Milli kinomuzun fədaisi

Həsən Seyidbəyli – 100

Xalq artisti Həsən Seyidbəyli uzun və çoxşaxəli yaradıcılığı ilə sənət tariximizdə layiqli yer tutub. Kinorejissor kimi də, yazıçı kimi də çox uğurlara imza atmış, nailiyyətlər qazanmış Həsən Seyidbəyli milyonlarla insanın qəlbinə yol tapmışdır.

Bu il Həsən Seyidbəylinin anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. Bu münasibətlə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti sərəncam imzalayıb.

Sərəncama əsasən, milli kinematoqrafiyamızın inkişafinda təqdirəlayiq xidmətlər göstərmiş Xalq artisti Həsən Seyidbəylinin yubileyinin qeyd olunmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinə, Azərbaycan Respublikası Kinematoqrafçılar İttifaqına və Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə tədbirlər planı hazırlanması və həyata keçirilməsi tapşırılmışdır. Artıq tədbirlər planına əsasən, xatirə gecələrinin, filmlərinin nümayişinin keçirilməsi və s. təqdim olunmuşdur.

Həsən Seyidbəyli 1920-ci il dekabrın 22-də Bakıda anadan olub. İlk təhsilini 132 saylı orta məktəbdə alıb. Hələ kiçik yaşlarından kinoya, ədəbiyyata böyük marağı olub. Bir çox nasirlər kimi, o da bədii yaradıcılığa şeirlə başlayıb. Bioqrafiyasından məlum olur ki, əvvəlcə Leninqradda (indi Sankt-Peterburqda) Kino Mühəndisləri İnstitutunda, sonra isə Moskva Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun kinorejissorluq fakültəsində təhsil alıb. Yaradıcılığa böyük marağı onu ilk dəfə ədəbi etüdlər, bədii lövhələrlə bağlı ssenarilər yazmağa sövq edib. İlk təcrübə filmlərindən uğur qazanıb.

1943-cü ildən Bakı kinostudiyasında işləyən Həsən Seyidbəyli bir sıra rəngli kino oçerklər, qısametrajlı filmlər çəkməyə başlayıb. Bir əlində kamera, bir əlində də qələmi möhkəm saxlayan Həsən Seyidbəyli ötən əsrin ortalarında Sovet Xəbərlər Bürosunun müxbiri kimi də fəaliyyət göstərib.

Nikbin, həyatsevər təbiəti onun yaradıcılığında da özünü büruzə verib. Onun əsərlərində yüksək milli ruh hakimdir. Həsən Seyidbəyli son dərəcə həssas, duyumlu, yurdsevər, torpağa bağlı bir şəxsiyyət idi. Ötən əsrdə 37-ci il repressiyalarının doğurduğu faciələri yaşamaq, millətin mənəviyyatına sancılan oxlardan xəbərdar olmaq, təzyiqlərin, diktələrin burulğanlarından salamat çıxmaq, həm də həyat həqiqətinə sadiq qalaraq, bunu bütün yaradıcılığı boyu əsərlərində bildirmək, gizli məqamlarla təzadların doğurduğu haqsızlıqları əks etdirmək çox çətin idi. Zülmün üstünə getmək həyat bahasına başa gəlirdi, amma Həsən Seyidbəyli bunu bacarırdı. Onun bədii əsərləri, filmləri milli tariximizin bədii salnaməsidir.

Kinorejissor Cəmil Quliyev 2002-ci ildə çəkdiyi “Həsən Seyidbəyli” sənədli filmi bu böyük sənətkarın həyat və sənət yoluna səyahət xarakteri daşıyır. Biz bu filmlə milli Azərbaycan incəsənəti tarixində Həsən müəllimin yeri və rolunu çox aydın görə bilirik.

Kinomuzun ən qiymətli filmləri arasında H.Seyidbəylinin əsərləri məxsusi yer tutur. Onun ssenarisi əsasında “Doğma xalqımıza” (1954), “Qızmar Günəş altında” (1956) filmləri çəkildi. “Uzaq sahillərdə” filmi isə bu istedadlı yazıçının çox uğurlu addımlarından biri oldu. Onun İmran Qasımovla birgə yazdıqları “ Uzaq sahillərdə” ssenarisinə kinorejissor, Xalq artisti Tofiq Tağızadə çox orijinal quruluş verdi. 1958-ci ildə ekranlarımızda nümayiş etdirilən film müəlliflərinə böyük şöhrət gətirdi. Sonrakı illər də onun həm rejissor, həm ssenarist kimi yaradıcılığında yeni nailiyyətlərlə naxışlandı. “Telefonçu qız” (1962), “Kimi daha çox sevirik” (1964), “Möcüzələr adası” (1965), “ Sən niyə susursan” (1966), “ O qızı tapın” (1970), “ Xoşbəxtlik qayğıları” adlı filmlərin ssenari müəllifi də, rejissoru da Həsən Seyidbəylidir. Onun rejissorluğu ilə doğulan və milli kino tariximizin qızıl fonduna daxil olan “Bizim Cəbiş müəllim” və “Nəsimi” filmləri böyük şöhrət qazandı.

Həsən Seyidbəylinin bütün filmlərində ümumi bir ahəng var. Bu da qəhrəmanların daxili aləmini açmağa yönələn xətlər, milli dəyərlərə üstünlük, bədii ümumiləşmə vasitəsilə insan mənəviyyatının dərinliyinə işıq saçmaq. Seçdiyi qəhrəmanların mənəviyyatındakı təmizlik elə təsirli və qüdrətli verilir ki, filmdən doğan bu ruhda saflığa, paklığa bir çağırış var. İstər müharibə mövzusunda çəkilmiş “Bizim Cəbiş müəllim” filmi olsun, istərsə də Nəsiminin həyatından bəhs edən eyniadlı ekran əsəri. Bütün bu adıçəkilən və çəkilməyən filmlərdə mənəviyyatın qələbəsi öndə olur, həyat həqiqətinə sadiqlik duyulur.

Xalq yazıçısı, kinodramaturq İsa Hüseynovla birlikdə “Nizami” filminin də ssenarisini yazırdı. Təəssüf ki, bu filmin rejissoru olmaq Həsən Seyidbəylinin qismətinə düşmədi. O, 59 yaşında dünyasını dəyişdi. Həmin filmə Eldar Quliyev quruluş verdi.

İstedadlı rejissor kino sənətinə çox bağlı idi. Onu hər gün qəbul edilən həyat nemətləri – hava, su, çörək qədər sevirdi. Hətta öz övladlarını da kiçik yaşlarından filmlərdə çəkərdi. Bəlkə də arzusu onları da bu sahədə görmək idi. Amma sonra fikrindən daşınıb, övladları başqa sənət seçiblər. “Bizim Cəbiş müəllim” filmində oğlanlarından Ziya, Mehdi və qızı Məryəm Cəbiş müəllimin uşaqlarının rollarını yaradıblar. Hətta Məryəm 6 yaşında “Telefonçu qız” filmindəki baş qəhrəmanın uşaqlığını canlandırıb. “Nəsimi” filmində də Məryəmi Fatma roluna çəkmək istəyib, amma nədənsə bu arzusu baş tutmayıb.

Kinoşünaslar da söyləyirlər ki, Həsən Seyidbəyli öz filmlərində tanınmayan, amma istedadlı insanları çəkərdi. “Nəsimi” filmi buna sübutdur. Baş rolu yaratmaq üçün namizədlərin sayı çox olub. Lakin Həsən Seyidbəylinin inadı və həssas duyumu yalnız Rasim Balayevə yönəlib. Gənc bir aktyorun belə bir tarixi şəxsiyyətin, böyük şairin obrazını məharətlə yaratmasına inanan rejissor həqiqətən də yanılmadı. Müdrik və uzaqgörən insan idi Həsən Seyidbəyli. İşinə də, sənətinə də məsuliyyətlə yanaşırdı. Seçimində həssas idi. Onun üçün əsas meyar istedad və yenə də istedad olardı.

Həsən Seyidbəyli həm də görkəmli yazıçı idi. Onun nəsr əsərləri keyfiyyətcə sanballı, məzmunca bitkin idi. Bu səbəbdən də Azərbaycan ədəbiyyatında bu müəllifin öz yeri və möhürü var. İlk kitabı – “Kənd həkimi” 1950-ci ildə çap edilib. Ömrünün sonuna kimi müxtəlif nəşriyyatlarda 20-dən artıq kitabı işıq üzü görüb. Həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün müxtəlif mövzularda mükəmməl nəsr nümunələri yaradan Həsən Seyidbəylinin “Cəbhədən-cəbhəyə”, “İllər keçir”, “Uzaq sahillərdə”, “Tərsanə” , “Çiçək” povest və romanları müəllifinə böyük şöhrət gətirmişdi. İmran Qasımovla birgə yazdığı “Uzaq sahillərdə” kitabı dəfələrlə nəşr edilib. Dövrün ədəbi tənqidində Həsən Seyidbəyli nəsri barədə də tənqidçilər xoş sözlər deyir, yazıçının uğurundan söz açırdılar.

Həm kinorejissor, həm də yazıçı kimi mükəmməl yaradıcılığa malik Həsən Seyidbəyli bir neçə çağırış Azərbaycan Ali Sovetinin və Bakı Sovetinin deputatı olub. Filmləri Ümumittifaq kino festivallarında mükafat və diplomlara layiq görülüb. Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının katibi və sədri vəzifəsində işləmiş Həsən Seyidbəylinin yaradıcı əməyi həmişə qiymətləndirilib. O, “Şərəf nişanı” , “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordenləri və medallarla təltif edilmişdir.

Cəmi 59 il yaşadı Həsən Seyidbəyli. Bizim üçün dəyərli əsərlər qoyub getdi. Xalqımız onun əziz xatirəsini unutmayacaq.

M.MÜKƏRRƏMOĞLU

Xalq qəzeti 2020.- 23 dekabr.- S.11.