Tarixin dərinliyindən boylanan Zəngəzur

 

Zəngəzur dəhlizinin yaradılması bizim milli, tarixi və gələcək maraqlarımıza tam cavab verir. Biz Zəngəzur dəhlizini icra edəcəyik, Ermənistan bunu istəsə də, istəməsə də. İstəsə, daha asan həll edəcəyik, istəməsə də zorla həll edəcəyik. Necə ki, mən müharibədən əvvəl və müharibə dövründə demişdim ki, bizim torpağımızdan öz xoşunuzla rədd olun, yoxsa sizi zorla çıxaraca­ğıq. Belə də oldu. Zəngəzur dəhlizinin taleyi də eyni olacaq.

 

İlham ƏLİYEV

 

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

 

Zəngəzur qədim Azərbaycan torpağıdır və 1920-ci ildə bolşevik Rusiyası tərəfindən Ermənistana verilmişdir. 101 il əvvəl Zəngəzur bölgəsinin Azərbaycandan qoparılıb Ermənistana verilməsi nəticəsində türk dünyası arasında olan coğrafi bağlantı pozuldu. Əgər o tarixi ədalətsizliyə yol verilməsəydi, bu gün vahid türk dünyası coğrafi baxımdan da bir məkan kimi yaşayacaqdı.

 

Zəngəzur mahalı azərbaycanlıların qədim tarixi-etnoqrafik bölgəsi olmaqla müasir Azərbaycan Respublikasının Laçın, Qubadlı, Zəngilan və Ermənistan Respublikasının Mehri, Qarakilsə, Gorus və Qafan rayonlarını əhatə edir. Mehri bölgəsi isə özündə dağlıq (Bərgüşad, Alagöz, Xustup), Araz, Həkəri, Bazar­çay, Oxçu çayları arasındakı yamac və düzən əraziləri birləşdirir. Palıd, çinar, vələs meşələri ilə örtülü təbiəti cənuba doğru hərəkət etdikcə çılpaq qayalıqlar və seyrək kollarla əvəzlənir. Qafanın dağlıq sahələri çətin keçilən sıldırımlar və yarğanlarla əhatələnir və zəngin meşə örtüyü ilə müşayiət olunur. Laçın bölgəsi, əsasən, orta hündürlüklü dağlar, cənub-şərq hüdudları isə Qarabağ yay­lası ilə əhatələnir. Qarabağ və Bərgüşad silsilələrinin şərqində, Qarabağ yayla­sının cənub-qərb hissəsində Qubadlı bölgəsi yerləşir. Bölgənin bitki örtüyü kollu və seyrək meşəli çəmənlərdən ibarətdir. Sıldırım qayalı dağlardan və sıx meşələrdən məhrum olsa da, Sisian bölgəsi otlaq və əkinə yararlı sahələrlə zəngindir. Zəngilan bölgəsində Bərgüşad silsiləsi alçalaraq Ağoyuq düzünə keçir. Araz hövzəsinə daxil olan çaylar (Oxçu, Həkəri, Bərgüşad, Bəsit, Mehri, İlizin, Gorus, Mədən, Əcənan, Uz və s.) dağətəyi münbit vadilərin suvarılmasını təmin edir.

 

Təəssüflər olsun ki, 70 illik sovet dönəmində və sonrakı illərdə tarixən dədə-baba yurdumuz olan Zəngəzurun elmi tədqiqatlar, xüsusilə də mütəmadi arxeoloji qazıntılar səviyyəsində öyrənməyə imkan vermədilər. Bu səbəbdən, bölgənin qədim tarixi abidələrindən və maddi-mədəniyyət nümunələrindən danışarkən qeydiyyata alınmış bir neçə yerüstü tikilinin təsnifatı və məişət əşyalarından ibarət təsadüfi tapıntıların təsviri ilə kifayətlənməli olu­ruq. Paleolit dövrünə aid edilən ən qədim abidələr Qarakilsə bölgəsində cəmlənib. Şəki və Saybalı kəndlərinin yaylaq yerləri sayılan Dəvəboynu və Təkəzür dağlarında sal qaya daşları üzərində ov səhnələri, maral və dağkeçilərinin sxematik təsvirləri cızılıb. Onlar işlənmə texnologiyasına görə Qobustan və Gəmiqaya təsvirlərinə çox bənzəyir.

 

Zəngəzur ərazisində Eneolitdən tutmuş antik dövrə qədər 150-yə yaxın yaşayış məskəni mövcud olmuşdur. Qarakilsənin Qızılcıq kəndi yaxınlığın­da xalq arasında “Qoşundaş abidəsi” adı ilə tanınan sal qaya daşları vardır. Qoşundaş kompleks abidədir. 2000-ci illərin əvvəllərində burada Tunc, Dəmir və Ellinizm dövrlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri aşkara çıxa­rılmışdır. Zəngəzurun tarixi əraziləri hərbi əməliyyatlarla əlaqədar ara-sıra Qədim Şərq yazılı mənbələrində qeydə alınıb. Bu qaynaqların məlumatları yerli sakinlərin hələ miladdan öncəki dövrlərdə qonşulu xalqlarla təmasda olduqlarından və əksər hallarda xa­rici hərbi müdaxiləyə qarşı mübarizə apardıqlarından xəbər verir. Yazılı mənbələrdə Zəngəzurun yer-yurd ad­larından ilk dəfə Mehri yad olunur. Orta əsr mənbələrində Zəngəzur toponimini türk mənşəli zəngi tayfasının adı ilə əlaqələndirirlər. Təsadüfi deyil ki, hətta aşşur kitabələrində Urartu tayfa birliyinə daxil olan 8 subyektin, o cümlədən, Zinqun vilayətinin adı çəkilir ki, bu da zəngi tayfası ilə bağlıdır. Mannadakı Sangibutu, Sangiilu kimi toponimlər də deyilənlərə əlavə oluna bilər. Era­mızda əvvəl 323-cü ildə Azərbaycanın cənub torpaqlarında Atropatena şahlığı meydana gələndə Zəngəzurun ərazisi, ehtimal ki, “Vaspuran” adı ilə bu dövlətin tərkibində olmuşdur. Lakin Zəngəzur müəyyən müddətdən sonra Sünik adı ilə Albaniyanın tərkibinə keçir. Aşkarlanan arxeoloji materiallar da Sünikin Albani­yanın inzibati-ərazi subyekti olduğunu təsdiq edir. Sasani şahənşahı I Şapurun (241-272) “Kəbeyi-Zərdüşt” kitabəsində sadalanan geosiyasi nomenklatura sırasında Sisakan (Sünik) ölkəsinin də adı çəkilir.

 

Sünikin mühüm strateji qalalarından biri Bağ mahalında (Nerkin-Giratağ) Oxçuçayın sahilində inşa edilmişdir. IV-V əsrlərdə bu qala yadelli işğalçı­larına qarşı mübarizənin mərkəzinə çevrilmişdir. Sonralar isə Babəkin sığınacaq yerlərindən biri olmuşdur. Buna görə də yerli əhali arasında Babək qalası kimi tanınırdı. Sünikin yerli əhalisi Azərbaycan Albaniya dövlətində olduğu kimi, yerli yazı olan Qarqar əlifbasından istifadə etmişdir. Qeyd edək ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında əhatə olunan coğrafiyada Sünik ərazisinə aid xeyli sayda qədim türk tayfalarının adı ilə bağlı toponimlər var. Qubadlı rayonu­nun ərazisində Teymur Müskanlı, Tatar, Qaraqoyunlu, Ulaşlı, Çərəli, Dondarlı, Saray, Eyvazlı, Qədili, Gorus ərazisində Ağvanlı, Bayandur, Kərəvinc, Muğan­cıq, Haluzor (Halay dərəsi) Zəngilan ərazisində Baharlı, Vənədli, Şamlı, Sisi­an rayonu ərazisində Comardlı, Sofulu, Şəki (Sak), Qafan rayonunun ərazisində Bekdaş, Gığı, Kacaran (Qacar tayfasının oymağı), Laçın rayonunun ərazisində Səfiyan, Cağazur (Sak dərəsi), Yuxarı və Aşağı Cicimli, Bozlu və digər kəndlərin adları məhz türk tayfalarının adı ilə bağlı olaraq meydana gəlmişdir.

 

Sünik ərazisində ilk kilsələr və mo­nastrlar yerli xristian əhalisi tərəfindən inşa edilmişdir. Bunların içərisində Sisian çayının yuxarı hövzəsində Ərəfsə kəndi yaxınlığındakı V-VI əsrlərə aid Qızılkilsə məbədini qeyd etmək olar. Xalq ara­sında “Qırmızı monastr” adlandırılırdı. VII əsrdə Sünik 12 əyalətə bölünürdü. Hətta Naxçıvan və Mərənd də Süni­kin tərkibinə daxil idi. Sünikə aid olan Tankrian mahalının adı isə yerli əhalinin dini ideologiyasında türk xalqları üçün səciyyəvi olan tanrıçılığın yayıldığına işarədir. Bu əsərdə xatırlanan Sünikdəki yer-yurd adları (Ərincək, Zor, Bağ, Oğuzkan, Çoxuq, Ağacuq, Giləkan) onların məhz yerli türk tayfalarının adından yarandığını göstərir. Erkən Orta əsr qaynaqlarında Zəngəzur bölgəsinə verilən adın ərəb forması – Əs-Sisəcan ilə qarşılaşırıq. Qeyd edək ki, tarixi Sünik torpaqları cənubda Bərgüşad və Həkəri çaylarının mənsəbindən şimalda Göyçə gölünün cənub-qərb sahillərinə qədər uzanırdı. IX əsrdə Səhl ibn Sumbat rəsmi olaraq Sünikin və Alba­niyanın Böyük knyazı sayılırdı. 830-cu ilin hadisələrinə nəzər saldıqda görürük ki, Səhl ibn Sumbat Babəkin ən yaxın müttəfiqlərindən biri olmuşdur. “Albaniya tarixi”ndə Səhl ibn Sumbatın mənsub ol­duğu sülalə haqqında iki məlumat verilir; o, həm Aranilərin, həm də Mihranilərin soyundan olan hakim kimi təqdim olunur. “Albaniya tarixi”nin ilk əlyazmlarının birində Səhl ibn Sumbatın xaqan titulu daşıyan Mihran sülaləsinə mənsub oldu­ğu qeyd edilir.

 

Bütövlükdə, XI əsrin birinci yarısınadək qədim türk yurdu olan Zəngəzur bir müddət müstəqil ha­kimlik kimi idarə edilmiş, sonra uzun müddət Azərbaycan dövlətlərinin tərkibinə daxil olmuşdur. Sünikin və onun qonşuluğundakı digər Azərbaycan torpaqlarının ümumtürk coğrafiyası­na mənsub olmasını onun ərazisində işquz-sak-oğuzlarla bağlı toponimlər də sübut edir. Bu baxımdan Zəngəzurun qonşuluğunda yerləşən Azərbaycan Albaniya dövlətinin tarixi vilayətləri içərisində Sakasena (Şəki), Ərsak (Arsax) və Balasakanın (Paytakaran) adlarını xüsusilə qeyd etmək olar. Sünik ərazisində isə Sisakan (Sisian), Sakasar (Çaxaçkar), Sak (Dzaq), Sakux (Çaxuk), Sakqovan (Kovsakan), Sakat (Şaxat), Sak (Şəkki =Şəki), Ağasak (Aqaeçk) və xeyli sayda bu cür yer-yurd adları məhz yerli əhalinin etnik mənsubiyyət baxı­mından türk mənşəli olduğunu bir daha təsdiqləyir. Zəngəzur toponimlərinin bir hissəsi də peçeneq türk tayfasının adı ilə bağlı olaraq meydana gəlmişdir. Zəngəzur silsiləsində Biçənək aşırımının adı da məhz bu türk boyunun adı ilə bağlıdır. Sünik ərazisində peçeneqlərin Kapan (=Qafan=Qapan) və Çur (=Cur=Gur=Gor) boyları geniş yayılmış­dır. Qafan və Gorus toponimləri də məhz bu etnonimlərdən yaranmışdır.

 

Zəngəzur bu regiona orta əsrlərdə verilən bir addır. İstər Zəngəzur, istərsə də mahalın digər toponimik adları türk mənşəlidir. Bu, o deməkdir ki, “ermənilər Zəngəzurda heç bir zaman aborigen əhali olmamışdır. Zəngəzur mahalının yerli əhalisi qədim sak tayfaları və onla­rın törəmələridir. Bu fikir Urud kəndində son vaxtlara qədər saxlanılan orta əsr müsəlman qəbiristanlığında qəbir daşlarındakı yazılarda bir daha təsdiqini tapmışdır”.

 

XIII-XIV əsrlərdə Hülakülər dövlətinin hakimiyyəti dövründə Zəngəzur bölgəsi inzibati cəhətdən Azərbaycan əyalətinin Naxçıvan tüməninə və Arran əyalətinə daxil olmuşdur. Bu fakt Hülakular dövlətinin vəziri, tarixçi alim F.Rəşidəddin “Asar və əhya” (“Təsir və dirçəliş”) əsərində də öz təsdiqini tapır. F.Rəşidəddin yazır ki, “zoğal Naxçıvana aid olan Qafanın bəzi yerlərində bitir”, ərvağan çiçəyi də “Naxçıvan vilayətində olan Qafan dağlarında çox bitir”. Gö­ründüyü kimi, bəhs olunan dövrdə Zəngəzurun Qafan nahiyəsi Naxçıvan tüməninə daxil idi.

 

1400-cü il noyabrın 3-də Naxçıvanlı Qazi oğlu Əhmədin, Urutlu Söhrabın, İnayətulla oğlu Rəhmətullanın və Xətib oğlu Kazımın iştirakı ilə tərtib olunmuş qəbalədə Zəngəzurdakı Tatev monastı­rına məxsus kəndlərdən üçünün – Hot, Şınhər və Halizur kəndlərinin sərhədləri təsvir edilib. Qəbalə sənədinin giriş hissəsində onun Azərbaycanın Kapa­nat, Sisəcan və Tümən-e Naxçıvan ölkəsinin adlı-sanlı və vicdanlı şəxsləri tərəfindən təsdiqləndiyi, yəni imza­landığı bildirilir. Sənəddə adı çəkilən üç kəndin sərhədləri keçən bütün yer adları – Urut, Ayı dərəsi, Zoğallı dərə, Zoğallı zəmi, Həmidgöl, Qaraunça yolu, Beştəpə, Daşxırman, Təpəkaşen (Təpəköşə), Kölgəqaya, Yaşlı bulaq, Dəmirçi təpə, Molla Həsən karvansa­rası, Tuşmal gədiyi, İmranlı müsəlman qəbiristanlığı, Hakaz təpə, Çala, Çayır çəmən, Kor çeşmə, Qızıl qaya, Börklü qaya, Qaradaş, Tikmədaş, Uzun daş, Keçi qayası və s. tamamilə Azərbaycan türkçəsindədir.

 

Azərbaycan Səfəvilər dövləti dövründə də Zəngəzur Azərbaycanın tərkib hissəsi idi. 1508-ci il noyabrın 8-də tərtib edilmiş qəbalə sənədin müxtəlif yerlərində beş dəfə “Azərbaycan ölkəsinin Urut-Qafanat nahiyəsi” ifadəsi işlənmiş, üç yerdə isə Sisəcan maha­lının Azərbaycan ölkəsinin Naxçıvan tüməninə daxil olduğu öz əksini tapmış­dır. Şah I Abbasın 1620-ci ilin oktyab­rında imzaladığı fərmanda Zəngəzur diyarının Quştasif və Qafan vilayətlərinin Azərbaycana mənsubluğunu təsdiq edən çox mühüm məlumat vardır. XVII əsrin sonlarında Zəngəzur Azərbaycan Səfəvi dövlətinin Kür və Araz çayları arasındakı geniş torpaqlarını əhatə edən Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil idi. Bu dövrdə Zəngəzurun ərazisi Qara­bağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin iki inzibati-ərazi vahidinin – Bərguşad və Arasbar mahalları arasında bölünmüşdü. Əgər Səfəvilər dövründə Zəngəzurun əsas torpaqları yalnız bir inzibati-ərazi vahidi­nin – Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil idisə, Osmanlı hakimiyyəti dövründə bu torpaqlar üç inzibati-ərazi vahidinin – Gəncə-Qarabağ əyalətinin, İrəvan əyalətinin və Naxçıvan sancağı­nın arasında bölüşdürülmüşdü.

 

1813-cü il Gülüstan müqaviləsindən sonra Qarabağ xanlığının Zəngəzurun tarixi ərazisinə daxil olan bir hissəsi, Mehri dairəsinin Çonqur (Çuləndər) və ya, Qapan çayının sol sahilində yerləşən hissəsi Qacarlar dövlətinin tərkibinə keçmişdi. Həmin dövrdə xanlıq Sisyan, Dəmirçihəsənli, Küpara, Bərgüşad, Bağabürd, Kəbirli, Tatev, Cavanşir, Talış, Xaçın, Kolanılar, Çiləbörd, Xırdapara Dizaq, Püsyan, Dizaq Cavanşir, Otuziki, İyirmidörd, Qaraçorlu, Vərəndə, Dizaq, Acnan-Türk kimi 21 mahala bölünmüş­dü. 1831-1833-cü illərdə isə Sisyan, Tatev, Qaraçorlu, Püsyan, Bərgüşad və s. mahalların əsasında daha böyük Zəngəzur mahalı təşkil edilmişdi. 1849-cu ildə İrəvan quberniyası yaradılarkən Mehri sahəsi onun tərkibinə daxil edilən Ordubad qəzasına verildi.

 

1886-cı il ailə siyahıyaalmasına görə, Zəngəzur qəzasında dörd sahə və kənd cəmiyyətinə daxil olmayan yaşayış məskənləri üzrə 19028 ev və həmin evlərdə yaşayan 116747 nəfər əhali qeydə alınmışdı. Qəza üzrə ümumi əhali (116747 nəfər) içərisində azərbaycanlıların (77060 nəfər) nisbəti 66 faiz, ermənilərin (34281 nəfər) nisbəti isə 29,36 faiz idi. Çarizmin erməniləri Azərbaycan torpaqlarına köçürmə siyasətinə baxmayaraq, imperiya dağılanadək azərbaycanlılar Zəngəzur qəzasının əsas hissəsini təşkil etmişdir. 1918-ci ilin yaz və payızında erməni si­lahlı quldur dəstələri və Andranikin hərbi hissələrinin əməliyyatları nəticəsində Zəngəzur qəzasında 115 kənd dağıdıl­mış və ya məhv edilmiş, 3257 kişi, 2276 qadın, 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanmış, beləliklə, 10068 müsəlman qətlə yetirli­miş və ya şikəst edilmişdi.

 

Ermənilərin törətdiyi soyqırımlarını önləmək üçün Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin 1919-cu il 15 yanvar tarixli qərarı ilə Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarının müvəqqəti ge­neral-qubernatoru vəzifəsi təsis edildi, yanvar ayının 29-da bu vəzifəyə Xosrov bəy Sultanov təyin olundu. General-qu­bernatorluğun ərazisi 19096,53 kvad­ratverst təşkil edirdi. Bu Azərbaycan Cümhuriyyətinin müəyyən edilmiş ümumi ərazisinin (99908,87 kvadratverst və ya 113895,97 kvadratkilometr.) 19,11 faizini təşkil edirdi. Zəngəzur qəzası sahəsinə görə (6742,92 kvadratverst və ya general-qubernatorluğun ərazisinin 35,31 faizi) birinci yerdə dururdu. Sovet Rusiyasının yaxından iştirakı ilə Zəngəzurun bir hissəsinin Ermənistana verilməsi ilə Ermənistan SSR dövləti Zəngəzurun azərbaycanlı əhalisinin deportasiya və soyqırımını başa çatdır­mışdı. M.Skibitskinin hesablamasına görə Qarabağ general-qubernatorluğu­nun tərkibinə daxil olan Zəngəzur qəzası ərazisindən (6742,96 kvadratverst) 3637 kvadratversti Ermənistana veril­mişdi. Sovet Ermənistanı Zəngəzuru ələ keçirdikdən sonra ilk əvvəl onun inzibati-ərazi bölgüsünü dəyişdirməyə başladı. Ermənistan SSR Xalq Komissarları Sovetinin 1921-ci il 31 avqust qərarı ilə onun torpaqları əsasında Zəngəzur (Go­rus, Sisyan və Qafan) və Mehri qəzaları təşkil etmişdi. Sovet rayonlaşdırılması zamanı isə 1930-cu ildə həmin qəzaların ərazisi Gorus, Sisyan, Qafan və Mehri rayonlarına bölünmüşdü.

 

Zəngəzurun Ermənistana veril­miş hissəsində ən böyük faciə isə II Dünya müharibəsindən sonra, sovet dövlət rəhbərliyinin bilavasitə iştirakı ilə Ermənistan tərəfindən respublikanın azərbaycanlı əhalisinin 1948-1953-cü illərdə deportasiyası oldu. 1948-1953-cü illərdə yüz əlli mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR ərazisindəki dədə-baba yurdlarından kütləvi surətdə və zorakılıq­la sürgün olunmuşdur.

 

Stalinin ölümü ilə azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası kimi cinayətkar fəaliyyət dayandırılsa da Ermənistan rəhbərliyi bu siyasəti 1950-1980-ci illərdə qapalı, 1980-ci illərin ortalarından isə açıq şəkildə davam etdirdi. 1987-ci ilin noyabrında Qafan və Mehri rayonlarının azərbaycanlılarına qarşı deportasiya başladı. Ermənistanda öz tarixi etnik torpaqlarında yaşayan azərbaycanlılar dövlətin həyata keçirdiyi məqsədyönlü soyqırımı və deportasiya siyasəti nəticəsində oranı tərk etməyə məcbur oldu. Ermənistandakı sonun­cu azərbaycanlı kəndi – Zəngəzurun Nüvədi kəndinin əhalisi 1991-ci ilin avqustunda deportasiya edildi. Beləliklə, ermənilərin və Ermənistan dövlətinin həyata keçirdiyi soyqırımı və deportasiya siyasəti nəticəsində Azərbaycanın tarixi Zəngəzur torpaqlarının Ermənistana ve­rilmiş hissəsində yaşayan azərbaycanlı əhalinin varlığına son qoyuldu.

 

Beləliklə, Azərbaycanın tarixi Zəngəzur bölgəsinin bir hissəsinin Sovet Rusiyası tərəfindən Ermənistana verilməsi, digər hissəsinin isə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilməsilə tarixi Zəngəzur tor­paqlarının ələ keçirilməsi başa çatdı­rılmışdır. Ermənisatnın işğal edilmiş ərazilərdə yaratdığı qondarma inzibati-ərazi bölgüsündə vahid Zəngəzuru bərpa etməməsi və erməni əhali ilə məskunlaşdıra bilməməsi bir daha sübut edir ki, onun digər tarixi Azərbaycan torpaqları ilə, eyni zamanda, Zəngəzur bölgəsinə iddiası heç bir tarixi zəminə əsaslanmır.

 

Zəngəzur dağ silsiləsi ilə əhatə olunan, Laçın və Kəlbəcərdən Nax­çıvana qədər böyük bir ərazini tutan Zəngəzur yaylasının şərq hissəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin fərmanı ilə 7 iyul 2021-ci il tarixində Cəbrayıl, Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın və Zəngilan rayonları hesabına Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu yara­dıldı. Bu iqtisadi rayonun yaradılması Zəngəzurun qərb hissəsinin də möv­cudluğunu və tarixən Azərbaycan torpağı olmasını göstərir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev son çıxışlarında bu fikri bir daha təsdiqlədi: “Şərqi Zəngəzur bizim tarixi torpağımızdır, Qərbi Zəngəzur bizim tarixi torpağımızdır. Biz tarixi unuda bilmərik, kiminsə siyasi maraqlarının girovuna çevirə bilmərik. Gəlsinlər, aç­sınlar tarixi sənədləri, xəritələri, baxsın­lar, sovet hökuməti Zəngəzuru nə vaxt Azərbaycandan qoparıb Ermənistana verib. Bu, yaxın tarixdir – 101 il bundan əvvəl. Yəni, biz deyək ki, bu, olma­yıb? Nəyə görə? Biz həqiqəti deyirik. Bizim dədə-baba torpağımızdır: bütün Zəngəzur – Şərqi və Qərbi Zəngəzur. İndi Ermənistanda deyirlər ki, İlham Əliyev ərazi iddiası ilə çıxış edir. Əgər Şərqi Zəngəzur varsa, deməli, Qərbi Zəngəzur da var. Bəli, Qərbi Zəngəzur bizim dədə-baba torpağımızdır. Demişəm ki, biz oraya qayıtmalıyıq. Bunu hələ on il bundan əvvəl demişəm. Mənim çıxışlarım hamısı mətbuatda var. Demişəm ki, bizim dədə-baba torpağımızdır, biz oraya qayıtmalıyıq və qayıdacağıq və qayıdırıq. Heç kim bizi dayandıra bilməz. Mütləq qayıdacağıq, çünki bunun başqa yolu yoxdur”.

 

Bu gün Zəngəzur dəhlizinin yaradıl­ması istiqamətində addımlar atılması və bu dəhlizin reallaşdırılması bizim milli, tarixi və gələcək maraqlarımıza tam cavab verir. Bu layihənin icrası bizim dədə-baba torpağımız olan Zəngəzura qayıdışımızın növbəti müjdəsi olacaqdır.

 

Anar İSGƏNDƏROV,

 

Milli Məclisin deputatı, BDU-nun professoru, tarix elmləri doktoru

 

Xalq qəzeti .- 2021.- 20 noyabr.- S.6.