Tofiq Bakıxanovun həyat amalı
Rafael HÜSEYNOV
Milli Məclisin deputatı, akademik
Abidəyə çevrilərək millətə qayıdan insanlar həmişə bizə həm çox yaxın, həm də məsafəcə sanki xeyli uzaq görünürlər. Üzeyir bəy, Qara Qarayev zamanca zahirən bizdən çox aralı deyillər.
Amma həm də onlar o qədər möhtəşəmdirlər ki, sanki elə əsrlərlə bu xalqla birgə olublar. Onları bizə vaxtca yaxın göstərənsə yalnız hər gün bizimlə olan solmaz əsərləri deyil, həm də körpü insanlardır.
Bəstəkar Tofiq Bakıxanov Üzeyir bəyin, Qara Qarayevin abidəsi önündə dayananda, əlbəttə ki, bizdən fərqli hisslər keçirir. İllərlə çalışdığı Musiqi Akademiyasına hər gələndə o, Üzeyir bəyin abidəsi ilə hər dəfə canlı insanla üz-üzəymiş kimi salamlaşır.
Tofiq müəllim bu yaşında da piyada gəzməyi xoşlayır.
Buradan, Musiqi Akademiyasından az aralıda Qara Qarayevin abidəsidir. Həmin abidənin yanından keçərkən də
Tofiq Bakıxanov hər başını qaldıranda
hamımız kimi sadəcə klassikin heykəlini
görmür. Dönüb olur tələbə,
yeni başlayan yolunda ustadının daimi
qayğılarını, nəvazişini duyan gənc bəstəkar.
Tofiq müəllim
varlığıyla, xatirələriylə həm onları
yaşadır, həm daim o sevimli mühitin dalğasında
olduğundan özü də cavan qalır, həm də və
daha mühümü – bizi o ölməzlərin
çağdaşlarına çevirir.
Üzeyir bəyi də, Qara
Qarayevi də onun yaddaşının bələdçiliyi ilə
büsbütün yeni görüm bucağından seyr edə,
tamam yeni və sevimli çalarlarıyla görə bilirik.
1938-ci ili yada
salır. Üzeyir bəy Moskvadan, SSRİ
paytaxtında keçirilən Azərbaycan Ədəbiyyatı
və İncəsənəti ongünlüyündən yenicə
qayıdıb. SSRİ Xalq artisti kimi,
“Koroğlu”nun zəfəri ilə qayıdıb.
Üzeyir bəygillə
qonşu olublar. Əhməd Bakıxanovgil yaşayıb Zərgərpalanda,
Üzeyir bəy keçmiş Ketsxoveli, indiki Şamil
Əzizbəyov küçəsində. Get-gəlləri
varmış.
“Bir gün Üzeyir bəy
atama deyir ki, Bakıda da, rayonlarda da musiqi məktəbləri
çoxdur, hamısında da tar, kamança sinifləri. Milli musiqi alətlərində
yaxşı çalanlarımız da nə qədər desən.
Ancaq Avropa musiqi alətləri sarıdan
kasadlıqdır. Sənin 3 övladın
var. Gəl onların hərəsini bir Avropa musiqi aləti
üzrə yönəldək. Beləliklə,
Üzeyir bəyin məsləhəti ilə atam məni
skripka, qardaşım Məmmədrzanı violonçel,
bacım Zivəri fortepiano sinfinə qoydu”.
Bunu da Tofiq müəllim həmin
mənzərəni lap gözümüzün
qarşısına gətirərək söyləyir ki,
1941-ci ildə müharibə başlananda konservatoriya indiki Fəvvarələr
meydanında birmərtəbəli binada yerləşirdi. Mən musiqi məktəbinin
3-cü sinfində məşhur skripka müəllimi Nison
İliç Simberovdan (1892–1988) dərs alırdım. O,
1916-cı ildə Bakıya Xarkovdan Üzeyir bəyin dəvəti
ilə gəlmişdi.
Üzeyir bəy çox vaxt
həm konservatoriyada tələbələri, həm də
musiqi məktəbi şagirdlərinin verdiyi konsertlərə
baş çəkər, birinci sırada oturub qulaq asardı. Mən
3-cü sinifdə olanda yenə belə konsertlərdən biri
idi. Skripkada ilk dəfə Üzeyir bəyin
qarşısında “Leyli və Məcnun” operasından
“Axşam oldu” mahnısı və Rubinşteynin bir
melodiyasını çaldım. Üzeyir bəy məni təriflədi,
amma bunu da dedi ki, çalış texniki cəhətdən
daha mürəkkəb əsərlərdən də ifa elə”.
Üzeyir bəyin surəti
Tofiq müəllimin yaddaşına, qəlbinə elə dərindən
sirayət edib ki, bu yaşında da o dahi insanı anarkən
sanki dönüb olur yeniyetmə, sənətdə ilk
addımlarını atan gənc.
Nağıl eləyir ki, 1947-ci il
sentyabrın 27-də Bakıda, Opera və Balet Teatrında
Nizami Gəncəvinin müharibə ilə əlaqədar təxirə
salınmış 800 illik yubileyi təntənə ilə qeyd
olunarkən böyük bayram konsertinin ifaçıları
arasında onun da adı varmış.
Onillik musiqi məktəbinin
şagirdi Tofiq Bakıxanov səhnəyə
çıxır, Belçika bəstəkarı Anri
Vyotanın (1820–1881) “Skripka üçün konsert”ini ifa edir və
gözəl də çalır. Yada salır ki,
ifamı bitirən kimi gözlərim zalda əyləşmiş
Üzeyir bəyi axtardı, gördüm gülümsəyir.
Bir neçə gün sonra
Tofiq qəbul imtahanlarını vermək üçün sənədlərini
konservatoriyaya təqdim edəndə yubiley konsertindəki
çıxışının mükafatını alır. Söyləyirlər
ki, Üzeyir bəy tapşırıb, sizi konservatoriyaya
imtahansız götürürük.
Və 1948-ci ilin noyabrında
dahi bəstəkarın və əziz müəllimin vəfatından
sonra təsis edilən “Üzeyir Hacıbəyov” təqaüdünə
layiq görülən ilk tələbə də Tofiq
Bakıxanov olub.
Tofiq Bakıxanov uzun
ömrü boyunca çox mükafatlar alıb. Sanki o qədər
zəngin təltiflər kolleksiyasına sahib olandan sonra yenilərini
nisbətən sakit qarşılamalısan.
Lakin belə deyilmiş. Mükafatdan
mükafata, təltifdən təltifə də fərq
varmış. 2017-ci ilin aprelində Elmlər
Akademiyamızın Rəyasət Heyətinin iclasında
adlı mükafatlara layiq görülən 7 nəfərin
adı çəkiləndə bu sırada Tofiq Bakıxanovun
da olduğunu eşidincə tədbirdən sonra ona zəng
vurdum. Xəbəri çatdırıb təbrik
etdim. Həddən ziyadə, uşaq kimi
sevindi. Və həmin gündən sonra
tez-tez məndən soruşurdu ki, bəs təqdimat nə vaxt
olacaq?
Bir dəfə yenə
mükafatın onlara nə vaxt veriləcəyini
nigaranlıqla xəbər alanda dedim ki, Tofiq müəllim,
niyə darıxırsınız, bir az
tez – bir az gec, verəcəklər də, məgər
mükafat görməmisiniz indiyədək?
“Sən nə
danışırsan?! Axı bu, Üzeyir bəyin adına
olan mükafatdı! Bəlkə kimsə o
mükafatı alacaq, aparıb evində qoyacaq bir tərəfdə.
Mən isə yaxamdan asacağam. Mən 70 il əvvəl də Üzeyir Hacıbəyov
mükafatını almışam, indi də qismət olub. Ustadımın, mənim və ailəmizin taleyində
xüsusi yeri olan bir ölməz şəxsiyyətin
mükafatına layiq görülməkdən böyük nə
xoşbəxtlik olar!”
...Evləri daim musiqi ocağı
olmuşdu. Əhmədxan Bakıxanovun mənzilinə
köhnə şairlər, xanəndələr,
çalğıçılar da tez-tez gələrdi, cavan bəstəkarlar,
ifaçılar da.
Ağabacı Rzayeva, Hacı Xanməmmədov,
Süleyman Ələsgərov, Əşrəf Abbasov, Arif Məlikov,
Nəriman Məmmədov kimi cavan bəstəkarlar məsləhət
almaqçün Əhmədxan ustada tez-tez müraciət edərmiş,
vaxtaşırı təzə əsərlərini də
göstərərmişlər. Elə
onların söhbətlərinə qulaq asa-asa Tofiq də kimsəyə
bu barədə bir söz demədən xırda əsərlər
bəstələyərmiş.
Konservatoriyanı bitirdikdən
sonra Musiqi Texnikumunun direktoru olan Süleyman Ələsgərov
onu işə götürübmüş. Tofiq skripka
üçün yazdığı kiçik konsertləri
çalmaqçün tələbələrə
verirmiş. Bir dəfə texnikumda imtahan
komissiyasının sədri olan bəstəkar Cövdət
Hacıyev növbəti tələbənin ifasından sonra
maraqlanır ki, bu əsərin bəstəkarı kimdir.
Tofiq etiraf edir ki, mənimkidir,
kifayət qədər not əsəri yoxdur, ona görə
boşluğu doldurmaqçün özüm bir neçə
belə əsər hazırlamışam.
Cövdət Hacıyevin təkidi
ilə həmin əsərləri də götürüb gəlir
konservatoriyanın rektoru Qara Qarayevin yanına. Qara müəllim
götürür notlardan birini, diqqətlə baxır və
qərarını verir: “Tofiq, sən mütləq bəstəkarlıq
şöbəsində oxumalısan. Bəstəkarlıq
istedadın var. Amma bunlar həvəskar işlərdir. İstedad azdır. Həm də
bilik lazımdır. Gəl, səni öz
sinfimə götürəcəyəm”.
Canlı tarix olan Xalq artisti Tofiq
Bakıxanov sanki özünü borclu, məsul sayır ki, ən
xırda cizgiləri də unutmasın, arxada qalmış onillərdəki
Azərbaycan mədəniyyətinin şərəfli tarixinin
hadisələrini, simalarını bugünün
insanlarının hisslərində, düşüncələrdə
diri olaraq yaşatsın.
Tofiq Bakıxanova bu cavabdehlik
duyğusunu həvalə etmiş ilk böyük qüvvə
onun daşıdığı soyad, həmin şəcərənin
nəcib ənənələridir.
XXI əsrin artıq ikinci onilinin
başa çataraq təzə onilinin gəldiyi, yeni minilliyin
asta-asta yaşa dolduğu bu tarix kəsiyində Azərbaycan
musiqisinin canlı klassiklərindən olan Tofiq Bakıxanov
şəxsiyyəti, təsirinin əhatəsi və
işığı ilə yalnız övladı olduğu
Bakıxanovlar nəslinin deyil, qırılmaz tellərlə
bağlandığı digər şöhrətli nəsillərimizin
də gözlərimiz önündəki rəmzi, örnəyi,
dərslərindən öyrəniləsi və yaşam tərzindən
ibrət götürüləsi təmsilçisidir.
Tanıyanların əksərinin
adı ilə deyil, sadəcə “Müəllim” kimi müraciət
etdiyi tarzən Əhməd Bakıxanov 1973-cü il martın 24-də müsahibə verirdi.
Əhmədxan ustad o
düşüncələrini bölüşəndə
Novruz gəlmişdi, yeni yaz başlanırdı. Vur-tut 2
gün sonra isə onun sənət sevgisi ilə dolu xeyirxah
ürəyi dayanacaq və müsahibə qəzetdə
artıq Əhməd Bakıxanov həyatda olmayanda – martın
31-də dərc ediləcək.
Ancaq böyük ustadın həmin
müsahibəsindəki axırıncı sözləri,
artıq vəfatından sonra insanlara çatan bu fikirləri
həm nəslinin və şəxsən onun özünün
keçdiyi bütöv yolun mahiyyətinə, həm də həyatda
əbədi qala bilməyin səbəbinə, fəlsəfəsinə
işıq tuturdu: “Biz özümüzü də, taleyimizi də
sənətə bağlamışıq. Həyatda
hər şey qarşılıqlı olmalıdır
baxımından sənətin də taleyi bizə
bağlıdır. Ümumiyyətlə,
musiqi həyatımızda ürəkaçan hər şey,
elə bil, məni cavanlaşdırır, ömrümü
uzadır”.
Bakıxanovlar nəslində
millətə istedadı ilə xidmət yolunu tutanlar
arasında Əhməd Bakıxanov nə birinci idi, nə də
sonuncu. Elə Əhmədxan ustadın oğlu, görkəmli
bəstəkarımız Tofiq Bakıxanov da bu nəciblik
qatarında axırıncı deyil, artıq bu nəslin yeni
ulduzları parlamaqda, iftixar oyadan ənənələri davam
etdirilməkdədir.
Amma sirr həmin sirr,
düstur həmin düsturdur. Gərək
seçdiyin məslək və tutduğun yola qəlbən
bağlı olasan, vicdanla xidmət edəsən, bu yolda əməyi
olan başqalarının da hər uğuruna həsədlə
baxmayasan, qısqanmayasan, maneələr törətməyəsən,
bunlara sənin öz nailiyyətin, doğma millətinin
müvəffəqiyyəti kimi ürəkdən sevinəsən.
Onda həm xoşbəxt olacaqsan, həm də
daim cavan qalacaqsan.
Bunun ən bariz sübutu elə
90-ında da cavanlıq şövqü, işləmək,
yazıb-yaratmaq həvəsi ilə dolu,
yaratdıqlarının hər yeni səslənişi və təqdimatına
sanki bu, ilk dəfə baş verirmiş kimi, səmimiyyətlə
fərəhlənən bəstəkar Tofiq Bakıxanovdur.
Onu bu qırımda görənlər
daha doxsan barəsində deyil, bu dəyərli şəxsiyyətin
qibtəediləsi gənc ruhu ətrafında düşüncəyə
dalırlar.
Söz yox, əsas olan da elə
məhz ruhdur, daxili gücdür. Bu varsa, sən istənilən
yaşında məhsul verməyə qadir sağlam ağac
kimisən, bu yoxsa, elə gənc ikən həprəm qocasan,
heydən düşmüsən.
Üzeyir bəy 1920–30-cu illər
Sovet İttifaqı məkanındakı adla deyilən,
bilikli, təcrübəli musiqiçi və
musiqişünasları Azərbaycana dəvət etməklə,
nəhənglərin ortaq gücü ilə mükəmməl
bir musiqi tədrisi şəbəkəsi yaratmaqla, lap əvvəldən
yeni pərvəriş tapan müasir Azərbaycan bəstəçiliyi
və ifaçılığına Şərq–Qərb vəhdətini
başlıca ülgü olaraq müəyyənləşdirməklə,
qabiliyyətli gənclərə bir övlad sevgisi ilə
yanaşaraq, onları sonsuz qayğıkeşliklə
yetişdirməklə millətimizə misilsiz bir yol bağışladı.
Həmin yolu etibarlı şagird kimi irəlilədənlər,
Üzeyir bəyə məhəbbəti və onun dərslərinə
sədaqəti ömrü boyu ləyaqətlə davam etdirənlər
sırasında bəstəkar Tofiq Bakıxanovun uca yeri
ayrıcadır.
Onun musiqimizin ən müxtəlif
forma və janrlarındakı çoxsaylı əsərləri
– 8 simfoniyası, 6 simfonik poeması, 5 simfonik muğamı, 26
sonatası, müxtəlif musiqi alətləri
üçün 26 konserti, 9 fuqası, 5 prelüdü, silsilə
uşaq pyesləri, 100-dən artıq mahnı və
romansı, 3 musiqili komediyası və digər bəstələri
çoxrəngli, çoxçalarlı cazibədar bir palitra
yaradır ki, lap çoxdan həm daim zövq ala-ala dinlənilmək,
həm də diqqətlə öyrənilmək haqqı
qazanıb. Hətta elə musiqi hadisələri
var ki, onlar Azərbaycan bəstəçiliyində məhz
Tofiq Bakıxanovun adı ilə bağlıdır. Sonata janrı musiqimizdə Tofiq müəlliməcən
də vardı. Fəqət viola
üçün sonataların ilklərini yaratmaq və bu
janrın bəstəçiliyimizdə təkanvericisi olmaq
şərəfi Tofiq Bakıxanova məxsusdur.
Bu zəngin
yaradıcılıq haqqında çox məqalələr,
kitablar yazılıb, yeni araşdırmalar da hökmən
olacaq.
Yaradıcılığında səliqəli
olduğu kimi, həmin əsərlərin hər biri
haqqında illərcə qələmə alınmış
böyüklü-kiçikli yazılara,
hazırlanmış verilişlərə, aparılmış
çəkilişlərə, edilmiş
çıxışlara da Tofiq Bakıxanov ilk gəncliyindən
eyni dərəcədə həssas münasibət bəsləyib,
hamısını toplayıb, sistemləşdirib.
Ona görə də Tofiq
Bakıxanovun bir xəzinə sayıla biləcək arxivinə
daxil olunca həm onun yaradıcılığının
bütöv mənzərəsini bir oturuma seyr etmək, həm
də bu çoxqanadlı yaradıcılığın son 60
ildən artıq müddət boyunca musiqişünaslıq,
ziyalılığımız, bəstəkarın müəllimləri,
musiqiçi həmkarları, sənət dostları tərəfindən
necə qiymətləndirilməsinə şahid olmaq
mümkündür.
Bu yaradıcılıq
bütün yönləriylə maraqlıdır. Lakin Tofiq
Bakıxanovun çoxcəhətli
yaradıcılığında özəl yer tutan bir
üçlük var ki, yalnız bəstəkarın
özünün deyil, bütövlükdə Azərbaycan bəstəkarlıq
məktəbinin də uğurlarından
sayılmalıdır.
Qara Qarayevin tələbələri az olub, amma hamısı musiqi tarixində qalmaq
haqqı qazanan yaradıcılardır. Dahi bəstəkarın
bir özəlliyi də bundan ibarət olub ki, onun tələbələrinin
hamısının yaradıcılığı bir-birindən
əhəmiyyətli dərəcədə seçilir. Sanki heç eyni şəxsiyyətin tələbələri
deyillər. Qara Qarayevin başlıca məqsədi
onları yüksək peşəkar etmək imiş. Hər
birinin də hansı istiqamətdə, hansı janrda daha
uğurlu ola biləcəyini heyrətli bəsirətliliklə
və son dərəcə dəqiqliklə tuta bilir, elə həmin
yöndə də yazıb-yaratmasına yardımçı
olurmuş.
Tofiq Bakıxanov 1960-cı ildə “İkinci simfoniya”sını yazmışdı, əsərin taleyi uğurlu olmuş, Moskvada mükafata layiq görülmüşdü. Bakıya qayıdan kimi Tofiq əsəri müəlliminə təqdim edir.
Və böyük Qara Qarayev görməli olduğunu görür. Tələbəsinə tövsiyə edir ki, sənin musiqində balet ab-havası hiss edirəm. Bəlkə bir özünü sınayasan? Hələlik birpərdəlisini yaz, sonrasına baxarıq.
Milli baletlər xəzinəmizə Tofiq Bakıxanov 3 töhfə verib. Həm də elə töhfələr ki, yarandıqları vaxtdan mütəmadi olaraq səhnədə olublar, radio-televiziyalarda səsləniblər, göstəriliblər, digər balet əsərləri bolluğundakı təbii rəqabətə solğunlaşmayıblar, populyarlıqlarını itirməyiblər.
Tofiq Bakıxanov – bu şövqlə, həvəslə, səmimiyyətlə, həyat eşqi və yaradıcılıq niyyətləri ilə dolu insan bir sərvətdir.
O, millətimizə taleyin töhfəsi olan bir salnamədir ki, oxunduqca oxunmasına, öyrənildikcə öyrənilməsinə ehtiyac var.
Bu nadir insanın yaddaşından boylanan ölməz simaların nuru onun özünün də işığını artırır, ən uzaq onilləri də bizə yaxın edə bilir.
Və dəyərli bəstəkarımız Tofiq Bakıxanovun bolluca yaradıcılıq bəhrələri, xeyirxahlıq, nəciblik dərsləri ilə dolu uzun ömrünün bir mühüm ibrəti də var: doxsanını başa vurur, ancaq yorulmayıb, usanmayıb, sabaha baxır və millətinə, yurduna daha nə fayda verə biləcəyi haqqında düşünür.
Ömrün boyu belə saf amallarla yaşayıb-çalışanda 90-a da çata bilirsən.
Doxsanında da həmin
duyğular səninlə qalanda 90 yaşlı cavan olursan!
Xalq qəzeti
2020.- 8 dekabr.- S.10.