“Cənub Qaz Dəhlizi
enerji təhlükəsizliyi və enerjinin şaxələndirilməsi
layihəsidir”
Bu gün enerji təhlükəsizliyi
bütün ölkələrin milli təhlükəsizlik məsələsidir.
Enerjinin şaxələndirilməsi də istehlakçı və
istehsalçı ölkələr üçün vacibdir.
Beləliklə, zənnimcə, biz misilsiz əməkdaşlıq
formatına nail olmuşuq. Düzgün hesablanmış
maraqlar balansı var ki, burada istehsalçı olan Azərbaycanın
maraqları tranzit və istehlakçı ölkələrin
maraqları ilə üst-üstə düşür. Məhz
bunun nəticəsində bəzilərinin o qədər də
real hesab etmədikləri bir layihənin həyata keçirilməsi
mümkün olmuşdur.
İlham
ƏLİYEV
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti
Son 17 ildə “Əsrin müqaviləsi” sayəsində
ölkəmizin imkanları ardıcıl şəkildə
genişlənib. Qaz ehtiyatları 1 trilyon kubmetrdən çox
olan “Şahdəniz” qaz kontraktı üzrə saziş
bağlanılıb. Xəzər dənizini Qara dənizlə
birləşdirən yeni bir ixrac marşrutu–Bakı-Supsa neft kəməri
tikilib. Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərinin
inşası Azərbaycanı dünyada, həm də qaz
ölkəsi kimi tanıdıb. Bütün
bunlarla bərabər, 2007-ci il iyulun 3-də Xəzərin Azərbaycan
sektorundakı “Şahdəniz” yatağından hasil edilən təbii
yanacaq Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz boru kəməri ilə
Türkiyənin qaz kəmərləri sisteminə daxil olub.
2011-ci ildə isə Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan
arasında Xəzərdən Avropaya
birbaşa qaz nəql edən marşrutların
yaradılmasını dəstəkləyən strateji enerji əməkdaşlığına
dair memorandum imzalanıb və bununla da Cənub Qaz Dəhlizi
layihəsinin reallaşdırılması istiqamətində
tarixi addım atılıb.
Azərbaycanın təşəbbüskarı
və müəllifi olduğu nəhəng enerji infrastrukturu
layihəsi olan Cənub Qaz Dəhlizi hazırda dünyada inkişaf
etdirilən ən kompleks təbii qaz boru kəmərləri zənciri
kimi qiymətləndirilir. Avropa İttifaqı
üçün prioritet enerji layihələrindən biri olan
Cənub Qaz Dəhlizi ilk dəfə olaraq Xəzər
regionundakı qaz təchizatını Avropa bazarına birləşdirməklə
bütün regionun enerji xəritəsini dəyişdirir. Bu
baxımdan, adı çəkilən Dəhliz dünya
neft-qaz sənayesində ən mühüm və iddialı
layihələrdən biridir.
Cənub Qaz Dəhlizinin seqmentlərini “Şahdəniz-2”,
Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin Genişləndirilməsi,
TANAP və TAP layihələri təşkil edir.
Prezident İlham Əliyev bütün bunlar barədə Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin videokonfrans formatında keçirilən VII iclasında çıxış edərkən ətraflı danışıb. Dövlətimizin başçısı Məşvərət Şurasının ilk iclasından ötən müddətdə birgə fəaliyyət nəticəsində mühüm nailiyyətlər qazanıldığını, həmçinin iclasda iştirak edən ölkələrin sayının əvvəlki dövrlə müqayisədə artdığını, hazırda burada 18 dövlət, 19 şirkət və 5 aparıcı beynəlxalq maliyyə təsisatının təmsil olunduğunu diqqətə çatdıraraq, belə bir amilin uğuru şərtləndirdiyini vurğulayıb.
Ölkə rəhbəri çıxışında ötən ilin sonuncu gününün əlamətdar tarixi hadisə kimi xatırlandığını – Cənub Qaz Dəhlizinin sonuncu seqmenti olan TAP layihəsinin yekunlaşdığını bildirərək, birgə fəaliyyətin bundan sonra da yeni plan və ideyalar əsasında davam etdiriləcəyini əminliklə diqqətə çatdırıb. Prezident İlham Əliyev daha sonra bu nəhəng layihənin inşasında iştirak edən bütün tərəfdaşlara–Gürcüstan, Türkiyə, Bolqarıstan, Yunanıstan, Albaniya və İtaliya hökumətlərinə, Avropa Komissiyasına, aparıcı beynəlxalq maliyyə təsisatlarına – Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, Avropa İnvestisiya Bankı və Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankına minnətdarlığını çatdırıb: “Tərəfdaşlarımız olan hər iki ölkənin hökuməti bizim bütün təşəbbüslərimizi hər zaman dəstəkləmiş, Azərbaycan və onun qonşuları və tərəfdaşları ilə birlikdə əvvəllər də uğurla həyata keçirdiyi müxtəlif nəhəng layihələrin icrası zamanı bizə çox güclü dəstək vermişdir.
Əlbəttə, şirkətlər bu layihəyə güclü sadiqlik nümayiş etdirməsə idi, onun reallaşması mümkünsüz olardı. Burada həqiqətən də bu nəhəng enerji layihəsinin həyata keçirilməsi ilə bağlı vahid ideya ətrafında toplaşmış şirkətlərdən ibarət böyük bir qrup mövcuddur. Bu mənada mən Azərbaycan və BP arasında strateji tərəfdaşlığın əhəmiyyətini xüsusi vurğulamaq istəyirəm. BP bizim strateji tərəfdaşımızdır, 27 ildir ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən şirkətdir və qarşıda hələ neçə onilliklər ərzində əməkdaşlığımız var. Buraya Azərbaycanda neft və qaz sahəsi, o cümlədən, resursların nəqli ilə bağlı bütün əhəmiyyətli layihələr daxildir”.
İclasda bir çox parametrlər üzrə
çox nadir layihə kimi təsdiqini tapan Cənub Qaz Dəhlizinin
7 ölkəni birləşdirdiyi vurğulanıb. Eyni zamanda, boru xəttinin çox mürəkkəb
coğrafi məkanlardan–hündürlüyü 2500 metr olan
dağlardan, 100 kilometrdən artıq hissəsi isə Adriatik
dənizinin dibindən keçdiyi və bu mürəkkəb
şəraitə baxmayaraq, onun ən yüksək ekoloji
standartlara cavab verdiyi qeyd edilib. Belə bir uğurun isə
layihənin tərəfdaş ölkələr
arasındakı mövcud sıx əməkdaşlıqdan
qaynaqlandığı xatırladılıb.
Layihənin dəyəri barədə
məlumat verən dövlətimizin başçısı
deyib: “İlkin olaraq dəyər 44,6 milyard dollar məbləğində
hesablanmışdı. Lakin səmərəli idarəçilik
və düzgün planlaşdırma nəticəsində
layihənin dəyəri 33 milyard dollara enmişdir. Bunun
özü əhəmiyyətli bir nailiyyətdir.
Çünki adətən tikinti layihələrinin icrası
zamanı dəyər azalmır, əksinə, artır. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycan
layihəyə 10 milyard dollar həcmində əhəmiyyətli
maliyyə töhfəsi vermişdir və biz Cənub Qaz Dəhlizinin
həyata keçirilməsinin hər dörd seqmentində –
“Şahdəniz”, Cənubi Qafqaz boru kəməri, TANAP və
TAP-da iştirak etmişik. Bunların hamısı bizim
komanda şəklində işləməyimizin təzahürüdür”.
“Əsrin müqaviləsi”ndən başlanan
yol...
Azərbaycan Prezidenti Cənub Qaz Dəhlizinin reallaşmasında10 il əvvəl Bakıda Avropa Komissiyasının o zamankı prezidenti cənab Barrozu ilə birlikdə imzaladığı Birgə Bəyanatın əhəmiyyətini vurğulamaqla bərabər, uğurlu neft strategiyasının şərtləndirdiyi irəliləyişin də böyük rol oynadığını xatırladıb: “O zaman – 1994-cü ildə Azərbaycan fəal şəkildə dünyanın aparıcı enerji şirkətləri ilə işləməyə başlamış və “Əsrin müqaviləsi” imzalamışdır. Bu, bizim enerji strategiyamızın reallaşdırılması istiqamətində atılmış vacib addım idi”.
Bəli, bu, bir həqiqətdir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən təməli formalaşdırılan enerji siyasəti “Əsrin müqavilə”si ilə dünyanın ilk neft hasilatçılarından olan Azərbaycanı beynəlxalq enerji bazarında birbaşa iştirakçıya çevirib. Xatırladaq ki, müqavilənin operatoru kimi çıxış edən BP şirkəti ən çox paya malik idi. Dünyanın 7 ölkəsinə mənsub olan 11 neft şirkəti sonradan bir araya gələrək konsorsium yaradaraq Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə birlikdə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda olan “Azəri”, “Çıraq” yataqlarının və “Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin müştərək işlənməsi haqqında saziş imzaladılar. Müqavilə çərçivəsində “Çıraq” neft yatağından hasil edilən neftin ixracına 1999-cu ildə başlanıldı. Əvvəlcə 4 platformadan gündəlik 674 min barrel neft ixrac edildi ki, bunun da 131 min barreli “Çıraq”, qalanı isə “Azəri” yatağında hasil olunurdu. Yeni əsrdən etibarən isə Azərbaycan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri ilə neft ixracını gündəlik olaraq 1 milyon barreldən çox artıra bildi.
“Əsrin müqaviləsi” sonradan 19 ölkənin
41 neft şirkəti ilə 30-dək sazişin imzalanması
ilə davam etdirildi. Bu müqavilə həm karbohidrogen ehtiyatlarının
miqdarına, həm də qoyulan sərmayələrin həcminə
görə dünyada bağlanan ən iri sazişlərdən
biridir.
İmzalanan neft sazişləri
üzrə Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı
üçün nəzərdə tutulan 64 milyard ABŞ
dolları investisiya qoyuluşunun 57,6 milyar dolları dəniz
yataqlarının mənimsənilməsinə və
perspektivli strukturlarda axtarış-kəşfiyyat işlərinin
aparılmasına yönəldilmişdi. Nəhayət,
1999-cu ilin dekabrında Azərbaycanın “mənfəət
nefti” ilə doldurulan ilk tankeri dünya bazarlarına
çıxarıldı. Nəticədə enerji resursları
ölkəmiz üçün təkcə dövlət gəlirlərinin
artması mənbəyi deyil, həm də ciddi geosiyasi alətə
çevrildi.
“Şahdəniz” yatağı–Cənub Qaz Dəhlizinin
yeganə təbii ehtiyat mənbəyi
Bu gün haqqında geniş
danışılan Cənub Qaz Dəhlizinin əsas seqmenti olan
Trans-Anadolu boru kəməri (TANAP) layihəsi isə təbii
qazın “Şahdəniz”, eyni zamanda, Azərbaycanın digər
yataqlarından Avropa bazarlarına nəql edilməsi
potensialına görə mühüm siyasi və iqtisadi əhəmiyyət
daşıyır.
Prezident İlham Əliyev iclasdakı çıxışında “Şahdəniz” yatağı haqqında danışarkən deyib: “1996-cı ildə Azərbaycan və beynəlxalq enerji şirkətlərindən ibarət konsorsium “Şahdəniz” yatağı ilə bağlı müqavilə imzalamışdır. Hazırda həmin yataq Cənub Qaz Dəhlizinin yeganə təbii ehtiyat mənbəyidir, ancaq əminəm ki, digər yataqlardan da əlavə qaz həcmləri olacaqdır...”.
Dövlətimizin başçısı nitqində sonrakı illərdə Azərbaycanın neft-qaz sənayesindəki uğurlarını da diqqətə çatdırıb:
–1997-ci ildə xarici şirkətlər tərəfindən Xəzərdə ilk neftin hasil edilməsi reallığa çevrilib;
–Azərbaycan Xəzər dənizində fəaliyyət
göstərmək üçün xarici neft şirkətlərini
dəvət edən ilk ölkə olub;
–1999-cu ildə Bakıdan Gürcüstanın
Supsa liman şəhərinədək uzanan boru kəməri
istifadəyə verilib;
–2006-cı ildə işə salınan
Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas neft boru kəməri ilə
bağlı işlərin – Xəzər dənizinin Aralıq
dənizi ilə birləşdirilməsinin
planlaşdırılmasına başlanıb. Bununla da təchizat
marşrutlarının şaxələndirilməsi
reallaşıb.
–2007-ci ildə Azərbaycandan Gürcüstana,
oradan isə Türkiyəyə uzanan qaz boru kəmərinin
inşası başa çatdırılıb. Beləliklə,
tarixdə bir ilk– Azərbaycan qonşu ölkələri təbii
qaz ilə təmin etməyə başlayıb;
–Nəhayət, 2012-ci ildə, Avropa İttifaqı ilə bəyanatın imzalanmasından bir il sonra, Azərbaycan və Türkiyə arasında TANAP layihəsinin inşası ilə bağlı müqavilə imzalanıb.
TANAP və TAP-ın istifadəyə verilməsi
ölkəmizin böyük neft vəqaz potensialından xəbər
verir
Prezident İlham Əliyevin
vurğuladığı kimi, adı çəkilən
müqavilənin imzalanması Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin
həyata keçirilməsi baxımından çox
mühüm hadisə idi. Yeri gəlmişkən, 2018-ci ildə
TANAP-ın icrası başa çatdıqdan sonra, 2020-ci ildə
TAP layihəsi də yekunlaşdırıldı.
Xatırladaq ki, iki qardaş
ölkənin–Türkiyə vǝ Azərbaycanın enerji
sektorunda indiyədək davam edən uğurlu
ǝmǝkdaşlığının mühüm nümunələrindən
biri olan TANAP Cənubi Qafqaz Boru Kəməri (CQBK) və TAP-la
birgǝ Cǝnub Qaz Dəhlizinin ən vacib halqasını təşkil
edib.
Layihə Azərbaycan, Türkiyə və
Avropa İttifaqını bir-birinə daha da
yaxınlaşdırır və təqdim etdiyi potensial ilǝ
qlobal enerji geosiyasətini yenidən formalaşdırır. Bu
xüsusiyyəti ilə TANAP gələcəkdə
planlaşdırılması nəzərdə tutulan enerji
layihələri üçün dǝ baza rolunu oynayır.
TANAP Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə mövcud iqtisadi və siyasi əməkdaşlığının daha da inkişaf etməsinə verdiyi töhfə ilə Azǝrbaycanı Türkiyənin ikinci, Avropa İttifaqının isə yeni qaz tədarükçüsünǝ çevirir.
Giriş nöqtəsi Gürcüstan-Türkiyə sərhədi (Ardahan-Posof), Avropaya çıxış nöqtǝsi Türkiyə-Yunanıstan sərhədi (Ədirnǝ-İpsala) olan TANAP Türkiyədǝn 20 şǝhǝrin sǝrhǝdindǝn keçməklə Yunanıstan sərhədində, Avropa ölkələrinə tǝbii qazı ötürən TAP kəmərinə qoşulur. Layihə çǝrçivǝsindǝ Türkiyə sərhədləri daxilindǝ biri Əskişǝhǝrdə, digəri Trakyada olmaqla milli təbii qaz ötürmə şəbəkəsinə qoşulmaq üçün iki çıxış nöqtəsi var. TANAP sistemi 2x17,5 kilometri Mǝrmǝrǝ dənizi keçidi olmaqla cəmi 1850 kilometr uzunluğundakı boru kəməri, bir sıra yerüstü qurğulardan ibarətdir.
Kommersiya fǝaliyyǝtinǝ
başladığı 2018-ci il iyunun 30-dan 2020-ci ilin dekabr
ayının sonuna qǝdǝr TANAP vasitǝsilǝ Türkiyəyə
çatdırılan təbii qazın ümumi hǝcmi 8,4
milyard kubmetrə çatıb. Hazırkı
3-cü nəqletmə ilindǝn başlayaraq istismar
dövrünün sonuna qǝdǝr Türkiyəyə hər
il 6 milyard kubmetr tǝbii qazın çatdırılması
nǝzǝrdǝ tutulub. Ötən il dekabrın 31-də
Avropaya qaz nəqlinin başladığı layihə üzrə
ilk gün üçün TAP vasitǝsilǝ Avropaya
10,9 milyon kubmetr qaz ötürülüb.
Azərbaycan
bundan sonra da enerji resurslarını inkişaf etdirəcək
Hazırda Azərbaycanın kəşfiyyat və hasilat
mərhələsində olan bir neçə yataqla
bağlı çox ümidverici perspektivləri var. Bu
baxımdan, 400 milyard kubmetr qaz ehtiyatına malik olan “Babək”
yatağı diqqət çəkir. “Abşeron” qaz-kondensat yatağının
isə 350 milyard kubmetr ehtiyatı var və orada hasilatın gələn
il başlayacağı nəzərdə
tutulur. Digəri isə “Ümid”
yatağıdır ki, orada ən azı 200 milyard kubmetr təbii
qaz ehtiyatı mövcuddur. Bunlar təsdiqlənən
ehtiyata malik yataqlardır.
Kəşfiyyat mərhələsində olan digər
layihələr də var və Azərbaycan növbəti illərdə
yeni kəşflərin olacağına ümid edir. Beləliklə,
şaxələndirilmiş bu neft-qaz kəmərləri şəbəkəmizin
hasilat gücünün artırılmasına xidmət edəcəkdir.
Prezident
İlham Əliyev Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət
Şurası çərçivəsində nazirlərin
videokonfrans formatında keçirilən VII iclasında
çıxış edərkən, bu barədə daha sonra
deyib: “Birgə planlarımıza gəldikdə, əminəm
ki, bu gün siz İonik-Adriatik boru kəmərinə dair məsələləri
müzakirə edəcəksiniz. Əlbəttə,
TAP-ın başa çatdırılması İonik-Adriatik
boru kəmərinin inşasına imkan yaradır. Biz Qərbi Balkan ölkələri ilə anlaşma
memorandumlarını artıq imzalamışıq. İonik-Adriatik boru kəməri həyata
keçirildikdən sonra biz təchizat
marşrutlarımızı şaxələndirmək
imkanı əldə edəcəyik və Qərbi Balkan
dövlətləri üçün də yeni imkanlar
yaradacağıq.
Şaxələndirmə haqqında danışarkən
qeyd etməliyik ki, bizim layihə yalnız marşrutların
deyil, həm də mənbələrin şaxələndirilməsindən
ibarətdir. Bu, olduqca vacib məsələdir və real şaxələndirmə
deməkdir. Azərbaycan qazı Avropa
üçün yeni, etibarlı və uzunmüddətli mənbədir.
Çünki bizim təsdiqlənmiş təbii qaz
ehtiyatımız 2,6 trilyon kubmetr təşkil
edir və yeni məlumatlara görə bu həcm daha da
artıq ola bilər. “Azəri-Çıraq-Günəşli”
yatağında “dərin qaz” adlanan layihəni də nəzərə
alsaq, bizim potensialın mənzərəsi daha da aydın
olar”.
Dövlətimizin
başçısı çıxışında Azərbaycan
və Türkmənistan arasında “Dostluq” yatağına dair
anlaşma memorandumunun imzalanması barədə də məlumat
verib: “Bu yataq azərbaycanlı geoloq və neftçilər tərəfindən
sovet dövründə kəşf edilmişdir. Yəni, kəşf edilmiş yataqdır. Bu yatağın işlənilməsinə dair baza
prinsiplərinin hazırlanması üçün çox
vaxt tələb edildi və biz onu “Dostluq” adlandırdıq.
Bu, Xəzər hövzəsində çox əlamətdar
hadisədir. Bu ilin yanvar ayında həmin
memorandum imzalandı və əminəm ki, tezliklə biz
bütün şərtləri razılaşdıraraq yekun
müqaviləni imzalayacağıq. Bu, Xəzər
dənizi və onun hüdudlarından kənarda gələcək
enerji əməkdaşlığı üçün də
çox faydalı olacaqdır”.
Xatırladaq
ki, bu il yanvarın 21-də Azərbaycan Respublikası Hökuməti
ilə Türkmənistan Hökuməti arasında “Xəzər
dənizində “Dostluq” yatağının karbohidrogen
resurslarının birgə kəşfiyyatı, işlənilməsi
və mənimsənilməsi haqqında Anlaşma
Memorandumu”nun imzalanması ilə bağlı Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyevlə Türkmənistan Prezidenti
Qurbanqulu Berdiməhəmmədov arasında videokonfrans
formatında görüş keçirilib. Görüşdə
çıxış edən dövlətimizin
başçısı imzalanan memorandumu tarixi sənəd
adlandıraraq, bununla iki ölkənin ilk dəfə olaraq Xəzər
dənizindəki yatağın mənimsənilməsi üzrə
birgə işə başladığını, “Dostluq”
yatağındakı istehsal proseslərinin Azərbaycan və
Türkmənistanı daha da
yaxınlaşdıracağını, xalqlarına xeyir gətirəcəyini
vurğulayıb.
Yeri gəlmişkən, adı çəkilən
yatağın karbohidrogen resurslarının birgə kəşfiyyatı,
işlənilməsi və mənimsənilməsinə dair
memorandumun imzalanması Azərbaycanın neft sənayesində
əldə etdiyi əsas tarixi nailiyyətlərdən biridir.
İndiyədək Azərbaycanın “Kəpəz”,
Türkmənistanın isə “Sərdar”
adlandırdığı bu yataq Xəzər dənizində
iki ölkə arasında sərhəddə yerləşir. Yataq SSRİ
dövründə Azərbaycan neftçiləri tərəfindən
kəşf olunub və 1989-cu ildə orada ilk kəşfiyyat
quyusu qazılıb. SSRİ dövründə
bu yataq Azərbaycanla Türkmənistanın dənizdəki sərhədinin
tən ortasında yerləşdiyi üçün
“Aralıq” adlandırılıb və istismar olunmayıb.
Başqa sözlə, “Dostluq” 1990-ci illərin
ortalarından başlayaraq iki ölkə arasında mübahisə
predmeti kimi qalıb. Lakin uzun illərin
danışıqlarının nəticəsində ortaq məxrəcə
gəlinib və yanvarın 21-də anlaşma memorandumu imzalanıb.
Vaqif BAYRAMOV
Xalq qəzeti 2021.- 13 fevral.- S.1;3.