Neft əsrinin təhsil manifestini yazan universitet

Fəaliyyətini müasir Azərbaycan təhsilinin strateji hədəflərinə uyğun quran və keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyan Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti bu gün də ölkəmizin sənayesi və iqtisadiy­yatı üçün xüsusi əhəmiyyətə malik ixtisaslar üzrə rəqabətqabiliyyətli mütəxəssislərin yetişdirilməsi işində öz vəzifələrinin öhdəsindən layiqincə gəlir. Beynəlxalq təhsil məkanına inteqrasiya yolu seçməklə dünyanın aparıcı ali məktəbləri ilə qurduğu qarşılıqlı əlaqələr, habelə ikili diplom proqramlarının tətbiqi bu universitetdə görülmüş işlərin uğurlu nəticələrindəndir.

 

İlham ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Dünyanın bütün ali məktəbləri dövlətin ehtiyaclarından çıxış edərək insanlara elm və təhsil vermək məqsədi daşısa da, yaranmaları özəl səbəblərlə bağlı olub. Belə ki, universitetlərin bir qismi tarixi şəxsiyyətlərlə əlaqədar təsis edilib, bəziləri də ya tarixi hadisələr, ya da hakimiyyətlərin sifarişi ilə həyata “vəsiqə qazanıb”. Amma bu gün haqqın­da söhbət açdığımız və respublikamızda ali təhsilin bir əsrlik münifestini yazan Azərbaycan Neft və Sənaye Universitetinin “dünyaya gəlməsində” məhz ölkənin əsas təbii sərvətlərindən olan neft amili mühüm rol oynayıb. Bu il 100 yaşı tamam olacaq Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin rektoru professor Mustafa Babanlı ilə müsahibəmizə də, məhz, bu tarixin nədən və haradan başlamasından giriş verdik.

– Dünyada ilk dəfə sənaye üsulu ilə neft 1846-cı ildə Azərbaycanda hasil olu­nub, – deyə Mustafa müəllim söhbətə başladı. – Bunu təsdiq edən tarixi sənədlər Rusiya Federasiyasının Sankt-Peterburq şəhərindəki arxivdə saxlanılır və onların surəti universitetimizdə də var. XIX əsrin ikinci ya­rısından başlayaraq çar Rusiyası Azərbaycana, xüsusilə Bakıda neft sənayesinin inkişafına böyük diqqət yetirib və kifayət qədər vəsait yönəldib. Məqsəd Bakıda daha çox neft hasil edib satmaq idi.

Müəyyən bir dövrdən sonra neft sənayesində işləmək üçün qazma ustaları­na, texniki mütəxəssislərə və ümumiyyətlə, mədən texnikasını bilən bacarıqlı kadrlara ehtiyac artmağa başladı. Bu ehtiyac Bakıda ilk vaxtlar peşə texniki məktəbin yaranma­sını zəruri edib və 1887-ci ildə politexnik texniki peşə məktəbi yarandı. On il sonra – 1897-ci ildə bu tədris müəssisəsi kollec təhsili verməyə başladı və məhz universitetin indiki yerləşdiyi ərazidə məktəb binasının tikilməsi qərara alındı. Əslində, binanın 1896-cı ildə inşasına başlanmışdı və 1898-ci il, ya da 1899-cu ildə neft milyonçusu, Vətənini sevən böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev buradan keçəndə görür ki, bu tikinti elə neçə vaxtdı beləcə yarımçıq qalıb. Yaxınlaşıb maraqlanır ki, bu nə tikintidi belə? Bildirirlər ki, burada neft sənayesi üçün peşə verəcək texnikum inşa edilir, pul olmadığından başa çatdırılması ləngiyir. Hacı fikirləşmədən deyir ki, “gəlin evdən nə qədər lazımsa, pul götürün tikib qurtarın”. Məhz, ondan sonra binanın tikintisinin bütün xərcini Zeynalabdin Tağıyev verir, həm də qızıl pulla. Beləliklə, 1899-cu ildə indiki bu bina layihəyə uyğun iki mərtəbədə tikilib istifadəyə verilir.

1920-ci ildə Sovet hökuməti elan ediləndən sonra Nəriman Nərimanov taleyi qeyri-müəyyən olan texnikumun bazasında neft profilli universitetin yaradılması təklifi ilə V.İ.Leninə müraciət edir və beləliklə, elə həmin il noyabrın 14-də Azərbaycanda Bakı Politexnik İnstitutu təsis olunur.

– Mustafa müəllim, səhv etmirəmsə, bu ali məktəbin adı 8 dəfə dəyişib. Adın dəyişməsi ilə ötən 100 ildə universitetin kadr hazırlığı prosesində hansı transfor­masiyalar gedib?

– Sualla bağlı əvvəlcə qeyd edim ki, 1992-ci ilə qədər ali məktəbin adı 7 dəfə dəyişsə də, tədrisin, kadr hazırlığı prosesinin səviyyəsi aşağı düşməyib, ciddi bir trans­formasiya baş verməyib. 1992-ci ildə isə insti­tutun adı Azərbaycan Sənaye Universitetindən Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasına dəyişdirilib. Bu, bilavasitə, akademik Azad Mirzəcanzadənin təşəbbüsü və təklifi ilə reallaşıb. Çünki dünyada bu ad altında elə bir ali məktəb olmayıb. 2015-ci il sentyabrın 3-də isə Prezident İlham Əliyevin müvafiq sərəncamı ilə bu ali məktəb Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti (ADNSU) adlandırılıb. Bu, sadəcə ad dəyşdirilməsi deyildi. Əlbəttə, cənab Prezidentin bütün qərarları kimi, bu qərar da gələcək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Başqa sözlə, burada əsas məqsəd neft sənayesi kadrlarının kütləvi hazırlanması ilə yanaşı, sənayenin digər sahələrini inkişaf etdirəcək milli kadr hazırlı­ğını diqqətdə saxlamaq idi.

XXI əsr innovasiya və informatika əsridir. Elə buna görə də bizim universitetdə hazırda fəaliyyət göstərən yeddi fakültə arasında ən böyüyü neft yox, informasiya texnologiyaları və idarəetmə fakültəsidir. Bu fakültədə 4 min tələbə təhsil alır. Azərbaycanda innovasiya və informatika sahəsində elə bir istiqamət yoxdur ki, biz onunla məşğul olmayaq. Ona görə də bizim bu gün əsas məqsədimiz dünyanın tələblərinə uyğun kadr hazırlamaqdır.

– Xatırlayırsınızsa, təyinatınızdan 6 ay sonra Sizinlə görüşərkən bildirmişdi­niz ki, dövlət başçısının ciddi tapşırıqla­rından biri bu ali məktəbin keçmiş nü­fuzunu özünə qaytarmaqdır. O vaxtdan beş il ötüb, qarşıya qoyulan vəzifə necə yerinə yetirilib? Yetirilibsə, bəs hazırda gündəlikdə hansı vəzifələr durur?

– Səmimi deyim ki, ciddi irəliləyişlərimiz olan sahələr də, düşündüyümüzdən daha böyük uğurlar əldə etdiyimiz məsələlər də var. Ancaq mən söhbətə həyata keçirə bilmədiyimiz işlərdən başlamaq istəyirəm.

O zaman ilk beş ildə ADNSU-nun dünya universitetlərinin ilk minliyinə düşməsini əsas vəzifələrdən biri kimi qarşıya qoyuldu­ğunu bildirmişdim. Açığı, bunu həyata keçirə bilməmişik. Ancaq bununla bağlı çox ciddi addımlar atılıb və pandemiya başa çatan­dan sonra sözügedən yöndə fəaliyyətimizi ciddi şəkildə davam etdirəcəyik. Lakin bu məsələ ilə bağlı müəyyən məqamları da xatırlatmaq istərdim. Əvvəla, hazırda dünya universitetlərinin reytinqlərinin əsas tələbi elmdir. Bəs bizdə hazırda bu sahədə vəziyyət necədir və əvvəllər necə olub? Azərbaycanda bütün universitetlər təhsil verməyə, mütəxəssis hazırlamağa köklənib. Ancaq mütəxəssis necə hazırlanıb? Əgər qarşıya qoyulan vəzifə elmi prizmadan yerinə yetirilibsə, deməli, bu universitet təhsilidir. Yox, əgər ali məktəbdə tələbəyə elmi biliklər orta məktəb səviyyəsindən bir az yuxarı aşılanıbsa, onda, əlbəttə, universitet dünya reytinqinə düşə bilməyəcək.

Reytinq nə üçün lazımdır? Sualın cavabında əvvəlcə qeyd edim ki, hər hansı bir ali məktəb üçün nüfuz böyük rol oyna­yır. Bu amil, ilk növbədə, abituriyentlərin, işəgötürənlərin və investorların nəzərində universitetin cəlbediciliyinə təsir göstərir. Həmçinin milli universitetlərin reytinqdəki yüksək mövqeyi bütövlükdə ölkənin imicini artırır və xarici tələbələrin diqqətini çəkir. Bunun üçün universitetlər daha şəffaf olmalı, eyni zamanda, elmi-tədqiqatların və kadr ha­zırlığının beynəlxalq səviyyədə qəbul olunan standartlarını tətbiq etməlidirlər.

Son bir neçə onillikdə bir çox dövlətlər ali məktəblərini, ilk növbədə, universitetlərini beynəlxalq reytinqlərdə tanıtmaq üçün xüsusi proqramlar həyata keçirirlər. Uzağa getməyək, elə qonşu Rusiyada 2012-ci ildə dünya elmi və tədris mərkəzləri arasında aparıcı universitetlərin rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün hazırlanan “Layihə 5-100” yaradıldı. Məqsəd 2020-ci ildə bu ölkədə səmərəli idarəetmə quruluşuna və beynəlxalq akademik nüfuza sahib bir qrup qabaqcıl universiteti meydana çıxarmaq idi. Elə buna görə də Rusi­yanın 15 aparıcı universiteti yarışın iştirakçısı oldu. Prezident Putinin sərəncamı ilə federal büdcədən həmin ali təhsil müəssisələrinə 1 milyard dollardan çox vəsait ayrıldı...

Ola bilər ki, bu, Rusiya üçün böyük məbləğ sayılsın. Amma baxın, təkcə 2009-cu ildə ABŞ-ın ali məktəblərində tədqiqatların və elmi araşdırmaların ümumi maliyyələşməsinə 55 milyard dollar ayrılıb ki, bunun da 60 faizi federal hökumətin verdiyi vəsaitdir. Hazır­da Birləşmiş Ştatlarda COVİD-19-a qarşı dərman və peyvəndin hazırlanması işində tədqiqatlar aparan, dünyanın ali məktəblər reytinqində ilk pillələrdə yer alan “Johns Hopkins University”nin 2011-ci ildə illik elmi-tədqiqat büdcəsi 2,1 milyard dollar olub.

Bu gün dünyada universitet reytinqlərini müəyyənləşdirən 28 təşkilat var. Onlardan üçü–dünya universitetlərinin reytinqini müəyyənləşdirən QS – Böyük Britaniyanın “Quacquarelli Symonds” şirkəti, eyni adlı jurnal nəşr edən “Times Higher Education (THE)” şirkəti və Şanxay ARWU təşkilatı ən nüfuzlu təşkilatlar sayılır. Meyarla­ra ən çox akademik və elmi nüfuz, elmi məqalələrdən sitatların istifadəsi, tələbələrin müəllimlərə nisbəti, xarici müəllimlərin və xarici tələbələrin sayı, biliklərin yayılması və yenilik səviyyəsi daxildir. Daha öndə gedən Şanxay reytinqi məzun və professorlar arasın­da Nobel və Filds mükafatçılarının sayını da nəzərə alır.

Biz də universitet olaraq bu reytinqlərə elmin səviyyəsinin qaldırılması ilə düşmək barədə düşünürük. Elmi necə qaldır­maq olar? Biz bunu istədiyimiz vaxt edə bilərikmi? Əlbəttə, imkanlar və potensial olmalıdır və bunlar da, ilk növbədə, elmin maliyyələşməsi ilə bağlıdır. Bir az əvvəl mən ABŞ-da, Rusiyada universitetdə elmin maliyyələşdirilməsindən misallar çəkdim. Lakin bizdə vəziyyət tamamilə fərqlidir. Azərbaycanın ali məktəblərində 2011-ci ildən elm maliyyələşdirilmir. Hazırda universiteti­miz əsasən dövlətin hər bir tələbə üçün ayır­dığı vəsait, xarici tələbələrdən gələn gəlirlər və bir də ödənişli əsaslarla oxuyan tələbələrin hesabına maliyyələşir.

Əlbəttə, əvvəlcə elmi maliyyələşdirmək lazımdır ki, o, gəlir gətirsin. Universitetdə onsuz da təhsil haqqı aşağıdır. Məsələn, Avro­pada bir tələbənin təhsili 10-15 min avrodur. Hətta 20-25 min avroya çatan yüksək reytinq­li universitetlər var. Cənab Prezidentimizə çox təşəkkür edirəm ki, ötən il sentyabrdan, tədris ili başlayandan dövlət sifarişi ilə təhsil alan tələbələrin təhsil xərclərini 30 faiz qaldırdı. Bu, bütövlükdə Azərbaycan universitetlərinə həm tədrisdə, həm də avadanlıqların alın­masında çox böyük kömək oldu. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, tədris də inkişaf edir, ona görə laboratoriyalar yenilənməlidir, avadanlıq əvəzlənməlidir, tədris prosesi üçün dərsliklər alınmalıdır, proqram təminatlarına pul ödənilməlidir. Yəni elmin qaldırılmasını universitet öz gücünə həyata keçirə bilməz. Elə avadanlıqlar, innovativ texnologiyalar var ki, onların qiyməti milyonlarla ölçülür. Əgər bu avadanlıq yoxdursa, labarotoriyalarda elmi eksperimentlar aparılmırsa, dünya belə elmi qəbul etmir.

Daha bir fakta diqqətə yetirək. Ha­zırda dünyanın ən nüfuzlu elmi jurnalla­rında Azəbaycan alimlərinin dərc edilmiş məqalələrinin 52 faizi universitetlərin, ali məktəb müəllimlərinin payına düşür. Bu, onu göstərir ki, heç bir elmi maliyyəsi olmayan universitetlər 52 faiz elmi nəticə göstərirlər.

Universitetimizdə bu istiqamətdə alimlərimizi fəallaşdırmaq üçün bir çox tədbirlər həyata keçiririk. Məsələn, univer­sitet alimlərinin dərc edilmiş məqalələri qeydə alınır, əmsallara vurulur və onlar hər ay öz məvacibləri məbləğində əlavə əməkhaqqı alırlar. Elmi işlərlə məşğul olan elə müəllimlərimiz var ki, göstərdikləri elmi nəticələrə görə onlara hər ay əlavə 1000-1300 manat vəsait ödənilir.

Bizim qarşıya qoyduğumuz məqsəd, ilk növbədə, universitetimizin elmi nüfuzu­nu yüksəltməkdir. Çünki reytinqə düşmək biləvasitə bununla bağlıdır. Həmin nüfuz reytinqinə düşmək üçün beş ildə universitet alimlərinin minə yaxın elmi məqaləsi dərc edilməlidir ki, sənədlərimiz baxılmaq üçün qəbul edilsin.

2015-ci ildə universitetmizin müəllimlərinin nüfuzlu elmi jurnallarda cəmi yeddi məqaləsi çap edilmişdi. Hazırda isə həmin göstərici 150-yə yüksəlib. Amma bir ildə reytinqə düşmək mümkün deyil. Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, bizdə birinci il elmi məqalələrin sayı 7-dən 47-yə qalxdı, sonra 100-ə, 130-a çatıb.

Bu gün ölkəmizdə elm və təhsil sahəsində ciddi addımlar atılır. İndi elmi portalın yaradılması, elmi potensialın inkişafı üçün böyük işlər görülür, doktorantura təhsili alanlar dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir, 2019-2023-cü illərdə gənclərimiz xarici ölkələrin nüfuzlu elm ocaqlarında doktoran­tura təhsili almağa göndərilir, ikili dövlət proqramları həyata keçirilir və s. Bu tədbirlər imkan verəcək ki, yaxın 5 ildə ölkənin ən azı 3 ali məktəbini ilk minlikdə görək.

– XX əsrin sonlarından başlayaraq, biliyin universal xarakterinə, beynəlxalq elmi ictimaiyyətin kollektiv səylərinin səfərbərliyinə əsaslanan ali təhsilin beynəlmiləlləşməsi tendensiyası böyük sürət götürüb. Sizin universitet bu sahədə zəngin ənənələri olan bir ali məktəbdir. Bütövlükdə, bu sahədə görülən işlər, ali məktəbin beynəlxalq əlaqələri və onların təhsilə, kadr hazırlığına təsiri haqqında nə deyə bilərsiniz?

– Çox aktual məsələyə toxundunuz. Təhsilin beynəlmiləlləşməsi sərhədlərin açılması, informasiyanın daha əlçatan olması ilə bağlıdır. İndi heç bir ali məktəb özünə qa­panıb istədiyi təhsili verə bilməz. Ali məktəb tədrisi bütün dünyada tələb olunan təkliflər üzərində qurur.

Dünyada xarici universitetlərə təhsil almağa gedən tələbələrin sayı ildən-ilə artır. Mütəxəssislərin fikrincə, 2020-2021-ci tədris ilinə qədər onların sayı 7,5 milyon nəfərə çatacaq, 10 il əvvəl bu rəqəmin heç yarısı da yox idi. Çünki getdikcə daha çox ölkələr özlərini nəinki təhsil ixracatçısı elan etməyə, həm də bundan gəlir götürən liderlərə yaxın­laşdırmağa çalışırlar.

Təhsil xidmətlərinin ixracına vəsait qoy­maq təkcə əlavə gəlir əldə etmək üçün deyil, bu, ilk növbədə, strateji sahədə xüsusi önəm daşıyır. Ona görə də yerli ali təhsil liderləri dünyada öz nüfuzlarını artırır və xarici təhsil sahəsində ən yaxşı təcrübələri tədris prosesinə inteqrasiya edirlər.

Nə qədər qəribə olsa da, artıq bir sıra ölkələr, məsələn, Çin, Yaponiya, Cənubi Ko­reya, Hindistan və hətta Səudiyyə Ərəbistanı təhsil ixracında güclü “oyunçular” siyahısında yer alıblar. Burada maraqlı məqam odur ki, üç-dörd il bundan əvvəl heç kim Çinin dünya səviyyəli təhsil ixracatçısı ola biləcəyinə inan­mazdı. İndi Çin onlardan biri kimi tanınıb. Bu ölkə xarici müəllimləri və qabaqcıl elm adam­larını cəlb etmək üçün onlara cəlbedici iş və yaşayış şəraiti yaradaraq təhsilin keyfiyyətini yüksəldir.

Bax, elə buna görə də Azərbaycan universitetlərində də islahatlar aparılmalıdır. Bu, reallaşdırılmasa, əldə edilən uğurların da itirilmək təhlükəsi var. Yəni biz əvvəlki qaydada tələbə qəbul edə bilməyəcəyik. Dünya o qədər açıq olacaq ki, tələbə Bakıda olmaqla xarici universitetlərlə də əlaqə qura­caq, təhsil alacaq və iş tapacaq. Ona görə də universitetlərin tədris proqramı beynəlmiləl xarakter daşımalıdır.

Bunun üçün ölkədə artıq çox ciddi addımlar atılır. Dövlət Qərbin qabaqcıl universitetlərinin proqramlarını Azərbaycana gətirir. Belə nümunələrdən biri də ADNSU-nun nəzdində yaradılımış Azərbaycan-Fransız Universitetidir.

– Mustafa müəllim, adını çəkmişkən, elə bu layihə haqqında bir qədər ətraflı məlumat verərdiniz.

– Azərbaycan-Fransız Universiteti (UFAZ) 2014-cü ildə Azərbaycan və Fransa prezidentlərinin təşəbbüsü ilə yaradılan və uğurla davam edən layihədir. 2016-cı ilin sentyabrından etibarən fəaliyyət göstərən bu universitetdə 4 texniki ixtisas üzrə tələbə qəbulu həyata keçirilir.

Layihəyə Fransa tərəfindən Strasburq Universitetinin (Unistra) rəhbərlik etdiyi Fransa Universitetləri Konsorsiumu da­xildir. Azərbaycan tərəfindən isə layihəyə Azərbaycan Təhsil Nazirliyi ilə sıx əməkdaşlıq əsasında Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti rəhbərlik edir.

Universitetimizin nəzdində yaradılan UFAZ məzunlarını ADNSU və Stras­burq Universitetinin diplomları ilə təmin edir. Beləliklə, tələbələr xaricə getmədən ADNSU ilə bərabər, Fransanın ən qədim universitetlərindən biri olan Unistranın diplomunu ala biləcəklər.

UFAZ Azərbaycanda ən eksklüziv texniki imkanlara malik olan laboratoriyalardan faydalanmaq imkanı təklif edir. Bizim hazırda əsası 2018-ci ildə qoyulmuş, Azərbaycanda ilk və unikal altı mərtəbəli laboratoriyamız müəllim və tələbələrimizə daha dərin və geniş araşdırmalar aparmaq imkanı verir. Fransız tərəfi bu avadanlıqların seçilməsi və quraş­dırılmasında birbaşa iştirak edib. Elə həmin tədris binasında “Kompüter elmləri” ixtisası üçün super kompüterin quraşdırılmasını nəzərdə tutmuşuq. Oradan da ikinci tədris binasına qapılar açılır və xüsusi icazə

Xalq qəzeti  2020.- 30 iyul.- S.8;9.