Yeni növrağın mübarək, əziz Kəlbəcər!

Can qurban etməyin vaxtı çatıbsa,

Səndən hansı namərd əsirgəyər can?!

Qoyuram başımı ayaqlarına,

Ey Ana torpağım! Ey Azərbaycan!

Böyük Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın bu çağırışı Prezident, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin uzaqgörən siyasəti və səriştəli rəhbərliyi, qəhrəman Azərbaycan Ordusunun rəşadəti, xalqımızın birliyi, həmrəyliyi sayəsində qalibiyyətlə başa vurduğumuz Vətən müharibəsində hər birimizin qəlbimizdən keçən, dilimizdən düşməyən ən sevimli şüarlardan idi. Məhz bu əzm, qətiyyət, Vətənə sonsuz sevgi bizə bayram etdiyimiz zəfər günlərini yaşamaq haqqı verdi! Həm də təkcə biz sevinmirik, 30 il doğma insanlarına, dilinə, adət-ənənələrinə həsrət qalan torpaqlar da sevinir. Biz o yerlərin həsrəti ilə alışıb-yandığımız kimi, o müqəddəs ocaqlar da vüsal anını hər zaman gözləyib...

25 noyabr 2020-ci il. Prezident İlham Əliyevin hər çıxışını səbirsizliklə gözləyən Azərbaycan xalqı əsl qəhrəmana çevrilmiş liderdən həmin gün daha bir şad xəbərin müjdəsini aldı: “ Əziz həmvətənlər. Bu gün Kəlbəcər rayonu işğaldan azad olundu. Bu münasibətlə bütün Azərbaycan xalqını ürəkdən təbrik edirəm! Əziz kəlbəcərlilər, gözünüz aydın olsun! Doğma rayonunuz işğaldan azad olundu!” Həm də cənab Ali Baş Komandanın dediyi kimi, bir güllə atmadan, bir şəhid vermədən. Çünki Azərbaycan Ordusunun cəbhədəki qələbələri, uğurlu döyüş əməliyyatları düşməni buna məcbur etdi: “Biz Cəbrayılı, Füzulini, Zəngilanı, Qubadlını, Murovdağı, Suqovuşanı, Hadrutu, Xocavənd rayonunun böyük hissəsini və Şuşanı hərbi yollarla azad etdik. Döyüş meydanında düşmənin belini qırdıq. Şuşanın azad olunmasından bir gün sonra 70-dən çox kəndin azad edilməsi ilə düşmən diz çökdü, kapitulyasiya aktına imza atdı”.

Bəli, daha bir həsrətimizə son qoyuldu. 27 il düşmən tapdağı altında qalan qədim oğuz yurdu Kəlbəcər azadlığına, hürriyyətinə, doğma insanlarına, dilinə, dininə qovuşdu!

Qədim türklərin ilk yaşayış məskənlərindən olan, dağların ağuşuna aldığı Kəlbəcər Azərbaycanın ən böyük inzibati-ərazi vahidlərindən biridir. Etimoloji araşdırmaların nəticələrinə görə, türk mənşəli “Kəlbəcər” sözünün mənası “çay üstündə qala” deməkdir. Maraqlıdır ki, ərazinin coğrafi quruluşu da bu ehtimalın doğruluğunu təsdiqləyir.

Kəlbəcərin hər daşında, hər qayasında qədim türk tayfalarının izləri yaşayır. Buradakı bütün dağ, dərə, təpə, yarğan və digər relyef müxtəlifliklərinin adları məhz əski türk tayfalarının adları ilə bağlıdır. Kəlbəcərin türk yurdu olduğunu buradakı qəbiristanlıqlar da sübut edir. Alıbəyli, Zar və başqa kəndlərin ərazisində ayrı-ayrı dövrlərdə salınmış türk qəbiristanlıqlarındakı müxtəlif ölçülü qəbirüstü heyvan fiqurları – at, qoç və s. – qədim türklərin totem inancından xəbər verir. Bu qiymətli abidələr özündə sirli-sehrli keçmişin müəmmalarına veriləcək cavabları gizləyən qiymətli kitabələr kimi ilmə-ilmə, sətir-sətir oxunaraq xalqın soykökünün gizlinlərini çözən açar kimi Vətənin hər oğlunun, hər qızının heç vaxt unutmayacağı, itirməyəcəyi əmanətinə çevrilmişdir.

Ey Vətən oğlu! Sənin soykökünün ən etibarlı sənədi məhz tarixin heç bir güzəşt bilməyən damğası ilə möhürlənmiş elə bu daşlardır: Vəng kəndi ərazisindəki Alban məbədi, Çərəkdar kəndindəki Alban kilsəsi (Həsən Camal kilsəsi), Qanlıkənd ərazisindəki Lök qalası, Qaraçanlı kəndindəki Uluxan qalası, Tərtər çayı ilə Bulanıq çayın qovşağında yerləşən Alban kilsəsi, Qalaboynu kəndindəki Qalaboynu qalası, Comərd kəndindəki Comərd qalası, Camışlı kəndindəki Keşikçi qalası, Kəlbəcər şəhərindəki, Başlıbel və Otaqlı kəndlərindəki məscidlər, Soyuqbulaq kəndində – Tərtər çayı üzərindəki Tağlıdaş körpüsü, Kəlbəcər Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Aşıq Şəmşir adına mədəniyyət evi, Söyüdlü yaylağındakı Seyid Əsədullanın ziyarətgahı...

Kəlbəcərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı qədim insanların yaşayış məskənlərində – mağara və düşərgələrdə ibtidai insanların daşdan ilk əmək alətlərinin hazırladıqlarını sübut edən tapıntılar da aşkar edilmişdir.

Kəlbəcərdəki alban dövrünə aid xeyli tarixi abidə əsrlərin keşməkeşlərinə sinə gərmiş, günümüzədək gəlib çıxmışdır. Bu abidələrdən ən məşhuru Xudavəng məbəd kompleksidir. Təxminən, VI-VII əsrlərdə alban knyazı tərəfindən tikilən bu abidə-kompleks sonrakı yüzilliklərdə knyazlığın dini məbədi olmuşdu. Kəlbəcərdə Vəng kəndi ərazisində digər bir alban məbədi də vardır. Daha sonra Laçınqaya, Lev, Uluxan, Qalaboynu, Comərd kimi alban abidələrini də qeyd etmək lazımdır.

Qədim albanların izlərini daha sonra qayaüstü rəsmlər, küp qəbirlər kimi antik dövr mədəniyyət nişanələrində də görmək olar. XX əsrin ikinci yarısından, daha dəqiq desək, 1968-ci ildən tədqiq edilməyə başlayan Qaragöl və Zalxa gölləri sahillərindəki, Ayıçınqılı və Pəriçınqılı dağlarındakı qayalarda qayaüstü təsvirlərlə yanaşı, 1976-cı ildə burada qədim yaşayış yerləri də aşkar edilmişdir. Alimlər Kəlbəcər ərazisindəki qayaüstü təsvirləri Qobustandakı yazılı və şəkilli daşların oxşarı –“əkiz”ləri adlandırırlar. “Soltan Heydər”, “Qurbağalı çay”, “Turşsu”, “Ayıçınqılı”, “Gəlinqayası”, “Böyükdəvəgözü”, “Sərçəli” və s. yerlərdəki qayaüstü təsvirlər təkcə Kəlbəcərin deyil, bütövlükdə, Azərbaycan torpağının qədim insan məskəni olduğunu sübut edir.

Torpağının üstü tariximizi yaşadan, minillərə şahidlik edən maddi-mədəni sərvətlərlə zəngin olan bu qədim yurdun təkinin dərinlikləri də faydalı qazıntılarla, o cümlədən, qızıl, xrom yataqları ilə, sənaye əhəmiyyətli civə ehtiyatları (Şorbulaq və Ağyataq) ilə zəngindir. Tanrı bu yurddan öz səxavətini əsirgəməmişdir.

Azərbaycanın ən yüksək dağ rayonu olan Kəlbəcərin əsrarəngiz təbiəti vardır. 30 min hektara yaxın meşə sahəsi, hüsnünə şeirlər qoşulan, nəğmələr oxunan Camışdağ (3724 m.) və Dəlidağ (3616 m.) zirvələrinin füsunkar mənzərələri, Alagöllər, Qaragöl, Zalxa gölü kimi büllur gözlü göllərinin göz yaşı tək dumduru “ayna”sı bu türk yurdunu tarixin yaddaşına silinməz izlərlə həkk etmişdir.

Kəlbəcərin zəngin flora və faunası vardır. Ulu yaradan təbiət sarıdan bu yerlərdən üçün heç nəyi əsirgəməyib. Kəlbəcəri “yaranmışın anası” adlandıran Aşıq Şəmşir demiş:

Süsənin, sünbülün al-əlvan rəngli,

Çiyələkli, yaşıl meşə ətəkli,

Nərgiz kəlağaylı, lalə gərdəkli,

Al bəzəkli, təzə gəlindi dağlar.

Kəlbəcərdən danışarkən, burada yaranan folklor nümunələrindən bəhs etməmək günah olar. Xalqımızın tarixi keçmişini, milli identikliyini, adət-ənənələrimizi qoruyub-yaşadan Kəlbəcər folkloru özünün səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə həmişə fərqlənmişdir. Bu nümunələrdə xalqımızın etnoqrafiyası, ədəbi-bədii təfəkkürü öz əksini tapmışdır.

Bəli, Kəlbəcər belə bir “YURDDUR!”

Buruc yurdu, Çiçəkli düz,

Daşbulağın suyu bumbuz,

Yad eylərəm gecə-gündüz.

O məskənlər şaha layıq,

Gözləri yolda qoymarıq. (Qənbər Şəmşiroğlu)

Qədim əcdadlarımızın yurd yeri, el-obası, 1936 kvadrat kilometr ərazisi olan, 63 il əvvəl inzibati rayon statusu alan, 60 min əhalinin yaşadığı (işğaldan əvvəlki statistikaya görə), 13 minədək fərdi mənzil, 37.852 hektar meşə sahəsini əhatə edən, böyük tarixi keçmişi, zəngin mədəniyyəti, qədim tarixi abidələri ilə seçilən, Azərbaycanın və postsovet məkanının ən gözəl diyarlarından və istirahət guşələrindən biri sayılan, barlı-bərəkətli, gözəl təbiətli, min bir dərdin dərmanı olan nemətləri, qiymətli yeraltı və yerüstü sərvətləri – qızılı, civəsi, uranı, 3 milyard kubmetrlik mərmər yataqları, 3000-dən çox dişgöynədən, keyvir bulağı, 300-dən artıq narzan mənbəyi ilə məşhurlaşan Kəlbəcər 1993-cü ilin aprel ayının 3-də erməni işğalçıları tərəfindən zəbt edilmişdi.

Əslində, Kəlbəcər uğrunda döyüşlər Qarabağ müharibəsinin ilk vaxtlarından başlamışdı. 1988-ci ildən erməni daşnakları tərəfindən süni surətdə alovlandırılan “Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin” lap başlanğıcından düşmən Kəlbəcərin qala kimi strateji əhəmiyyətini dərk edərək, özünün riyakar, xəbis niyyətlərini həyata keçirmək üçün Ağdərə rayonu ərazisindən yolları bağlamış və rayonu mühasirəyə almışdı. Doğrudur, ilk vaxtlar Kəlbəcər–Laçın, Kəlbəcər–Gəncə istiqamətində yolların çəkilməsi ilə bu mühasirə yarılmışdı, lakin sonradan hadisələrin gedişi və gərginliyin artması, xüsusilə də Kəlbəcərlə həmsərhəd olan və azərbaycanlıların yaşadıqları Basarkeçər bölgəsindən sakinlərin qovulması Kəlbəcər üçün təhlükəni daha da artırmışdı.

Kəlbəcərin işğalına gedən yolun faciələri nə sözə sığar, nə dastana... Məmməd Aslan demiş: “Bəşərin gizlədiyi Qiyaməti bəri başdan dirigözlü görməyə məcbur edilmiş ağdabanlıların bircə gündə gördüklərini ayrı-ayrı fərdlər timsalında yazıb bir araya gətirməyə nə fiziki imkanımız çatar, nə də o amansız sitəmləri tələffüz eləyib qələmə almağa və mənəvi sarsıntılara təkrar tablaşmağa ovqatım əl verər”. Bu yolda ilk qurbanlar 1989-cu il iyulun 14-də xain düşmənin hiyləsinə tuş gələn 8 nəfər azyaşlı olmuşdu... Daha sonra–1992-ci il aprelin 8-dən 9-na keçən gecə Ağdabandan başlayan hücum Kəlbəcərin süqutunadək gəlib çıxmışdı...

...1993-cü il martın 23-dən işğal gününədək isə qanlı döyüşlər getmişdi. İşğala siyasi qiymət verən tarixçilər “erməni qoşunları ilk dəfə Dağlıq Qarabağ anklavının hüdudlarından kənara çıxmışdı”, – deyə qeyd edirdilər. Kəlbəcər uğrunda gərgin döyüşlər 10 gündən çox davam etmişdi. Qüvvələr açıq-aşkar qeyri-bərabər idi. Təbii ki, Ermənistan tərəf yalnız öz qüvvələri ilə döyüşmürdü. Azərbaycan tərəfdən isə 701-ci hissə və Kəlbəcər könüllüləri döyüşürdülər. Düşmən 15 qat üstün qüvvəyə malik idi. Azərbaycan Kəlbəcər döyüşündə 450 nəfərdən çox itki vermişdi. Yerli camaatın qəhrəmanlığı və fədakarlığı sayəsində mühasirədə olan 60 min sakin təxliyə edilmişdi.

Sərin yaylaqlı Kəlbəcər dağlarının ətəklərindəki qədim yurd-yuvalarından didərgin düşmüş, cəlayi-vətən olmuş kəlbəcərlilər işğaldan sonra Azərbaycanın 62 rayon və şəhərinin 707 yaşayış məntəqəsində məcburi köçkün kimi yaşamağa məcbur olmuşdular. Statistik məlumatlar göstərir ki, 1993-cü ilin qiymətlərinə görə, Kəlbəcərin xalq təsərrüfatına 703 milyard 528 milyon rubl ziyan vurulmuşdur. İşğal nəticəsində Kəlbəcərdən 53 min 340 nəfər adam qovulmuş, 511 nəfər dinc əhali ağlasığmaz üsullarla qətlə yetirilmiş (o cümlədən, 20 uşaq), 1231 nəfər isə ağır işkəncələrə məruz qalaraq əsir götürülmüş (onlardan 20-si azyaşlı körpə olub, 17-si sonradan azad edilmişdir) və 3-ü qız olmaqla 10 uşaq itkin düşmüş, 2500 nəfər (onlardan 3-ü azyaşlı olub) əlil olmuş, 78 uşaq valideynlərdən birini itirmişdir. Və işğalçı düşmən BMT-nin və ATƏT-in prinsiplərinə zidd olaraq 1999-cu ildən Kəlbəcər rayonu ərazisində erməniləri məskunlaşdırmışdı.

Kəlbəcərin işğalı bütün Azərbaycanı sarsıtmışdı. Çünki bu, çox ciddi bir məğlubiyyət və fəlakət idi. Vətən sanki bütün dünyaya hayqıraraq etiraz səsini bildirmək istəyirdi. İşıqlı zəkaların, düşüncə adamlarının, siyasilərin, demək olar, gücü, imkanı çatan, əli yetən, ünü yetişən hər kəsin etirazı BMT Təhlükəsizlik Şurasının 3205 saylı iclasının qəbul etdiyi 822 saylı qətnamə ilə – Azərbaycan ordusunun 44 günlük Vətən müharibəsindəki şanlı qələbəsinədək kağız üzərində qalan bir sənədlə nəticələnmişdi.

Azərbaycan xalqı həmişə inanmışdır və 44 günlük Vətən müharibəsi də bir daha göstərdi ki, Vətən uğrunda canlarını qurban vermiş oğullarımızın qanı yerdə qalmamış və qalmayacaqdır! Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə torpaqlarımız düşmən işğalından azad olunduğu kimi, həmin rayonlarımız dirçələcək, o yerlərdə həyat bərpa olunacaq, kəndlərimiz daha da çiçəklənəcək və xalqımız öz doğma yurd-yuvalarına qayıdacaq!

Kəlbəcərin ürəkdolusu “oğul” deyə biləcəyi, tarixi keçmişi, zəngin sərvətləri, əsararəngiz təbiəti və s. ilə yanaşı, onu məşhurlaşdıran, qoynunda böyütdüyü ləyaqətli övladları da vardır. Bu şərəf, bu ləyaqət elə təkcə ondan bəlli olur ki, 1993-cü ilin aprel ayında Kəlbəcər Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra öz el-obasından ayrı düşən, respublikamızın 62-dən çox rayon və yüzlərlə kəndinə səpələnən kəlbəcərlilər min bir çətinliyə, əzab-əziyyətə qatlaşaraq öz adət-ənənələrini, özlərinə xas ədəbi-bədii irsi, mənəvi dəyərlərini qoruyub saxlaya bildilər.

Ölüncə mərd olmalıdır lütfü təmiz hər oğul,

Şən elər ata yurdunu qoçaq, hünərvər oğul.

Cəfa çəkər, say saxlayar, sayseçilməz sər oğul

Şəmşir onun zəhmətində yüz il, inan inciməz.

(Aşıq Şəmşir)

Murovdağ, Şərqi Göyçə, Mıxtökən, Qarabağ silsilələrinin və Qarabağ vulkanik yaylasının qoynunda yerləşən Kəlbəcər, bəlkə də dağların vüqarından, əzəmətindən ilham alıb saza-sözə sarılan elm və sənət adamlarının vətənidir. Mərd insanlar, möcüzələr diyarı olan Kəlbəcərin havasından, suyundan, vüqarlı dağlarından ilham alan və elə dağların özü kimi mərdlik simvolu olan insanlarından çox danışmaq, çox yazmaq olar.

30 ildə Kəlbəcərin işğalından, dərdlərindən, həsrətindən yazan qələm sahiblərimiz artıq bu gün qalib ordumuzdan, dünyaya səs salan zəfərimizdən, doğma torpaqların azadlığından, hürriyyətindən bəhs edirlər. Bu gün Kəlbəcər xoşbəxtdir! Bu səadəti yurdumuza və yurddaşlarımıza yaşadan Prezident, Ali Baş Komandan və onun yenilməz əsgərlərinin xidmətləri, bu yolda şəhid olmuş qəhrəman oğullarımızın müqəddəs xatirəsi heç zaman bu millətin, bu xalqın qəlbindən, qan yaddaşından silinməyəcək!

Azadlığının bir yaşı mübarək, əziz Kəlbəcər! Azərbaycan xalqı əmindir ki, Prezident İlham Əliyevin uzagörən daxili və xarici siyasəti sayəsində sən tezliklə yenə də Azərbaycanın dilbər guşələrindən birinə çevriləcəksən.

Jalə ƏLİYEVA,

Milli Məclisin Ailə, qadın, uşaq məsələləri komitəsi sədrinin müavini,

filologiya elmləri doktoru, professor

Xalq qəzeti .- 2021.- 2 dekabr.- S.8.