olar? Əlbəttə ki, bu, müqayisə obyektiv ola bilməz. Buna görə də ölkələrin nəticələri müxtəlif illər ərzində kəskin yaxşılaşır və ya zəifləyir.

Mütəxəssislərin sözlərinə görə, “Korrupsiya Qavrama İndeksi”nin formalaşması zamanı göstəricilər iqtisadi və siyasi sahədə fəaliyyət göstərən təşkilatların qiymətləndirməsinə söykənir. İqtisadi sahədə fəaliyyət göstərən qurumların hesabatlarında Azərbaycan həmişə yüksək qiymətləndirilir. Məsələn, Dünya İqtisadi Forumunun qiymətləndirilməsində Azərbaycan həmişə yüksəlir. Amma siyasi sferadakı hesabatlarda isə Azərbaycanla bağlı qiymətləndirmədə qeyri-obyektiv yanaşmaların şahidi oluruq. Hər zaman “Freedom House” təşkilatının Azərbaycana qarşı qərəzli münasibətini hamı bilir. Amma Azərbaycanın Dünya Bankının “Doing Business 2019” hesabatında 32 pillə irəliləyərək 25-ci yerə yüksəlməsi faktı, nədənsə, diqqətdən yayınır. Fəxrlə demək lazımdır ki, Azərbaycan Dünya Bankından yardım alan ölkədən qısa müddətdə donor ölkəyə çevrilmişdir. Bu da son iyirmi ildə Azərbaycanda bütün sahələrdə həyata keçirilən islahatların nəticəsində mümkün olmuşdur. Eyni zamanda, Azərbaycan “Qlobal Rəqabətlilik Hesabatı”nda texnologiyaların insanlara əlçatanlığına, vətəndaşların rəqəmsal həllərdə iştirakına görə dünyada 15-ci yerdədir. “İqtisadi azadlıq – 2019” indeksində də Azərbaycan investisiyaların azadlığı alt indikatoruna görə irəliləyişə nail olmuşdur.

Bir sözlə, “Beynəlxalq Şəffaflıq Təşkilatı”nın sonuncu “Qlobal Korrupsiya Barometri”ndə ölkəmizdə korrupsiyaya qarşı mübarizə sahəsində ciddi irəliləyişlərin olması və korrupsiyanın səviyyəsinin azalması göstərilir. Hesabata görə, Azərbaycanda respondentlərin 79 faizi korrupsiyanı cəmiyyətimizin üzləşdiyi əsas problemlərdən hesab etmir. Bu göstərici Avropa İttifaqı (68 faiz) və postsovet ölkələri (66 faiz) üzrə müəyyən edilmiş orta göstəricidən yaxşıdır. Bu baxımdan ölkəmizin “Korrupsiya Qavrama İndeksi”ndə yeri reallığa uyğun deyil. Avropa Şurasının Korrupsiyaya qarşı Dövlətlər Qrupu (GRECO), Çirkli Pulların Yuyulmasına Qarşı Mübarizə Komitəsi (MONEYVAL), İqtisadi İnkişaf və Əməkdaşlıq (OECD) təşkilatının Antikorrupsiya Şəbəkəsi və BMT-nin alt qurumlarının müvafiq qiymətləndirmə raundlarını uğurla keçmiş Azərbaycan korrupsiyaya qarşı mübarizədə böyük irəliləyişlərə nail olmuşdur və bu proses vətəndaşların rihafının daha da yüksəlməsinə xidmət edir.

Səbuhi MƏMMƏDOV

Xalq qəzeti.- 2019.- 7 fevral.- S.8.