Yaqub Mahmudov və Azərbaycan tarix elmi

Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra qədim dövlətçilik ənənələrmizin, siyasi varlıq tariximizin araşdırılmasına, dirçəldilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Etiraf edək ki, tarixçi alimlərimiz bu yolda hələ çox iş görməlidirlər. Çünki yaxın keçmişdən – totalitarizm dövründən bizə yurdumuzun tarixi keçmişinin bütün dövrlərini hərtərəfli və dərindən əks etdirən zəngin tarixi tədqiqatlar xəzinəsi deyil, başlıca olaraq mərkəzin göstərişi əsasında xüsusi qəliblər vasitəsilə ştamplama üsulu ilə nəşr olunmuş tonlarla kitablar miras qalmışdır.

Xalqımızın qədim və zəngin tarixi keçmişinin unutdurulması, qəsdən saxtalaşdırılması və təhrif olunması dövlət siyasətinə çevrildiyi dövrdə, nə yaxşı ki rəsmi mükafat və təltiflər, yüksək vəzifələr və təriflər dalınca qaçmayıb, təqiblərdən qorxmayıb, ömrünü doğma xalqın həqiqi tarixini, əsl keçmişini araşdırmağa həsr edənlər də tapılırdı. Belələrindən biri də indi ömrünün 80-ci baharını yaşayan Yaqub Mahmudov idi.

Azərbaycan tarix elmində yeni səhifə açan Yaqub Mahmudovun adı gələndə, ilk növbədə güclü məntiq, möhkəm iradə, dərin savad, hər şeyi sistemləşdirmək bacarığı, həyata, hadisələrə yüksək münasibət, ən əsası qəlbi Vətən, Torpaq sevgisi ilə çırpınan bir insan canlanır gözümüz önündə.

A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, Milli Məclisin deputatı və YAP Siyasi Şurasının üzvü Yaqub Mikayıl oğlu Mahmudov 1939-cu il fevralın 10-da Şəki rayonunun Baş Göynük kəndində anadan olmuşdur.

O, 1962-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) tarix fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş, həmin ildə orta əsrlər tarixi ixtisası üzrə aspiranturada saxlanılmışdır. 1966-cı ildə o, “Ağqoyunlu dövlətinin Venesiya Respublikası ilə qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin 60-70-ci illəri)” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Yaqub Mahmudov XV əsrin 60-cı illərinin sonunda meydana gəlmiş Azərbaycan Ağqoyunlu dövlətinin Avropa dövlətləri ilə münasibətləri tarixini tədqiq etməklə bir tərəfdən Azərbaycan dövlətçiliyi tarixinin pioneri kimi şöhrət qazandı, digər tərəfdən Azərbaycanın Qərb dövlətləri ilə diplomatik əlaqələrinin yaradılmasının tədqiqatçısı kimi nüfuz qazandı.

1989-cu ildə Yaqub Mahmudov M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universiteti tarix fakültəsinin Elmi Şurasında “Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin II yarısı – XVII əsrin əvvəlləri)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. O, Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində böyük önəm daşıyan Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının tarixini dünya miqyasına çıxarmaq üçün “Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin II yarısı – XVII əsrin əvvəlləri)” adlı fundamental monoqrafiyasını Moskvada, Nyu-Yorkda, Londonda və Romada nəşr etdirdi. Bu əsər təkcə Yaqub Mahmudovun yox, həm də Azərbaycan tarix elminin böyük uğuru oldu.

Yaqub Mahmudov 1966-1986-cı illərdə Azərbaycan Ensiklopediyasında müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, Ensiklopediyanın elmi işlər üzrə baş redaktor müavini olmuş, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin baş müəllimi, dosenti, Bakı Dövlət Universitetində qədim dünya və orta əsrlər tarixi kafedrasının dosenti, həmin kafedranın müdiri, tarix fakültəsinin dekan müavini vəzifələrində fəaliyyət göstərmiş, 1986-2004-cü illərdə tarix fakültəsinin dekanı olmuşdur. O, eyni zamanda, 1992-1993-cü illərdə Azərbaycan Respublikası Ali Attestasiya Komissiyası sədrinin müavini, “Azərbaycan Ensiklopediyası” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyinin baş direktoru işləmişdir.

Yaqub Mahmudov 2004-cü il sentyabrın 13-dən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun direktorudur.

Yaqub Mahmudov Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərinə dair 1000-dən çox monoqrafiya, kitab, dərslik, dərs vəsaiti, elmi, elmi-publisistik məqalə, dövri mətbuatda dərc olunmuş müxtəlif xarakterli yazılar və s. nəşrlərin, o cümlədən, irihəcmli tərcümələrin müəllifidir. Onun “Azərbaycan və Avropa: orta əsrlərdə diplomatik əlaqələr (Ağqoyunlu və Səfəvi dövrü)” kitabı Moskvada, Nyu-Yorkda, Vaşinqtonda və Romada, “Azərbaycan və Avropa: Ağqoyunlu dövründə qarşılıqlı əlaqələr (XV əsrin ikinci yarısı)”, “Azərbaycan tarixi: Erkən intibah dövrü (IX əsrin ikinci yarısı – XIII əsrin əvvəli)” monoqrafiyaları Los-Ancelesdə, “Azərbaycanın qısa dövlətçilik tarixi” kitabı İslamabadda və Kiyevdə, “Heydər Əliyev ideyalarının zəfər yürüşü” monoqrafiyası Kiyevdə nəşr edilmişdir.

Alimin müəllifliyi və rəhbərliyi ilə fundamental “Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər” (6 dildə), “Naxçıvan: tarixi və abidələri” (2 dildə)”, “İrəvan xanlığı: Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi” (8 dildə), “Tarixi adlara qarşı soyqırımı” (2 dildə), “Qubadlı: Azərbaycan torpağı Zəngəzurun qapısı” (üç dildə), “Real tarix: və ”böyük Ermənistan” uydurması“ (5 dildə), “1918-1920-ci illərdə Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımları (3 dildə)”, “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları: təşkilatçılar və cəlladlar”, “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları”, “Şuşa-Pənahabad”, “Azərbaycan Tarixi Atlası” işıq üzü görmüşdür.

Yaqub Mahmudov ikicildlik “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”nın baş redaktoru, Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Baş Redaksiya şurasının və “Naxçıvan Ensiklopediyası” redaksiya heyətinin üzvüdür.

Yaqub Mahmudov ilk dəfə olaraq Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində xüsusi çəkisi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunu ədəbiyyatçıların “inhisarından” çıxarmış və onu “tarixi təfəkkürün məhsulu kimi” tədqiq və təbliğ etmişdir. Bu, Yaqub Mahmudovun Azərbaycan dövlətçiliyi tarixinə gətirdiyi növbəti yeniliklərdən biri oldu. O, “Kitabi-Dədə Qorqud” eposundakı faktları və məlumatları orta əsr mənbələrinin məlumatları ilə tutuşduraraq eposda əks olunan yer adlarının tarixiliyini sübut etdi və “Kitabi-Dədə Qorqud”un dili ilə “Azərbaycan haradır?” sualına cavab tapdı. Yaqub Mahmudov sübut etdi ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan xalqlarındandır.

Yaqub Mahmudov öz tədqiqatlarında Oğuz türklərinin, o cümlədən Azərbaycan xalqının soykökündə duran Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfalarının Cənubi Qafqazın qədim tayfalarından olduğunu, hələ VI-VII əsrlərdən bu bölgədə yaşadıqlarını, Göycə gölü ətrafı bölgələrin Azərbaycan Oğuz tayfalarının qədim məskənlərindən olduğunu sübuta yetirmişdir.

Yaqub Mahmudov tarixi tədqiqatlara Azərbaycanın orta əsrlərindən başladı. O zaman bu dövrün tədqiqinə böyük ehtiyac var idi. Amma Yaqub Mahmudov Azərbaycanın çətin günlərində, onun qədim tarixi ilə bağlı tədqiqatlara ehtiyac duyulanda bu dövrün tədqiqatçısı olmaqdan imtina etmədi. Kutiləri, lullubiləri, iskitləri, kimmeriləri Azərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin sələfi kimi tədqiq etdi. Və bu tarixdən şərəf duydu. O, Tomiris, Cavanşir, Babək, Saray Xatun, Qara Yusif, Uzun Həsən, Şah İsmayıl və bir çox fəxr etdiyimiz tarixi şəxsiyyətlərin sırasına yenilərini də əlavə etdi. Yaqub Mahmudov sovet dövründə qəddar, qaniçən kimi təbliğ olunan Nadir şah Əfşarı və Ağa Məhəmməd şah Qacarı aydınlığa çıxardı. Yaqub Mahmudov əsaslandırdı ki, əfşarlar da, qacarlar da bizlərdəndir, necə ki biz onlardanıq!

Yaqub Mahmudovun elmi fəaliyyətində ulu öndər Heydər Əliyev irsinin hərtərəfli tədqiq edilməsinə və Prezident İlham Əliyevin dövlətçilik fəaliyyətinin araşdırılmasına mühüm diqqət yetirilmiş və bir sıra fundamental əsərlər yazılmışdır: “Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı”, “Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev şəxsiyyəti”, “Heydər Əliyev ideyalarının zəfər yürüşü” (3 dildə), “Heydər Əliyev” (2 cilddə), “İlham Əliyev və Azərbaycan tarix elmi”. Yaqub Mahmudov ilk dəfə olaraq Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində Heydər Əliyevin tarixi rolunu qələmə aldı və onu, dünyanın ən görkəmli dövlət başçıları olan Mustafa Kamal Atatürk, Corc Vaşinqton, Otto Bismark, Cəvahirləl Nehru, Şarl de Qolla müqayisə etdi. Yaqub Mahmudov ilk dəfə olaraq Heydər Əliyevin dövlətçilik fəaliyyətini mərhələlərə böldü və bu mərhələlərin hər birinin xarakterik xüsusiyyətlərini təhlil etdi. Bütün bunların hamısına yekun vuran Yaqub Mahmudov Heydər Əliyevlə bağlı tədqiqatlarını bu cümlə altında birləşdirdi: “Heydər Əliyev Böyük Azərbaycanlı və Böyük Azərbaycançıdır”.

Yaqub Mahmudovun təşəbbüsü ilə Tarix İnstitutunda “Əliyevşünaslıq” şöbəsi yaradılmış və ulu öndərin irsi, həyat və fəaliyyətinin tədqiqinə həsr edilmiş “Heydər Əliyev irsində Azərbaycan tarixi məsələləri”, “Heydər Əliyevin inkişaf strategiyası və Naxçıvan Muxtar Respublikası” kimi müxtəlif tədqiqat əsərləri və “Heydər Əliyev Azərbaycan elminin keşiyində” (2 cilddə) adlı sənədlər toplusu nəşr olunmuşdur.

Ulu öndərin və ölkə Prezidentinin çağırış, tövsiyə və tapşırığı ilə Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi altında və baş redaktorluğu ilə az vaxt içərisində Tarix İnstitutunda Azərbaycan tarixinin saxtalaşdırmalardan və təhriflərdən təmizlənməsi, indiyədək öyrənilməyərək qalmış problemlərinin tədqiq olunması, Azərbaycanın XIX-XX əsrlər tarixinin yenidən yazılması və digər problemləri ilə bağlı ciddi elmi araşdırmalar həyata keçirilmişdir. Az vaxt içərisində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinin müxtəlif problemləri ilə bağlı ciddi elmi araşdırmaları özündə əks etdirən iki cildlik Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (Bakı: 2004-2005; yeni nəşri - 2014) nəşr olunmuşdur. Yaqub Mahmudov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlı da öz tarixçi sözünü dedi: “Azərbaycanda parlamentarizmin tarixi 1918-ci il dekabrın 7-dən yox, 1918-ci il mayın 28-dən Azərbaycan Milli Şurasının fəaliyyətə başladığı gündən hesablanmalıdır”. Yaqub Mahmudov Azərbaycanın istiqlalı yolunda xidməti olmuş hər bir insanı ensiklopediyaya daxil etməklə, bir tərəfdən Vətən tarixini zənginləşdirdi, digər tərəfdən isə 23 ay fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlətçilik tariximizdə oynadığı rolu milyonlarla Azərbaycan vətəndaşına çatdırdı.

Prezident İlham Əliyevin birbaşa tapşırığı əsasında Yaqub Mahmudovun müəllifliyi və elmi redaktorluğu ilə nəşr olunan 5 kitabdan ibarət ikicildlik “Azərbaycan Respublikasının tarixi” fundamental elmi-tədqiqat əsəri Azərbaycan tarix elminin son 15 il ərzində qazanılmış ən mühüm uğurlarından biridir. Əsərin I cildi Heydər Əliyev dövrünə, II cildi isə Prezident İlham Əliyev dövrünə həsr olunmuşdur.

Yaqub Mahmudovun təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi ilə AMEA-nın A.Bakıxanov adına Tarix İstitutunda “Azərbaycan tarixi ilk mənbələrdə” layihəsi həyata keçirilir. Bu layihə çərçivəsində Moskva, Sankt-Peterburq, Dərbənd, Mahaçqala, Tiflis, Krasnovodsk, İstanbul, Ankara, Paris, London, Berlin və Dehli kimi şəhərlərin arxivlərində Azərbaycan tarixi ilə bağlı saxlanılan qiymətli sənədlər Tarix İnstitutuna gətirilmişdir. Bu layihənin həyata keçirilməsi ilə Azərbaycan tarixinin xüsusi məqsədlərlə təhrif olunmuş və saxtalaşdırılmış səhifələrinin yenidən yazılması, Azərbaycanın müxtəlif tarixi dövrlərdə itirilmiş torpaqlarının tarixinin araşdırılaraq bugünkü nəsillərə olduğu kimi çatdırılması əsas tədqiqat obyektinə çevrildi.

Bu layihənin həyata keçirilməsi Azərbaycan tarixinin araşdırılmayan, öyrənilməsinə qadağalar qoyulan gerçək tarixinin hərtərəfli tədqiqinə geniş imkanlar yaratdı. “Azərbaycan tarixi ilk mənbələrdə” layihəsinin həyata keçirilməsi sahəsində qısa vaxt içərisində institutda mühüm uğurlar əldə olunmuşdur. Bu qiymətli əsərlərin bəzilərinin adlarını oxucuların nəzərinə çatdırmağı lazım bilirik: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi Böyük Britaniyanın arxiv sənədlərində”;“Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı”. I cild; “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-1920-ci illər soyqırımı”. II cild, 1-ci kitab. Gəncə quberniyası; “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-1920-ci illər soyqırımı”. II cild, 2-ci kitab. İrəvan quberniyasında soyqırımı; “Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il mart soyqırımı. III cild. Xatirələr”; “İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri”;“İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”; Gəncə-Qarabağ əyalətinin icmal dəftəri”;“Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (1917-1920-ci illər). I cild. Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrin əvvəlləri). I cild. Rusiya Dövlət Hərbi Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrin əvvəlləri). I cild. Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlıq Osmanlı Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Böyük Britaniyanın arxiv sənədlərində” (rus dilində); “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində. XVIII əsr. Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikası Mərkəzi Dövlət Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (aprel-dekabr 1920-ci il). II cild. Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrlər). I cild. Rusiya Dövlət Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri), I cild. Britaniya kitabxanasının arxiv sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrlər). II cild. Rusiya Dövlət Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrin əvvəlləri). II cild. Rusiya Dövlət Hərbi Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrlər). III cild. Rusiya Dövlət Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XIX-XX əsrlər). Ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi. Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivinin sənədləri”;“Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XIX-XX əsrlər). I cild. Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin və Gürcüstanın Mərkəzi Ən Yeni Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (may-oktyabr 1918-ci il). I cild. Almaniya Federativ Respublikası Xarici İşlər Nazirliyi Siyasi arxivinin sənədləri”;“Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrin əvvəlləri). III cild, 1-ci kitab. Ermənilərin Osmanlı imperiyasından Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi. Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlıq Osmanlı Arxivinin sənədləri”;“Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVIII-XX əsrin əvvəlləri). III cild, 2-ci kitab. Ermənilərin Osmanlı imperiyasından Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi. Türkiyə Cümhuriyyəti Başbakanlıq Osmanlı Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVI-XX əsrlər). I cild. Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin və Dağıstan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XIX-XX əsrlər). II cild. Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin sənədləri”;“Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (1921-ci il). III cild. Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivinin sənədləri”;“Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XIX-XX əsrlər). III cild. Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin sənədləri”; “Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində (XVI-XX əsrlər). II cild. Gürcüstan Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivinin və Dağıstan Respublikası Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar Fondunun sənədləri”; “Русскоязычные источники по истории Азербайджана первой половины XVIII века Т. II (1726-1750 гг.)”; “Русскоязычные источники по истории Азербайджана первой половины XVIII века Т. III (Приложения)”; “İrəvan əyalətinin kameral təsviri. I cild. İrəvan şəhərinin Kameral təsviri”; “Азербайджанская Демократическая Республика. Документы Национального архива Индии”.

Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi ilə Tarix İnstitutunda həyata keçirilən elmi layihələrdən biri də ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi və burada məskunlaşdırılması, xalqımıza qarşı ermənilərin həyata keçirdiyi soyqırımları və etnik təmizləmənin araşdırılmasıdır. Bu elmi-tədqiqat istiqamətini əks etdirən sənəd topluları nəşr olunmuş və institutun əməkdaşları bu sənədlər əsasında ölkəmizin bütün bölgələrində – Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Qarabağda, Zəngəzurda, İrəvanda, Naxçıvanda, Urmiya gölü ətrafında və Şərqi Anadoluda ermənilərin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi soyqırımlarına qiymətli tədqiqat əsərləri həsr etmiş, (“Геноцид азербайджанцев в Иреванской губернии (1918-1920)”; “Геноцид азербайджанцев в Карабахском регионе Азербайджана (1918-1920)”; “1918-1920-ci illərdə Şərqi Anadolu, Naxçıvan və İrəvan bölgəsində ermənilərin türk-müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımı”; “İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920”); “Bakıda 1918-ci il mart soyqırımı; Şamaxı qəzasında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı”; “Azərbaycan türk-müsəlman əhalisinin soyqırımı Britaniya kitabxanasının arxiv sənədlərində”; “Quba qəzasında türk-müsəlman soyqırımı; Zəngəzurda Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı (1918-1920)”; “1917-1918-ci illərdə Urmiya bölgəsində azərbaycanlılara qarşı soyqırımı”), erməni saxtakarlığını tutarlı dəlillərlə ifşa edən ciddi elmi araşdırmalar ortaya qoyulmuşdur: (“Исторические факты о деяниях армян на Азербайджанской земле”; “Tarixi adlara qarşı soyqırımı”; “İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi” (kollektiv monoqrafiya) (Azərbaycan, rus, ingilis, rumın, ispan, italyan, ərəb, türk dillərində); Mahmudov Y.M. “Real tarix və “Böyük Ermənistan” uydurması” (Azərbaycan, rus, ingilis, ispan, gürcü dillərində) və s.

Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi ilə Tarix İnstitutunda “Azərbaycan tarixinə dair ilk mənbələrin nəşri” layihəsinin həyata keçirilməsi sayəsində mühüm elmi uğura imza atılmışdır. Belə ki, institutun mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq şöbəsinin müdiri, t.ü.e.d., professor Şahin Fərzəliyev tərəfindən Səfəvi tarixşünaslıq məktəbinin ən böyük nümayəndəsi azərbaycanlı İsgəndər bəy Münşinin fars dilində yazmış olduğu “Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi” (“Tarix-i aləmara-yi Abbasi”) adlı möhtəşəm əsərinin geniş elmi şərh və izahlarla doğma dilimizə tərcüməsinin akademik nəşri həyata keçirilmiş və XVI əsr Səfəvi tarixşünaslıq məktəbinin tanınmış nümayəndəsi azərbaycanlı Həsən bəy Rumlunun fars dilində yazmış olduğu “Tarixlərin ən yaxşısı”, (“Əhsən ət-təvarix”) adlı möhtəşəm əsərinin doğma dilimizə tərcüməsi, geniş elmi şərh və izahların yazılması başa çatdırılmış və iki cildlik əsər nəşrə təqdim olunmuşdur.

Tarix İnstitutunun elmi-tədqiqat fəaliyyəti ölkə rəhbərliyinin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. İnstitutda aparılan bütün mühüm elmi-tədqiqat işləri birbaşa ölkə başçısının tövsiyə və tapşırıqları əsasında həyata keçirilmişdir. Tarix İnstitutu ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı informasiya müharibəsinin getdikcə daha kəskin xarakter aldığını və ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin milli maraqlara söykənən qətiyyətli xarici siyasətinə tələb olunan səviyyədə informasiya təminatı yaratmaq məqsədilə “Azərbaycan tarixinin tədqiqi və təbliği üzrə Dövlət Proqramı (2008-2015-ci illər)” hazır-lamışdır. Qısa müddət ərzində Qarabağ, Naxçıvan və İrəvanın tarixi ilə bağlı silsilə tədqiqat əsərləri yazılmışdır.

Yaqub Mahmudov Azərbaycan tarixşünaslığında “itirilmiş torpaqların tədqiqi” elmi istiqamətinin müəllifi və rəhbəridir. “İtirilmiş torpaqların tədqiqi” Azərbaycan tarixşünaslığında həm elmi, həm də siyasi baxımdan, demək olar ki, eyni dərəcədə aktuallıq kəsb edən istiqamətlərdən biridir. Bu problemin elmi tərəfi Azərbaycanın tarixi ərazisi, sərhədləri, vilayətləri, siyasi və iqtisadi əlaqələrinin kompleks araşdırılması ilə bağlıdırsa, siyasi tərəfi – müasir dünyada sürətlə gedən inteqrasiya və qloballaşma prosesləri ilə paralel, millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququ və dövlətlərin ərazi bütövlüyünə hörmət prinsiplərinə riayət edilməsi şəraitində Azərbaycan xalqının öz tarixi torpaqlarına və tarixinə sahib çıxma zərurəti ilə əlaqədardır.

Azərbaycan tarixşünaslığında “İtirilmiş torpaqlar”ın tarixi uzun müddət unudulmuş və bu üzdən də tədqiqata cəlb edilməmişdir. İstər Cənubi Azərbaycanın, istərsə də Qərbi Azərbaycanın, həmçinin Azərbaycanın şimal və şimal-şərq torpaqlarının tarixi müvafiq olaraq İran, Rusiya, Ermənistan və Dağıstan tarixçilərinin “inhisarında” olmuşdur. İmperiyapərəst İran və Rusiya tarixçiləri üçün Azərbaycanın tarixi ərazisi heç bir zaman Dərbənddən Zəncanadək olan məkan çərçivəsində verilməmişdir. Rusiyanın imperiyapərəst qüvvələrinin təzyiqi ilə Dağıstan, Gürcüstan və özünün daxili xəyanətkarlığının nəticəsi olaraq Ermənistanın bir sıra mürtəce tarixçisi “Şimaldan – Baş Qafqaz dağları, qərbdən – Göycə gölü hövzəsi də daxil olmaqla Alagöz dağ silsiləsi və Şərqi Anadolu, şərqdən – Xəzər dənizi, cənubdan isə Sultaniyyə-Zəncan-Həmədan hüdudları ilə əhatə olunan tarixi Azərbaycan torpaqlarının heç bir vaxt akademik dairələrdə qəbul edilməsinə imkan verməmişdir. Nəticədə Azərbaycanın İrəvan, Dərbənd, Borçalı kimi tarixi vilayətləri digər dövlətlərin tarixinin tərkibində tədqiq edilmiş və bu tədqiqatlarda təbiidir ki, obyektiv gerçəkliklər nəzərə alınmamışdır.

Məhz Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi ilə Tarix İnstitutunun elmi-tədqiqat planında çox mühüm siyasi və elmi əhəmiyyət kəsb edən bu məsələyə – Azərbaycanın tarixi torpaqlarının tarixinin tədqiqi məsələsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Yaqub Mahmudovun təşəbbüsü ilə Azərbaycan tarixinin xüsusi məqsədlərlə təhrif olunmuş və saxtalaşdırılmış səhifələrinin yenidən yazılması və Azərbaycanın müxtəlif tarixi dövrlərdə itirilmiş torpaqlarının tarixinin araşdırılaraq bugünkü nəsillərə olduğu kimi çatdırılması institut əməkdaşlarının əsas tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Azərbaycanın Naxçıvan, İrəvan, Göyçə, Zəngəzur bölgələri, Borçalı mahalı, Tiflis əmirliyi, Car-Balakən camaatlığı, İlisu sultanlığı, Dərbənd, Samur vadisinin və ən nəhayət Qarabağın tarixi ilə bağlı hərtərəfli və dərindən elmi tədqiqatlara başlanılmışdır. “İtirilmiş torpaqların tədqiqi” istiqamətində ciddi elmi araşdırmalar davam etdirilərək qısa müddət ərzində Şimal-Qərbi Azərbaycan torpaqlarının tarixi ilə bağlı hərtərəfli və dərin elmi tədqiqatlar aparılmış, fundamental əsərlər yazılaraq nəşr olunmuşdur (“İlisu sultanlığı”, “Şimal-Qərbi Azərbaycan: İngiloylar”, “Şimal-Qərbi Azərbaycan (tarixi-demoqrafik araşdırma)”, “Car-Balakən camaatlığı”, “Haylada unudulan tariximiz və tanbur”, “Şimal-Qərbi Azərbaycan tarixi”, “Dərbənd şəhərinin tarixindən”, “Dərbənd XIX-XX əsrin əvvəllərində” və s.).

Dövlətimizin başçısı Tarix İnstitutunu ölkəmizdə tarix üzrə araşdırmaların mərkəzi kimi dəyərləndirmişdir. İnstitut tərəfindən nəşr edilən fundamental elmi əsərlər Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən çox yüksək dəyərləndirilmiş və onun sərəncamı ilə Qarabağın, Naxçıvanın və İrəvan xanlığının tarixinə dair silsilə əsərlərə görə Tarix İnstitutunun 13 əməkdaşına Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı fəxri adı verilmişdir. Məhz dövlətimizin başçısının qayğısı sayəsində son on beş ildə Tarix İnstitutunda 500-dək tədqiqat əsəri işıq üzü görmüşdür.

Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi ilə Tarix İnstitutu “Tarixi şəxsiyyətlərimizə sahib çıxaq” layihəsi çərçivəsində Bakı şəhərinin müxtəlif lisey və orta məktəblərində və Şəki şəhərində “Heydər Əliyev”, “Həsən Padşah”, “Şah İsmayıl Səfəvi”, “Şah Təhmasib Səfəvi”, “Şah Abbas Səfəvi”, “Nadir şah Əfşar”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Vətən qeyrətli qadın hökmdarımız – Tomiris”, “Hacı Çələbi xan” mövzusunda elmi-praktik konfranslar keçirmişdir. Bu konfransların gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunmasında rolu əvəzsizdir.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, bu gün Tarix İnstitutunda aparılan əsaslı islahatlar – milli tariximizin saxtalaşdırmalardan, təhriflərdən təmizlənməsi, Vətənimizin tarixinin yenidən, həqiqətdə olduğu kimi yazılması, dünyanın müxtəlif ölkələrindən qiymətli ilk mənbələrin, çoxsaylı arxiv sənədlərini institutumuza gətirilib nəşr edilməsi ulu öndərin və dövlət başçımızın tövsiyəsinin, qayğısının nəticəsidir.

Bu diqqət və qayğı olmasaydı, yaxın keçmişdə adının belə çəkilməsi yasaq olunan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinə həsr olunmuş ikicildlik Ensiklopediyamız, Milli Tarix Atlasımız, Dövlət Mükafatına layiq görülən “Qarabağ: real tarix, faktlar, sənədlər”, “Naxçıvan: tarixi və abidələri”, “İrəvan xanlığı: Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi” adlı fundamental tədqiqatlar yazılıb, xarici dillərə tərcümə olunaraq dünya ölkələrində yayılmazdı. İndi Tarix İnstitutunun əsərləri Bakı ilə yanaşı Moskvada, İstanbulda, Ankarada, İslamabadda, Budapeştdə, Kiyevdə, Londonda, Mexikoda, Nyu-Yorkda, hətta Los-Ancelesdə də nəşr olunur.

Yaqub Mahmudovun təşəbbüsü və rəhbərliyi altında “Ortaq türk tarixinin yazılması” məqsədilə Şəkidə “Ortaq türk tarixinin araşdırılması problemlərinə həsr edilmiş” I Beynəlxalq elmi konfrans keçirilmiş, Türkiyə Cümhuriyyəti tarixçiləri ilə birgə dəfələrlə Bakıda və Türkiyənin müxtəlif şəhərlərində elmi seminarlar təşkil olunmuş, “Türk dövlətləri” və “Türk məşhurları (Siyasi xadimləri)” adlı kitabların yazılması başa çatdırılmışdır.

Yaqub Mahmudovun təşəbbüsü və rəhbərliyi altında ulu öndərə həsr olunmuş “Dahi Azərbaycanlı”, Prezident İlham Əliyevə həsr olunmuş “Tariximizin keşiyində”, həmçinin “İrəvan: gizlədilmiş həqiqətlər”, “Şuşa-Pənahabad”, “İrəvan xanlığı”, “Zəngəzur”, “Qarabağ: əcdadlarımızın mirası”, “Sürgün” və digər tarixi-sənədli televiziya filmləri ərsəyə gəlmişdir.

Yaqub Mahmudov ölkədə yüksək ixtisaslı tarixçi kadrların yetişdirilməsinə böyük əmək sərf etmişdir. O, 40 ilə yaxın bir müddətdir ki, Bakı Dövlət Universiteti və AMEA-nın Tarix İnstitutunda ixtisaslaşdırılmış Dissertasiya şuralarına rəhbərlik edir. Bilavasitə onun elmi rəhbərliyi ilə 65 nəfər tarix üzrə elmlər doktoru və fəlsəfə doktorundan ibarət tarixçilər elmi məktəbi formalaşmışdır. Bu iş hazırda uğurla davam etdirilir.

Yaqub Mahmudov dünyanın müxtəlif elmi mərkəzlərində – Ankara, İstanbul, Vaşinqton, Nyu-York, Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyev, Afina, Tehran, Seul, Hoseo, Pusan, Kayseri, Təbriz, Zəncan-Sultaniyyə, Vladimir-Suzdal, Bağdad, Cenevrə, Brüssel, Manila, Stokholm, Budapeşt, Venesiya, Roma və b. şəhərlərdə keçirilən beynəlxalq simpoziumlarda iştirak və çıxışlar etmişdir.

Yaqub Mahmudovun elmi fəaliyyəti beynəlxalq aləmdə də diqqət mərkəzindədir. Belə ki, Beynəlxalq Sokrat Komitəsinin Dublin Sammitində böyük elmi nəaliyyətlərinə görə “The Name in Science” (“Elmdə ad”) fəxri tituluna (12.07. 2012), Oksford sammitində isə böyük təşkilatçılıq qabiliyyətinə, yüksək peşəkarlığına, rəhbərlik istedadına və liderlik keyfiyyətinə görə “ən yaxşı baş menecer” fəxri adına (26.10.2012) layiq görülmüş, rəhbərlik etdiyi Tarix İnstitutu isə elmi-tədqiqat fəaliyyətinə görə ən yaxşı müəssisə - “Best Enterprises-2012” diplomuna layiq görülmüşdür. Müəllifə Avropa Biznes Assambleyasının Sosial Tərəfdaşlıq Cəmiyyəti, Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Patent İdarəsi tərəfindən marketinq məqsədləri üçün 5 illik (20.10.2012- 20.10.2017) “Best Enterprise” lisenziyası verilmişdir. Y.Mahmudov dünya elminin inkişafına verdiyi töhfəyə görə medalla təltif edilərək XXI əsrin məşhur elm adamlarının siyahısına daxil edilmişdir. Müəllif, 2013-cü il dekabrın 16-19-da Böyük Britaniyanın Oksford şəhərində “Elm və təhsil: Yeni imkanlar və istiqamətlər” mövzusunda keçirilən beynəlxalq elmi konfransda milli dəyərlərin qorunması, yüksək rəşadət və dürüstlüyə görə “Kraliça Viktoriya” diplomuna və medalına layiq görülmüşdür.

Yaqub Mahmudov Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Heraldika Şurasının, “Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla iş üzrə Dövlət Komissiyası”nın, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Toponimika Komissiyasının, Azərbaycan-Özbəkistan Dostluq Cəmiyyəti İdarə Heyətinin, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi elmi-dini şurasının və Dünya Azərbaycanlılarını Əlaqələndirmə Şurasının üzvüdür.

Yaqub Mahmudov Lütfi Zadə adına Beynəlxalq Müasir Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvüdür. Yusif Məmmədəliyev, Rəsul Rza, “Qızıl qılınc”, “Qızıl qələm”, “Samir Əsgərxanov”, “Humay”, “Gənclərin dostu” milli mükafatlarının laureatıdır. O, Azərbaycan Kazakları İcmasının “Ataman Anton Qolovatıy” adına ordeni ilə də təltif olunmuşdur (10.02.2013). Azərbaycan Respublikasının Əməkdar elm xadimi, Rusiya Federasiyası Dağıstan Respublikasının Əməkdar elm xadimi, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı laureatı (26.05.2012) fəxri adlara və müxtəlif mükafatlara layiq görülmüşdür.

Alim ümummilli lider Heydər Əliyev və Prezident İlham Əliyevin fərmanları ilə “Şöhrət (1999)” və “Şərəf (2009)” ordenləri ilə təltif olunmuşdur.

Yaqub Mahmudov Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimidir. O, Respublika parlamentinin (Milli Məclisinin) deputatı kimi (II, III, IV və V çağırış) ölkənin daxili həyatı və xarici siyasəti ilə bağlı məsələlərdə prinsipial vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirmiş, prezident seçkilərində ümummilli lider Heydər Əliyevin, sonra isə İlham Əliyevin vəkili olmuş, bir sıra rəsmi dövlət səfərlərində onları müşayiət etmişdir.

Yaqub Mahmudov Yeni Azərbaycan Partiyası Siyasi Şurasının üzvüdür.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Yaqub Mahmudovun elmi fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmiş, onu Azərbaycanın “böyük alimi”, “böyük tarixçisi” adlandırmışdır.

Qətiyyətlə deyə bilərik ki, bu gün AMEA-nın Tarix İnstitutunda aparılan köklü islahatlar, bütün fundamental araşdırmalar, milli tariximizin dirçəldilməsi prosesi, bilavasitə Yaqub Mahmudovun rəhbərliyi altında həyata keçirilir.

Yaqub müəllimi, xalqımızın elm, təhsil, ictimai-siyasi həyatına, müxtəlif elmi məktəblərin, xalqımızın milli tarixinin dirçəliş konsepsiyasının yaradılması və həyata keçirilməsinə həsr olunmuş, bütün həyatı boyu doğma Vətəninin və xalqının tərəqqisi yolunda yorulmadan, əzmlə mübarizə apararaq Vətən naminə yaşanan şərəfli ömrünün 80-ci baharında tarixçilərimiz, qədirbilən oxucularımız, bir sözlə, Vətən ruhlu bütün yurddaşlarımız adından təbrik edir, cansağlığı və yeni-yeni yaradıcılıq sevincləri arzulayırıq!

Tofiq Nəcəfli,

A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun

elmi işlər üzrə direktor müavini,

tarix üzrə elmlər doktoru

Xalq qəzeti.- 2019.- 9 yanvar.- S.6.