Sündü: Əsrlərin o tayından boylanan tarix

 

Gəl gəzək Azərbaycanı!

 

Doğma Azərbaycanımızın hər yanı gözəldir, əlvandır, zəngindir. Özü də bu gözəlliklərin, zənginliklərin qoynunda dünyaya göz açdığımızdan, hər gün, hər an onunla təmasda olduğumuz­dan çox zaman bu diyarın dəyəri, qiyməti və nəhayət, təkrarsızlığı barədə heç düşünməmişik də. Ta­riximizin ötən yüzilliklərini, bəlkə də minilliklərini beləcə yaşamı­şıq. İndi dövran başqadır. Dünya da, zaman da, münasibətlər də dəyişib. Dövlətimizin dövlətlər cərgəsində, millətimizin millətlər sırasında öz yeri, öz sözü var indi. Bu gün Azərbaycan dünya siyasətində də özünəməxsus sözü və çəkisi olan subyektlərdən biridir. Azərbaycanın neftinə, pambığına, narına, fındığına, tütününə, meyvəsinə, tərəvəzinə və digər sərvətlərinə dünya böyük maraq göstərir. Antik və orta əsrlər dövründə olduğu kimi, bu gün də dünyanın müxtəlif nöqtələrini birləşdirən çox mühüm beynəlxalq ticarət yolları Azərbaycanda qovuşur, Azərbaycandan şaxələnir. Bütün bunlar isə Azərbaycanın həm də çox mühüm turizm potensia­lından xəbər verir. Başqa sözlə, indi artıq Azərbaycanın pambığı, ipəyi, nefti ilə yanaşı, onun tarixi, təbiəti, turizm və istirahət üçün olan potensialı da mədəni dünya­nın diqqətini cəlb etməkdədir.

 

Gəlin etiraf edək ki, biz özü­müz doğma Azərbaycanımızı, onun ayrı-ayrı bölgələrini, gəzməli-görməli yerlərini hələ də kifayət qədər yaxşı tanımırıq, bu poten­sialdan yetərincə bəhrələnmək barədə az düşünürük. Onilliklər boyu məzuniyyətimizi, ezamiyyətimizi və istirahətimizi daha çox Soçi, Kislovodsk, Qərbi Ukrayna, Moskva ətrafı və başqa yerlərdə keçirməyə üstünlük vermişik. Çoxumuz Qaxı, Zaqa­talanı görməmişik. Ulu diyarımız Naxçıvanda, Qarabağda, lap elə Azıxda, Şuşada, Laçında olmamı­şıq, Göygöl və Maralgölün seyrinə dalmamışıq, əfsanəvi Xudafərini görməmişik, Kəlbəcərin şəfalı sularından içməmişik. Amma inanın, bu yerləri, bütövlükdə doğma Azərbaycanımızı qarış-qa­rış gəzməyə, həm də təkrar-təkrar getməyə, görməyə dəyər.

 

Qobustan: Azərbaycan tarixinin vizit kartı

 

Belə gəzməli, görməli ra­yonlarımızdan biri də Qobustan rayonudur. İlk tanışlıqda yayı Afrikanı, qışı Sibiri xatırladan Qobustan. Ölkəmizin əsas taxıl anbarlarından biri hesab edilən Qobustan rayonu. Payız və yaz ayları yağmur olanda Qobustanın taxılını yığıb-yığışdırmaq olmur. Vay o günə ki, il quraq keçə... Amma son illər şərait xeyli dəyişib, Qobustan camaatının göylərin mərhəmətindən asılılığı xeyli azalıb. İndi Qobustan şəhərinin məhəllə, küçə və həyətlərində su az qala fəvvarə vurur. Günəş panelləri və küləklə hərəkətdə olan qurğular vasitəsi ilə enerji istehsal edilir. Hansı ki, o enerji ilə bu gün bütövlükdə Qobustan rayonunun enerjiyə olan tələbatını tam ödəmək mümkündür.

 

Qobustan Azərbaycan tari­xinin bir növ vizit kartıdır. Yəni, Qobustan tarix-bədii qoruğu kimi elə Qobustan rayonunun ərazisi də tariximizin vizit kartı olmağa layiq bir qədim məkandır. Görünür, 1990-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə yeni yaradılan bu rayona Qobustan adının verilməsi heç də təsadüfü olmamışdır.

 

Şimaldan cənuba doğru 80, şərqdən qərbə doğru 100 kilo­metr uzanan Qobustan rayonu tarixi abidə və yerlərlə olduqca zəngindir. Bu yazıda onlardan yalnız bəzilərinin adını çəkməklə kifayətlənirik. Xatırladaq ki, 1920-1930-cu illərdə ayrıca rayon olan Mərəzə 1930-1943-cü illərdə Şamaxı rayonu ilə birləşdirilib, 1943-1960-cı illərdə yenidən müstəqil rayona çevrilib. 1402-ci ildə Şirvanşah Şeyx İbrahimin əmri əsasında tikilən, Orta əsr mənbələrində tez-tez adıçəkilən, avropalı səyyahlardan olan Adam Oleari, Kornelius Devrin, Övliyə Çələbi və qeyriləri tərəfindən haqqında bəhs olunan Diri Baba türbəsi, Sündü və Söyünlünün rəvayət dolu mağara labirintləri, Tunc dövrünə aid Qədirtəpə kurqanı, çoxsaylı pirləri və müqəddəs yerləri, dağlıq və aran Şirvanı əslər boyu mədən daşı ilə təmin edən zəngin yataqları Qobustan rayonunu hər kəs üçün maraqlı edə biləcək ünvanlardır. Bu ünvanlar içərisində isə Sündü kəndinin adını xüsusi olaraq qeyd etməyə dəyər.

 

Sündü Qobustan rayon mərkəzindən 16 kilometr şimal-qərbdə, başdan-başa əkin sahələrindən ibarət münbit yaylalar qoynunda yerləşən və qədim tarixi olan bir kənddir. Ətrafdakı sıldırım yamaclı təpələr, nadir şəlalə və bulaqlar, yaşıl örtüklü dərin yarğanlar bu kəndin ecazkar təbiətinin yalnız bəzi cizgiləridir.

 

Sündünün Orta əsr şəhərlərinə xas olan özəllikləri

 

Yerli əhalinin yaddaşında Sündü toponiminin müxtəlif yozumları yaşamaqdadır. Bəziləri onun “xunlu”, “hünlü” və “sünlü” tayfasının adından götürüldüyünü, bir başqaları isə Sündü adının düşmənin bu yerdəki döyüşlərdə “sındığı”nın əlaməti olduğunu düşünür. Fikrimizcə, bu yozum­lardan heç birini elmi cəhətdən əsaslandırmaq baxımından yetərli arqumentlər yoxdur. Yəni, Sündü tarix boyu şahidi olduğu bütün qalibiyyət və məğlubiyyətlərdən öncə də bu yerdə yaşayış məntəqəsi olub. “Sündü” toponi­minin Azərbaycan dilindəki “sinə”, “döş”, “yamac” və tat dilində kənd mənası ifadə edən “di” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini və “sinədə”, “döşdə”, “yamacda” olan kənd mənası ifadə etdiyini düşünənlər də az deyil.

 

Yazın yenicə gəlməsinə, havaların hələ ki, yetərincə isinməməsinə baxmayaraq, artıq oradakı Qırxbulağın, Söyüdlü bulağın, Təndirnohur və Söyüdlü şəlalələrinin ətrafı demək olar ki, hər gün turistlərlə dolu olur. Qonaq-qaranın çox olmasınının bir səbəbi də yolların rahatlı­ğı və məsafənin digər yerlərlə müqayisədə Bakıya yaxın olma­sıdır. Buranın kəklikotusu, zirinci, sayı-hesabı bilinməyən dərman bitkiləri min bir dərdə əlacdır. Sündü 32 bulağı, 36 qəbiristanı, 2 kəhrizi, 2 dəyirmanı, 100 yaşlı məktəbi, 920-ci ilə aid məscidi olan böyük və abad bir kənddir. Bir sıra əlamətləri baxımından Sündüdə orta əsr şəhər mədəniyyəti çalarları çox qabarıq şəkildə hiss olunmaqdadır. Bütün bunlar təsadüfdürmü?! Müxtəlif vaxtlarda və müxtəlif şəraitdə kəndin ərazisi və ətrafından tapılan bir çox maddi mədəniyyət qalıqları hələ Tunc dövründən başlayaraq orada həyat olduğundan xəbər verir. Xatırla­daq ki, ötən əsrin 70-ci illərində görkəmli arxeoloq Fazil Osmanov tərəfindən Sündü və ətraf ərazidə ilkin kəşfiyyat axtarışları aparı­lıb. Nəticədə, Orta əsrlərə, Antik və Tunc dövrlərinə aid yerüstü qalıqlar və on dörd kurqan oldu­ğu müəyyən edilib. 2020-ci ildə kənd məktəbi üçün bünövrə yeri qazılarkən son Antik dövrünə aid xeyli sayda keramika nümunələri üzə çıxıb.

 

Sündünün hər daşı,hər qarış torpağı da tarixdir

 

Bir sözlə, Sündüdə, az qala, hər daş, hər qarış torpaq bir ta­rixdir. Burda sasani hücumlarının da, xəzər-hun basqınlarının da, ölkədaxili feodal müharibələrinin də izlərini görmək mümkündür. Bu o deməkdir ki, digər yaşayış məntəqələri kimi, Sündü də davamlı olaraq tikilib qurulmaqla yanaşı, həm də zaman-zaman da­ğıntı və tənəzzüllə üzləşməli olub.

 

Sündüyə və sündülülərə ən ağır zərbə isə 1918-ci ilin aprel qırğınları zamanı dəyib. Erməni-daşnak qüvvələri kənddəki 433 evdən 198-ni yandırıb, qaçaraq canını qurtarmağa fürsət tapma­yan 295 nəfəri qətlə yetiriblər. Əhalinin bir hissəsi ermənilər kəndi tərk edənədək yaxınlıqdakı mağaralarda gizlənib. Sündünü tərk edərək Kürdəmirə, Gəncəyə qaçan sakinlər isə yalnız Qafqaz İslam Ordusu Bakıya daxil olan­dan sonra doğma kəndə dönüb.

 

Sündüdə Antik və Tunc dövrlərinə aid qalıqlar torpağın altındadırsa, Orta əsrlərə aid maddi mədəniyyət nümunələrinin böyük bir qismi yer üstündə, necə deyərlər, göz qabağında­dır. Kəndin demək olar ki, əksər ərazilərində müşahidə olunan fərqli-fərqli dəfn adətlərindən xəbər verən çoxsaylı qəbirlər, onların üzərinə qoyulmuş nəhəng və rəngarəng formalı sənduqə-örtüklər, yerli sakinlərin ərəb-xəzər müharibələrinin qurbanlarının dəfn olunduğu ehtimal etdikləri “Yu­xarı şəhidlər” və “Aşağı şəhidlər” qəbiristanları, yerüstü əlamətləri aydın sezilən neçə-neçə sərdabə qalıqları, hamam və kəhrizlər buna misal ola bilər. Sündüdə kimi dindirsən “Qəhlə” və “Bulu Qəhlə”nin qədim tarixindən xəbər verən neçə-neçə rəvayət söyləyər. Sündü mağaraları barədə də eyni sözləri demək olar. Maraqlıdır ki, ayrı-ayrı informasiya portallarında həm Sündü, həm də Nərimankənd mağaralarının orta əsrlərə aid olduğuna dair elmi həqiqəti əks etdirməyən qeyri-dəqiq informasi­yalar tirajlanaraq yayılmaqdadır.

 

Kəndin mərkəzi meydanı olan Qoşabulaq kompleksi (Şamaxı qəzası Qəbiristan dairəsinin pristavı F.A.Deminskinin 1895-ci ilə dair qeydlərində Qoşabulağın sutka ərzində 50 min vedrə su verdiyi bildirilir), daş döşənmiş darısqal küçələri, nə vaxtsa orta əsr tikintilərindən sökülərək yeni binaların divarlarında istifadə olunmuş xüsusi kəsmə daşlar da Sündünün əsrlərin o tayından boylanan tarixinin nişanələridir. Xatırladaq ki, bütün bunlar komp­leks halında götürüldükdə kənd və kənd tipli yaşayış məntəqələrindən daha çox şəhər və ya şəhər tipli yaşayış məntəqələrinə xas olan atributlardır. Bu isə Sündünün tarixi mənbələrdə adı çəkilən, lakin bu günədək yeri bəlli olma­yan Azərbaycan şəhərlərindən biri olduğu ehtimalı üzərində düşünməyə əsas verir.

 

Sədun şəhəri haradadır?!

 

Mütəxəssislər yaxşı bilirlər ki, öyrənilməmiş qalan hər bir abidə tariximizin hələ ki yazılmamış səhifəsidir. Yəni, abidələrimiz tədqiq olunduqca, tariximiz həm zənginləşir, həm də dürüstləşir. Bu minvalla da tariximizin qaranlıq nöqtələrinə işıq düşür, müəmmalı məqamlara aydınlıq gətirilir. Məsələn, yaxın keçmişədək çox məşhur tarixi şəhərlərimiz olan Qəbələ, Mehrəvan, Şab­ran, Beyləqan və orta əsr Ağsu şəhərlərinin yeri elm aləminə bəlli deyildi. Lakin arxeoloji tədqiqatlardan sonra bütün qa­ranlıqlara aydınlıq gətirildi. Amma bu istiqamətdə görüləsi işlər də hələ olduqca çoxdur. Qədim və orta əsrlərin yazılı qaynaqlarında adıçəkilən onlarca şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqəsinin harada olduğu hələ ki, heç kəsə məlum deyil. Yaxud da Azərbaycan ərazisində yerüstü əlamətlərindən şəhər və ya şəhər tipli yaşayış yeri olduğu şübhə doğurma­yan onlarca abidəmiz vardır ki, onların nə adını, nə tarixini, nə də tariximizdəki yerini bilmirik. Belə şəhərlərimizdən biri də orta əsr mənbələrində adı tez-tez xatırla­nan Sədun şəhəridir.

 

Xatırladaq ki, Sədunun adı ilk dəfə XII əsr müəllifi Fələki Şirvani­nin qəsidələrindən birində çəkilir:

 

Qoy mən kafir olum, əgər dünya padişahlarından biri

 

haçansa Girdman və Səduna bənzər şəhər tikmişsə.

 

1108-ci ildə Şamaxıda dünyaya göz açan, yarıməsrlik ömrünü tam olaraq Şamaxıda yaşayıb yaradan və elə orada da vəfat edən Fələki Şirvaninin bu beytindən də göründüyü kimi, Sədun məhz Şirvan şəhərlərindən biri olub. Fələki Şirvani bir müddət Şirvanşahlar sarayında yaşayıb və Şirvanşah III Mənucöhrün şərəfinə mədhiyyələr də yazıb. Görünür, yuxarıda təqdim olunan beytdə təriflənən padişah da məhz elə III Mənuçöhrdür. Deməli, Sədun şəhərinin tikilməsi, yəni, əsasının qoyulması yox, məhz tikilməsi Şirvanşah III Mənuçöhrün adı ilə bağlıdır. Yəni, Sədun bir yaşayış məntəqəsi olaraq daha əvvəldən mövcud olub və III Mənuçöhr sadəcə onu tikib, qurub, abad­laşdırıb. Maraqlıdır ki, XII əsrdə Fələki Şirvani ilə eyni dövrdə yaşamış olan Xaqani Şirvani də öz divanında Sədunun adını çəkib. Həm Xaqani, həm də Fələki Şirvaninin əsərlərində Sədunun Şirvanşah III Mənuçöhür (1098-1160) tərəfindən tikildiyi və orada suvarma şəbəkələri inşa olunduğu geniş vəsf olunub.

 

Görkəmli tədqiqatçı V.F.Minorskinin yazdığına görə, “Tarix-i əl-Bab” əsərində də Sədunun adı çəkilir və “Səbəranın (Şabran şəhəri nəzərdə tutu­lur) yaxınlığında” lokalizə edilir. Orada bildirilir ki, Arran hökmdarı Şavur üçüncü dəfə Şirvana yürüş edərək Sədun kəndində dayan­dı, əkinləri və ətrafdakı yaşayış məntəqələrini yandırdı. Xanıkovun B.A.Dorna yazmış olduğu 1858-ci il tarixi “Asiya qeydləri” toplusun­da da Sədunun Şabran şəhəri xarabalıqları yaxınlığında olduğu bildirilir. Xanıkov yazırdı: “Sədun, indiki Siadan, Qübbə rayonunda, Şabranın xarabalıqlarının yaxın­lığında şəhərdir”. Şirvan tarixinin görkəmli tədqiqatçısı professor Sara Aşurbəyli isə Sədunun Xəzər dənizi və Ataçay çayı arasında, indiki Siyəzən şəhəri yaxınlığında olduğunu ehtimal edib.

 

Sündü Sədun ola bilərmi?!

 

Sədunun tarixi və yerinin lokalizəsi barədə yuxarıda sadala­nan məlumatları ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:

 

1. Orta əsr mənbələrində adıçəkilən və bu günədək dəqiq yeri elmə bəlli olmayan Azərbaycan şəhəri Sədun XII əsrdə Şirvanşah III Mənuçöhr (ona Böyük Mənuçöhr də deyirdilər) tərəfindən “tikilmişdir”. “Tikilmişdir” ifadəsini ona görə xüsusi bildiririk ki, ona qədər də həmin yerdə iri kənd tipli yaşayış məntəqəsi olub. Ola bilsin ki, elə həmin yaşa­yış məntəqəsinin də adı Sədun olub. III Mənuçöhrün hakimiyyəti dövründə isə orada geniş miqyaslı tikinti, quruculuq və abadlıq işləri görülüb.

 

2. Sədunun yerinin lokalizəsi ilə bağlı məlumatlardan da görün­düyü kimi, bütün müəlliflər onu Şirvanın şimali-şərq bölgəsində, Bərmək mahalı ərazisində, Şabran şəhərinin xarabalıqları yaxınlığında, Beşbarmaq və indiki Siyəzən şəhəri istiqamətində olduğunu ehtimal edirlər. Lakin həmin müəlliflərdən heç biri konkret ərazi və yer adı çəkmir. Bu da Sədun şəhərinin yeri ilə bağlı məlumatların hələ ki, qeyri-müəyyənliyindən xəbər verir. Bu qeyri-müəyyənlik hər şeydən öncə ondan irəli gəlib ki, ehtimal olunan hüdudlar daxilində, ən azı, Səduna bənzər şəhər yeri qalıqlarının və uyğun toponimin məlum olmamasıdır. Yəni, necə ola bilər ki, ondan çox-çox əvvəlki tarixi dövrdən mövcud olmuş Şabranın izləri bu günədək qaldığı halda Sədundan heç bir nişanə qalmasın?! Bu, Sədun şəhərinin konkret olaraq harada olduğu­nu axtarmaqda davam etməyin zəruriliyi deməkdir. Elə isə adı mənbələrdə tez-tez xatırlanan, Xa­qani və Fələki Şirvani kimi dühalar tərəfindən şəninə təriflər yazılan orta əsr Azərbaycan şəhəri Sədun haradadır?!

 

Apardığımız müşahidə, araş­dırma, təhlil və müqayisələrin məntiqi yekunu olaraq Qobus­tan rayonunun Sündü kəndinin Sədun şəhərinin qalıqları olduğu ehtimalı üzərində düşünməyə əsas verir. Sual oluna bilər, nə üçün məhz Sündü? Birincisi, artıq yuxarıda qeyd edildiyi kimi Sədunun indiyədək ehtimal olunduğu yerlərdə hansısa şəhər tipli yaşayış məskəninin və uyğun toponimin mövcudluğu bəlli deyil. İkincisi, Sündü ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən Sədunun lokalizə edildiyi ərazinin qonşu­luğunda yerləşir. Yəni, Sündü ilə Sədunun indiyədək demək olar ki, bütün müəlliflər tərəfindən lokalizə edilmiş olduğu Bərmək mahalı coğrafi baxımdan da əslində bir-birinə çox yaxın, daha doğrusu, bitişik ərazilərdir. Bu mənada Sündünün Sədun olduğuna dair ehtimal əslində indiyədək elmi dövriyyədə olan ehtimallara da çox yaxındır. Əlbəttə, arxasında çox ciddi elmi dəlillərin durduğu bu ehtimalın özü də hələ ki, daha çox məntiqi əsaslara söykənir. Yəni, bu ehtimalın doğru olub-ol­madığı gələcək elmi axtarışların nəticəsindən asılı olacaqdır.

 

Qafar CƏBIYEV,

 

tarix elmləri doktoru, professor,

 

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar journalist

 

Xalq qəzeti 2021.- 22 may.- S.12.