Nəsimi ili: klassik ədəbi irsə müasir

baxış, milli və bəşəri ideyaların təbliği

Nəsimi şeirlərində o qədər təfərrüat, o qədər dərin məna, o qədər dərinlik var ki, onun hamısını bir tərcümədə vermək mümkün deyil. Bunun üçün minlərcə şərhə ehtiyac duyulur...

Mixael HESSİN,

alman alimi, nəsimişünas

Nəsimi şeirinin sirri-sehri, cazibəsi barədə bundan sonra da çox yazılacaq, geniş tədqiqatlar aparılacaq, fərqli təhlillər veriləcək. Lakin şairin həqiqət fəlsəfəsini tam açmaq, araşdırmaq mümkün olmayacaq. Bir kimsənin gücü bu sirli pərdəni (bu ifadə haqqında bir qədər sonra danışacağıq) Nəsimi sözü üzərindən qaldırmağa çatmayacaq. Səbəbini isə filologiya elmləri doktoru, professor Aida Qasımova şairlə bağlı araşdırmasında belə ifadə edib: “Nəsiminin ardınca çox insanlar gedirdi. Ərəb mənbələrində bu hərəkatla bağlı “hürufiyyə” ilə yanaşı, “nəsimiyyə” ifadəsi də yazılıb, yəni “nəsimilik” ayrıca təriqət kimi nəzərə çarpıb... Pifaqor öz fəlsəfəsini rəqəmlər üzərində qurub. Rəqəm simvolikası isə məlumdur ki, hürufilikdə əsas yer tutur. Amma Pifaqorun adının hürufilik mətnlərində çəkilib-çəkilməməsi mənə məlum deyil. Mən hürufilərin Sokratdan məlumatlı olduqlarını daha dəqiq bilirəm...

Pifaqorçular həndəsi fiqurlara və onların kainatla bağlı sirli mənalarına böyük əhəmiyyət verirdilər. Hətta deyilənə görə, tələbələrindən biri dördbucaqlının sirrini açdığı üçün Pifaqor digər tələbələrini ətrafına yığıb ona simvolik qəbir düzəldir və çox keçmir ki, həmin tələbə ölür. Gördüyümüz kimi, sirr saxlamaq, İlahi hikmətləri gizli tutmaq pifaqorçuluğa xas cəhət olub və bu, sonradan özünü sufizmdə də göstərib. Nəyə görə Mənsur Həllac digər sufilər tərəfindən töhmətlənirdi? Çünki o, sirri açmışdı, əslində “Ənəl-həqq” deməli deyildi”.

Bax, bəlkə də, Nəsimi sözünün üzərindəki pərdəni kənara çəkib, oradakı sirri-sehri açmağın müşküllüyü bununla bağlıdır. Dahi şair yaradıcılığında “pərdənin qorunub saxlanılmasına”, “yerindən tərpənməməsinə” də İlahi istedadı hesabına bir amal, əqidə prinsipi kimi əməl edib, edamınadək bu məramına sadiq qalıb.

Tədqiqatçıların qənaətinə görə, dilimizdə bir neçə anlamda qavranılan və Nəsimi yaradıcılığında tez-tez rast gəlinən “pərdə” kəlməsi əsasən “hürufiyyə” (“nəsimiyyə”) hərəkatı ilə bağlıdır. Araşdırıcılar bu məqamla bağlı fikir söyləyərkən, diqqəti daha çox şairin üz cizgilərinin vəsfinə yönəldirlər. Hürufiliyin əsas anlayışlarından biri olaraq üz “müqəddəs yazı”, “tale kitabı” kimi mənalandırılır. Ümumiyyətlə, hürufilikdə üzə, bütünlüklə insan bədəninə xüsusi önəm verilir. Məsələn:

Surət-i həqsən, ey qəmər, pərdəsiz eylə üzün,

Ta büt-i azəri yazan nəqş-i xəyalə düşməyə.

...Pərdədə yaşır, ey qəmər, üzünü taki münkirin,

Kəmnəzərin bunun kimi hüsnü cəmalə düşməyə.

Burada şairin üz tutduğu Qəmər, adətən, klassik poeziyada gözəl üz mənasında işlədilib. (Məsələn, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində (Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006) qeyd edilib: ...Camalın günəşdir, qəmərdir üzün... M.P.Vaqif; Rüxsarına bənzər fələk üzrə qəmər olmaz... S.Ə.Şirvani). Deməli, Nəsimi qəmərə--ay üzlü gözələ “pərdəsiz eylə üzün” söyləməklə heç də “pərdəni üzündən çək”, “niqabı kənara at”,- demir. Beytdə “pərdə”--“örtmək”, “gizlətmək” mənasında işlədilir və vurğuladığımız kimi, “pərdənin üzündən çəkilməsi” kimi dərk edilir. Başqa sözlə, “pərdəsiz eylə üzün” deməklə şair çox şübhəsiz ki, həqiqətin, yəni üzün üzərindən örtüyün kənara çəkilməsini, götürülməsini istəyir.

Yeri gəlmişkən, araşdırıcıların qənaətinə görə, “Quran-i Kərim”də də insanların üz əlamətlərinə görə tanınması məsələsi diqqət çəkir. Nəsiminin:

Həq təala elm içində çünki “simahum” dedi,

Hər kişinin bax yüzünə, surətindən bəllidir

– beytindəki “simahum” ifadəsinin “Quran-i Kərim”dən (Məhəmməd surəsi, 30, əl-Fəth surəsi, 29) iqtibas olduğu da bildirilir.

Dahi şairin yaradıcılığından belə nümunələrə kifayət qədər rast gələ bilərik. Bu, Nəsiminin Allaha sevgisini, Yaradana bağlılığını göstərir, eyni zamanda, şairin din xadimlərinin fətvası əsasında qətlə yetirilməsinin əsassızlığını təsdiqləyir. Professor Mirzağa Quluzadənin qeydləri də bu fikrin bariz ifadəsidir: “Nəsimi heç yerdə və heç bir zaman insanı Allaha qarşı qoymur, onları birləşdirir, vəhdətdə götürür. Nəsimidə insan Allaha birləşir, onunla vahid olur və Allahın qüvvəsini, müqəddəsliyini, mənəvi hökmranlığını alır. Lakin bu zaman Nəsimidə Allah heç zaman yox olmur... insanın daxilində yaşayır, ondan ayrılmır”.

Yeri gəlmişkən, bununla bağlı professor Qəzənfər Paşayev “Edamdan sonra başlanan həyat” sərlövhəli yazısında 2008-ci ilin 10-17 noyabrında Suriyaya səfəri zamanı orada keçirilən konfransdakı çıxışında bir məqamı xatırladır: “Nəsiminin “İraq divanı” və şairin həyat və yaradıcılığına yeni baxış” mövzusunda məruzəmdə göstərdim ki, Nəsiminin divanının İraq nüsxəsi üzərində tədqiqat apararkən qəribə bir mənzərənin şahidi olmuşdum. Divan nüsxəsində yer alan 400-ə qədər şeirin üçdə bir hissəsindən çoxu Allaha, İslam dininə, Peyğəmbərimizə və başqa müqəddəslərə həsr olunub. Sovet dönəmində bu barədə söz açmaq asan deyildi. Odur ki, kitabda onların yalnız ilk və son beytlərini verə bilmişdim (Bax: İmadəddin Nəsimi. “İraq Divanı”. Bakı, “Yazıçı”, 1987, s. 256-279).

Bu şeirlərdən belə qənaətə gəlmək olur ki, Nəsiminin Allaha sevgisi hüdudsuzdur. Belə olan halda onun allahsızlıqda təqsirli bilinərək qətlə yetirilməsi nə qədər inandırıcıdır? Apardığımız tədqiqatlar bizim haqlı olduğumuzu sübut etdi. Hələb canişini Yəşbək Abdulla əl-Yusifinin israrla şairin ölümünə fətva verilməsini tələb etməsinə baxmayaraq, Hələb qaziləri fətvadan imtina etmişdilər. Bəlkə bu işdə şairin dini şeirləri də onların dadına çatmışdı, bilmirəm. Gün kimi aydındır ki, Nəsimi kafirlikdə suçlu bilinərək edam edilsəydi, məsciddə dəfn olunmazdı, ona məqbərə tikilməzdi. Türbəsi ziyarətgaha çevrilməzdi. Adına küçə qoyulmazdı, təkyəsi olmazdı. Təkyənin üstündə “Həzrət Nəsimi”, türbəsinin üstündə “Şeyx Nəsimi”, “Allahın dostu” yazılmazdı...”.

Professor Qəzənfər Paşayev yuxarıda adı çəkilən məqaləsində, həmçinin vurğulayır ki, konfransda Hələb müftisi Mahmud Əkkam da məruzə ilə çıxış edərək Nəsiminin başına gətirilən bəlalara, ona verilən işgəncələrə görə hələblilər adından üzr istədiyini bildirir. Deyir ki, bu, hələblilərin deyil, gəlmələrin və onların havadarlarının işi idi. Təsəllini onda tapırıq ki, Hələb Nəsimini öz oğlu kimi qoynunda uyutdu və bu gün də uyudur: “Mən Nəsimiyə həmişə dua oxuyuram. Çünki o, haqq yolunda şəhid olub. Haqsız işgəncələrə məruz qalıb. Yaradandan təmənna edirəm ki, ruhu şad olsun. Bu gün də həmişə olduğu kimi, Hələbdə şairin adı ehtiramla yad edilir, ona işgəncə verənlər lənətlənir”.

Dini icma rəhbəri konfransda mərasim iştirakçılarına, həmçinin tarixi-elmi mənbələrdə öz əksini tapan məlumata əsasən xatırladıb ki, Nəsiminin edamından on il sonra Hələb məhkəməsi işə yenidən baxaraq əvvəlki ədalətsiz hökmü ləğv edib və şairə gec də olsa, bəraət verib.

Bütün bu faktlar Nəsiminin Allahı danması, ondan üz çevirməsi kimi iddiaları, necə deyərlər, alt-üst edir, böyük şairin din xadimlərinin fətvası əsasında qətlə yetirilməsinin əsassızlığını göstərir.

Nəsiminin “vəhdəti-vücud” fəlsəfəsinin mərkəzində yer tutan İnsan Allah-Təalanın təzahürüdür. Bu fəlsəfəyə görə, yeganə bir varlıq varsa, o da görünən və görünməz məqamları özündə cəmləşdirən Allahdır. Onun mahiyyəti nəzərə çarpmır, sifəti isə nisbi varlıq kimi diqqət çəkir. Kamil insan baxışını hara yönəltsə, hara tamaşa etsə, orada həqiqətə, gerçəkliyə yetişə, İlahi gözəlliklə üzləşə, orada içində Allah kəlamı ilə danışan bir Tanrı görə bilər.

Nəsimiyə görə, İnsan bütün bu mənəvi ucalığa təkamül yolu ilə çatır, saflaşır, paklaşır. Bir sözlə, Allah-Təala öz təcəllisini İnsanda təcəssüm etdirir. Belə bir insan isə mətnşünas alim, yazılı abidələrimizin görkəmli tədqiqatçısı Cahangir Qəhrəmanovun sözləri ilə desək, “geniş hövsələyə, mətin iradəyə malik olmalı, hər bir məşəqqətə, əzab-əziyyətə dözməli, sirr saxlamaqda möhkəm səbir nümayiş etdirməli, ideyası uğrunda ardıcıl mübarizə aparmalıdır... Əqidəsi yolunda fədakarlıq müqəddəsdir və hər adama nəsib olmaz, ona layiq olmaq lazımdır”.

Mətnşünas alimin sadaladığı keyfiyyətlərə yiyələnən İnsan sonda həqiqəti tapır və kamillik zirvəsinə yüksəlir. Bu isə onun Allahla doğmalaşması, Yaradanla birləşməsi ilə nəticələnir. Belə halda isə Allahla İnsan arasında sərhəd aradan götürülür, “Mən” -- “O” məfhumları bir-birinə qovuşur, bir olur və “Ənəl həq”- “Mən Allaham” fəlsəfəsi reallaşır:

Həq taala adəm oğlu özüdür,

Otuz iki həq kəlamı sözüdür,

Cümlə aləm bil ki, Allah özüdür,

Adəm ol candır ki, günəş yüzüdür...

Bu isə heç də şairin Allahsız olması, Allahı tanımaması anlamına gəlmir. Yaxud:

“Ənəl həq çağırır cəngü dəfü ney

Yalançı la ila İllayə düşmüş”,

– deməklə də Nəsimi İlahini inkar etmir. Sadəcə, vəhdəti-vücud görüşünə əsaslanıb cəngi, dəfi, neyi, ümumiyyətlə, bütün madiyyatı Allahla bağlayır. Şair quşların səsində, suların zümzüməsində, insanların danışığında “mənəm Allah” çağrışının eşidildiyini bildirir. Haqq aşiqi olan sənətkar “Allah hər yerdədir”, – deyir və “La ila İlla”, yəni “Allahdan başqa heç bir şey yoxdur” fikrinin isə həqiqətdən uzaq, yalan olduğunu xatırladır. Bir sözlə, Nəsimi belə bir mövqe, məram, niyyət göstərməklə Allahdan uzaqlaşmır, əksinə, İlahinin güc-qüdrətini, hikmətini, onun gözlə görünən bütün varlıqlarda, qulaqla eşidilən bütün səslərdə təzahürünü bəyan edir. Bu, hürufilikdə müqəddəs Sözün, Oxunun materiallaşan forması ilə – hərflərlə gerçəkləşir.

“Vəhdəti-vücud” fəlsəfəsinin, təliminin bu məqamı şairin düşüncə cazibəsinin mayasında, nüvəsində dayanıb və onun yaradıcılığının söz möcüzəsi, çoxanlamlılığı, rəmziliyi, bəlkə də, bununla bağlı olub. Bu baxımdan

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam,

Gövhəri la məkan mənəm, kövnü məkanə sığmazam,

– beyti də diqqət çəkir. Əksər nəsimişünaslar buradkı “iki cahan” məhfumunu “bu dünya və o dünya, axirət dünyası” anlamı kimi qəbul etmirlər. Tədqiqatçı alim Səadət Şıxıyeva Nəsiminin bu şeirinin əvvəldən sonadək ikilik, ziddiyyətlərin vəhdəti (ərş-fərş, surət-məna və s.) üzərində qurulduğunu bildirir və “ikinci cahan”ın axirət, yaxud başqa bir aləm olmadığı, onun insan canı kimi dərk edildiyi qənaətini bölüşür: “Mən həmişə Nəsiminin fikirlərini açanda öz şeirlərinə söykənirəm, çünki açarı çox zaman özündə olur. Təbliğatçı olduğuna görə Nəsimi bir yerdə qapalı dediyini başqa bir yerdə açıqlayır:

Var bu cahandan özgə bizim bir cahanımız,

Kim bizim cahanımız olmuş bu canımız.

İkinci cahan candır. Bunun da çox dərin fəlsəfi kökləri var. Ərəblər tərəfindən İslam qəbul olunduğu ilk vaxtlarda yunanlardan tərcümə vasitəsilə iki cahan anlayışı qəbul edilib. Onların düşüncəsinə görə, insan maddi varlığı ilə kainatdakı dəyişmələri özündə əks etdirir. Sonradan bu, “ismaililik”də də qabarıq üzə çıxıb. İnsanla kainat arasında maraqlı paralellər aparılıb, Kainat makrokosm, İnsan mikrokosm kimi təsəvvür olunub.

Hürufiliyə və Nəsiminin görüşünə görə, insan kiçik, cahan isə böyük aləmdir. Böyük aləmdə hər nə var insanda əksini tapır. İnsan cismi varlığı ilə təbiətə, ruhu və canı ilə Allaha bağlıdır, ona görə də Nəsimi şeirində ikilik belə gedir: can–cahan, can–canan... ”Mən bu cahana sığmazam” deyəndə bu, “mən” “mənə sığmazam” deməkdir, “mən özümdə kainatda baş verənləri əks etdirirəm”, “canda cahan öz əksini tapır”, eyni zamanda, “mən buna sığmıram”,–anlamını verir. Axı, insan ilahi varlıq etibarilə cismə sığmır”.

Beləcə, Nəsiminin mənəvi gücü, ruhi ölümsüzlüyü, söz sehrkarlığı, fikir qüdrəti, bəlkə də, bu hikmətdən, müdriklikdən qaynaqlanıb və əsrlərlə İnsan qəlbinə, düşüncəsinə hakim kəsilib.

Vaqif BAYRAMOV

Xalq qəzeti.- 2019.- 11 iyun.- S.6.