Əlyazmalar İnstitutu dünyanın ən zəngin mənəvi xəzinələrindən biridir

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu (Keçmiş Respublika Əlyazmalar Fondu) orta əsrlər Şərq yazılı abidələrinin toplanması, sistemləşdirilməsi, mühafizəsi və nəşri üzrə vahid bir mərkəz kimi 1950-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əlyazmalar şöbəsi əsasında yaradılmışdır. İnstitutun kollektivi ölkənin bu nüfuzlu tarixi qaynaq, elm və mənəviyyat ocağının yadılmasının 70 illiyini Vətən müharibəsi adlandırdığımız II Qarabağ savaşında misilsiz Qələbəmizin bitib-tükənməyən sevincini yaşadığımız təntənəli günlərdə ikiqat bayram əhvalı ilə qarşılayır.

Azərbaycanda tarixi mənbə, ictimai-mədəni düşüncə önəmi daşıyan əlyazmaların toplanması işinə hələ XX əsrin əvvəllərindən, sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlanmışdır. 1924-cü ilin 21--24 sentyabrında Bakıda Birinci Ümumazərbaycan Diyarşünaslar Qurultayı keçirilmişdir. Burada mədəni quruculuqla əlaqədar başqa məsələlərlə yanaşı, Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti nəzdində xüsusi əski çap kitabları və əlyazmalar şöbəsi olan elmi kitabxana təşkili məsələsinə də baxılmışdır.

1950-сi ildən müstəqil müəssisə kimi fəaliyyət göstərən, əvvəllər Respublika Əlyazmalar Fondu, son onilliklərdə isə Əlyazmalar İnstitutu adlanan bu elmi idarənin müasir tədqiqat mərkəzi kimi təşəkkülü ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. 1986-cı ildə o zaman SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsində şalışan ulu öndərin xoş məramı və ittifaq hökumətinin qərarı ilə bu akademik təsisat institut statusu aldı. Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və iradəsi ilə Əlyazmalar İnstitutu paytaxtın mərkəzi İstiqlaliyyət küçəsində yerləşən yaraşıqlı tarixi binaya köçürüldü.

İnstitutun əlyazma fondunun əsasını əvvəllər orta əsr kitabxanalarına, eləcə də, Azərbaycanın XIX–XX əsrlərdə yaşamış görkəmli mədəniyyət xadimlərindən Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Əbdülqəni Əfəndi Xalisəqarızadə, Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Bəhmən Mirzə Qacar, Mir Möhsün Nəvvab və başqa görkəmli tarixi simaların şəxsi kolleksiyalarına daxil olan materiallar təşkil edir. Əlyazmalar İnstitutunun müstəqil ixtisaslaşdırılmış elmi müəssisə kimi təşkili dövründə buraya müxtəlif mədəni-maarif təşkilatlarından, kitabxanalardan minlərlə əlyazma, əski çap kitabları, tarixi sənədlər və başqa arxeoqrafik sənədlər toplanmışdır. Hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu dünyanın ən zəngin əlyazma xəzinələrindən biridir. Buradakı ərəb qrafikalı yazılı abidələr məzmunu və nadirliyi baxımından xaricdəki ən məşhur kitabxana və muzeylərin eksponatlarından heç də geri qalmır.

Əlyazmalar İnstitutunda orta əsr elmlərinin bütün sahələrinə--tibb və astronomiya, riyaziyyat və mineralogiya, poetika və fəlsəfə, teologiya və hüquqşünaslıq, qrammatika, tarix və coğrafiya, bədii nəsr və poeziyaya aid Azərbaycan, türk, ərəb, fars və başqa dillərdə zəngin və nadir əlyazma kolleksiyaları qorunub saxlanır və öyrənilir. İndi institutun fonlarında 40 mindən artıq material vardır. Bunlardan 12 minə qədəri ərəb qrafikalı əlyazmalardır. Bundan başqa, institutda XIX--XX əsrdə yaşamış Azərbaycanın görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərinin şəxsi sənədləri, tarixi mənbələr və fraqmentlər, əski çap kitabları, əvvəlki dövrlərin qəzet və jurnalları, mikrofilm və fotosurətlər mühafizə edilməkdədir.

İnstitutda saxlanan, üzərində tarixi qeyd edilən ən qədim əlyazma X əsrin sonunda tanınmış leksikoqraf İsmail əl-Cövhərinin tərtib etdiyi və 1117-ci ildə avtoqraf nüsxəsindən üzü köçürülmüş klassik ərəb dilinin izahlı ensiklopedik lüğəti hesab edilən “Əs-sihah” əsərinin əlyazmasıdır.

X--XI əsrlərdə İspaniyada--Kordovada yaşamış ərəb alimi Əbül-Qasim əz-Zəhravinin “Əl-məqalə əs-səlasun” (“Otuzuncu traktat”) əsəri isə ərəb dilində tibbə aid fundamental risalənin bir cildidir və cərrahiyyə sahəsində müsəlman Şərqində elmi tərəqqiyə təsir göstərmişdir. Əsərin Bakı əlyazması XIII əsrdə köçürülmüşdür. Fondumuzda onlarla belə nadir, yuzlərlə digər qiymətli əlyazma əsər qorunur.

Elmi-tarixi mərkəz olaraq Əlyazmalar İnstitutunun əsas fəaliyyət istiqaməti azərbaycanşünaslıqdır. Burada qorunan abidələrin mühafizə şəraitinin daim müasirləşdirilməsi, onların müntəzəm dezinfeksiya, gigiyena və bərpası məsələlərinin həlli, əlyazmaların kataloqlaşdırılması və sistemləşdirilməsi, onların tədqiq edilməsi və nəşr etdirilərək elmi tədavülə və müasir nəsillərə çatdırılması işi uğurla aparılır. Azərbaycan əlyazmaşünaslığının metodoloji və elmi-nəzəri problemlərinin işlənib-hazırlanması əlyazmaşünas alim və tədqiqatçılar qarşısında duran ən aktual və vacib məsələdir.

Ümumiyyətlə, respublikada yazılı abidələr üzərində indiyədək aparılan elmi axtarışlarda mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir. Bu sahədə Əlyazmalar İnstitutu alimlərinin qazandığı uğurlar ayrıca qeyd edilməyə layiqdir. Keçən əsrin 50--80-ci illərində müəssisədə Azərbaycan humanitar elminin Məmmədağa Sultanov, Cahangir Qəhrəmanov, Həmid Araslı, Rüstəm Əliyev, Əzizağa Məmmədov, Əzizə Cəfərzadə kimi simaları çalışmışlar. Həmin dövrdə Azərbaycan əlyazmaşünaslığının ayrı-ayrı istiqamətləri inkişaf etdirilmişdir.

Müəssisənin fəaliyyətə başlamasının ilk onilliklərində kollektivinin üzvləri tərəfindən “Kitabi-Dədə Qorqud”un mətni, Xaqani Şirvani, Şeyx Mahmud Şəbüstəri, Seyid İmadəddin Nəsimi, Kişvəri, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Xurşidbanu Natəvan, Heyran xanım, Fatma xanım Kəminə, Lütfəli bəy Azər, Mirzə Həsən Qarabaği və b. kimi bir sıra klassiklərin irsi öyrənilmiş və əsərləri nəşr etdirilmişdir.

Bu dövrdə Əlyazmalar İnstitutunun alim və tədqiqatçıları əlyazmaşünaslıqla bağlı bir sıra metodoloji problemlərin üzərində işləmiş, filologiyanın bu sahəsinin inkişafı üçün ilk elmi-təcrübi töhfələrini vermişlər. Fazil Seyidov “İkimininci ilə qədər hicri, miladi və şəmsi illəri cədvəli”ni, Pənahi Makulu irihəcmli “Ədəbi məlumat cədvəli”ni, Qulam Darabadi “Kalliqrafiya” monoqrafiyasını nəşr etdirmiş, M.Sultanov əlyazmaların elmi-paleoqrafik təsviri metodunu işləyib-hazırlamışdır.

Ötən əsrin 50-60-cı illərində müəssisənin fondunda mühafizə edilən şəxsi arxivlərin elmi təsviri işi də başlanmışdır. 1955-ci ildə Ağəmi İbrahimov “Mirzə Fətəli Axundov arxivinin təsviri”ni nəşr etdirməklə biblioqrafik kataloq tərtibinin əsasını qoymuşdur. 1961 və 1965-ci illərdə Mərziyə Paşayeva “Cəlil Məmmədquluzadə arxivinin təsviri”ni və “Cəfər Cabbarlı arxivinin təsviri”ni, 1962-ci ildə Cənnət Nağıyeva “Süleyman Sani Axundov arxivinin təsviri”ni nəşr etdirmişdir. O vaxtdan başlayaraq, müəssisədə mühafizə edilən əlyazmaların kataloqlaşdırılması təcrübəsi həyata keçirilmişdir. İnstitutun ilk “Əlyazmalar kataloqu” M.Sultanovun və C.Qəhrəmanovun redaktəsi altında 1963-cü və 1977-ci illərdə (iki cilddə) nəşr edilmiş, bundan sonra əlyzamaların kataloqlaşdırılması işinə daha böyük əhəmiyyət verilmiş və bir sıra kataloqlar tərtib edilmişdir.

1970-ci ildə Ə.Məmmədov Şah İsmayıl Xətainin, 3 il sonra C.Qəhrəmanov İmadəddin Nəsimi irsinin elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb nəşr etdirmiş və bununla da institutda sonrakı dövrlərdə türkdilli abidələrin orijinal qrafikada elmi-tənqidi mətninin hazırlanması işlərinin genişləndirilməsinə yol açılmışdır. 1970-ci ildə C.Qəhrəmanov “Nəsimi “Divan”ının leksikası” adlı fundamental tədqiqatını nəşr etdirməklə, ümumiyyətlə, Azərbaycanda linqvistik mənbəşünaslıq sahəsinin əsasını qoymuş, sonralar alimin rəhbərliyi altında bu sahə daha da inkişaf etdirilmişdir.

1970--80-ci illərdə müəssisənin M.Sultanov, C.Qəhrəmanov, Ə.Məmmədov, C.Nağıyeva, F.Seyidov, M.Paşayeva, Ş.Cəmşidov, N.Qarayev, M.Məmmədova, E.Seyidbəyli kimi görkəmli alim və təcrübəli mütəxəssisləri ilə ünsiyyət şəraitində Azadə Musayeva, Möhsün Nağısoylu, Kamandar Şərifov, Əbülfəz Əliyev, Arif Ramazanov, Aydın Xəlilov, Tahirə Nurəliyeva, Tahirə Həsənzadə, Zəminə Hacıyeva, Hacı Mayıl Əliyev, Əkrəm Bağırov, Söhrab Bayramlı, Müqəddəs Payızov, Müzafəddin Əzizov, Həsənağa Nəcəfov, Adil Sadıqov, Təyyar Əkbərov kimi alim-tədqiqatçılar, mütəxəssislər yetişmişdir. Onlar həmin dövrdə Azərbaycan əlyazmalarının mühafizəsi, tədqiqi və nəşri işinin inkişafına öz töhfələrini vermişlər.

İnstitut öz fəaliyyətinin ən coşqun dövrünə məhz Azərbaycan Respublikasının milli istiqlaliyyətinin bərpa edilməsindən sonra qədəm qoymuş, adı çəkilən alim və tədqiqatçılarla yanaşı, Paşa Əlioğlu, Fərid Ələkbərov, Əli Əliyev, Nailə Səmədova, Sevər Cabbarlı, Rəna Məmmədova, Zəkiyyə Əbilova, Aybəniz Rəhimova, Sona Hadıyeva, Mustafa Əliyev, Rauf Şeyxzamanlı və b. kimi gənc kadrların elmi potensialı tam gücü ilə məhz bu dövrdə açılmışdır. Müqayisə üçün göstərmək olar ki, 60-cı illərin sonunda elmi mərkəzdə cəmi 47 əməkdaş, o cümlədən, 3 elmlər doktoru və bir neçə elmlər namizədi işlədiyi halda, bu gün institutun təkcə elmi işçilərinin sayı 100-dən çoxdur.

2014-cü ildən Əlyazmalar İnstitutuna görkəmli alim, akademik Teymur Kərimli rəhbərlik edir. Yeni şəraitdə institutun işlədiyi problem və mövzuların dairəsi də genişləndirilmiş, Azərbaycan əlyazma kitabının tarixi, paleoqrafiya məsələləri, islamşünaslıq, tarixi mənbəşünaslıq, elm tarixi və tərcümə tarixi istiqamətlərində işlər həyata keçirilməyə başlamışdır. Bu illər ərzində institutun strukturunda səmərəli dəyişikliklər edilmiş, yeni tədqiqat şöbələri yaradılmış, institutun fəaliyyət istiqamətinə yeni sahələr əlavə olunmuş, ilk dəfə magistratura yaradılmışdır.

Hazırda institutda saxlanılan əlyazmaların elektron kitabxanası və kataloqu yaradılır. Bu gün İnstitutun Elektron kitabxanasının bazasında 4500-ə qədər əlyazmanın rəqəmsal variantı saxlanılır. İnstitutun elektron kataloquna 12 min 259 əlyazma və nadir əski çap kitabının təsviri daxil edilmişdir.

Son 5 ildə institutun alimlərinin 168 kitabı, 800-ə yaxın məqalə və tezisi, o cümlədən 200-ə yaxın məqalə və tezisi xaricdə (10 məqalə İmpakt faktorlu jurnallarda) çap edilmişdir. Elmi işçilərin əsərlərinə 86 istinad olunmuşdur. 5-i beynəlxalq olmaqla 11 elmi tədbir keçirilmiş, 4 problemin 13 mövzusu üzrə 62 elmi tədqiqat işi aparılmışdır. Bu illərdə institutun beynəlxalq əlaqələri də genişlənmiş, nüfuzlu xarici əlyazma və tarixi mənbə qurumları ilə sıx əlaqə qurulmuşdur. Əlyazmalar İnstitutunun UNESCO ilə əlaqələri daha da möhkəmlənmişdir.

İnanırıq ki, qarşıdakı illərdə dünya kitabxanalarında tariximizə, mədəniyyət, elm və ədəbiyyat tariximizə dair bütün əlyazmaların surətləri, elektron variantları əlyazmaların vahid dövlət qorunma mərkəzi kimi AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda toplanacaq.

Ümummili lider Heydər Əliyevin şah əsəri olan müstəqil Azərbaycan Respublikası ulu öndərin ən layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin müdrik rəhbərliyi ilə daha da inkişaf etdikcə milli-mənəvi dəyərlərimizə, tarixi keçmişimizə, yazılı abidələrimizə, onların tədqiqi, nəşri və təbliğinə diqqət də get-gedə artır. Zəngin bir tarixi inkişaf yolu keçmiş Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun indiki kollektivi müəssisənin 70 illik yubileyinə öz töhfəsini verdiyinə görə qürur hissi keçirir.

Paşa KƏRİMOV,

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya elmləri doktoru

Xalq qəzeti 2021.- 10 yanvar.- S.6.