“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin V cildi çapdan çıxmışdır

Yeni kitablar

AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda hazırlanan 10 cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin “Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi realizm dövrü” adlı V cildi AMEA-nın vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun baş direktoru, akademik İsa Həbibbəylinin ümumi redaktəsi ilə nəşr olunmuşdur. Cild baş redaktorun “Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı və ədəbiyyatda maarifçi realizm dövrü” adlı ön sözü və 3 fəsildən ibarətdir.

Bu barədə qəzetimizə açıqlama verən Ədəbiyyat İnstitutu baş direktorunun müşaviri, filologiya elmləri doktoru Əlizadə Əsgərli bildirdi:

–Ədəbiyyatşünasların fundamental milli nəşrlər xəzinəmizə növbəti layiqli töhfəsi olan bu çoxcildliyin Redaksiya Şurası İsa Həbibbəyli (baş redaktor), İslam Qəribli (məsul redaktor), Şahbaz Şamıoğlu Musayev (məsul redaktorun müavini) və Mehman Həsənlidən (məsul katib) ibarətdir. Xatırladaq ki, realizmin ədəbiyyatımızda əsaslı təşəkkülü XVIII əsrə aiddir. Erkən realizm Molla Pənah Vaqifin adı ilə bağlıdır. Akademik İsa Həbibbəyli ön sözdə yazır ki, erkən realizmin səciyyəvi xüsusiyyəti klassik romantik lirikadan fərqli olaraq xalq həyatını, ölkə coğrafiyasını ədəbiyyata gətirib. Orta əsrlərin qəzəl-qəsidə şeirini heca vəznli qoşma, gəraylı janrları əvəz edib.

Cildin əhatə etdiyi dövrün ədəbi-mədəni mənzərəsinə ön sözdə aydınlıq gətirən akademik göstərir ki, cəmiyyətdəki yeniləşmə, milli məişətin reallıqlarını isə XIX əsrin maarifçi realizmi həyata keçirib. Dövrün aparıcı ədəbi istiqamətini maarifçilik hərəkatı müəyyən edib, maarifçi ideyalar ədəbi-ictimai fikrə geniş təsir göstərib. Azadlıq mübarizəsinin təşəkkülündə xanlıqlar dövrü maarifçi düşüncənin qüvvətlənməsinə müəyyən şərait yaradıb. Qərbdən gələn maarifçi ideyalar, ədəbi-mədəni proses rus həyatının bütün sahələrini hərəkətə gətirib, oradan Azərbaycana yayılıb. Qərb maarifçiliyinin əsaslarını təşkil edən feodal-monarx əxlaqı və despot mühitinə inkarçı münasibət, maarifçi fikir və düşüncənin müdafiəsi yeni dövr ədəbiyyatımızın məramını, əsas yönlərini hazırlayıb.

M.F.Axundzadənin timsalında maarifçilik ideyadan hərəkat səviyyəsinə çatdırılıb, məktəbdarlıq, tərcüməçilik, teatr və qəzetçilik sahəsində Rusiya və Avropada alınan təhsil, Qərb maarifçiliyinə bələdlik maarifçiliyə aid bütün sahələrdə böyük canlanma yaradıb. Maarifçi şeirdə məktəb, təhsil, elm, ağıl barəsində düşüncələr, öyüd və nəsihətlər aparıcı olub (A.Bakıxanov, S.Ə.Şirvani, Məhəmməd Tağı Sidqinin pedaqoji-əxlaqi fəaliyyəti). Realist-satirik ədəbiyyatın əsası Mirzə Fətəli Axundzadə, Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Baba bəy Şakir və Mirzə Baxış Nadimlə qoyulub.

Akademik İsa Həbibbəyli daha sonra qeyd edir ki, XIX əsrdə maarifçilik ədəbiyyatın təbliğinə də meydan açıb, Bakıda (“Məcməüş-şüəra”), Naxçıvanda-Ordubadda (“Əncüməni-şüəra”), Gəncədə (“Divani-hikmət”), Qarabağda (“Məclisi-üns”,”Məclisi-fəramuşan”), Şamaxıda (“Beytüs-səfa”), Lənkəranda (Fövcül-füsəha), Qubada (“Gülüstan”) mövcud ədəbi məclislərdə ədəbiyyat məsələləri müzakirə olunub. Maarifçilik əsrinin formalaşmasında dünyəvi məktəblər də əsaslı rol oynayıb (XIX əsrin I yarısı). Rus dili, Qərb ədəbiyyatı, ana dili və şəriət dərsləri dünyəvi məktəblər üçün səviyyəvi olub. XIX əsrin II yarısında– mətbuat maarifçiliyi ideyadan hərəkatçılığa doğru yönləndirib. Ölkə teatrı da maarifçilik hərəkatını inkişaf etdirib (Naxçıvan, Gəncə, Lənkəran, Şəki və Şuşadakı teatr tamaşaları).

Kitabın fəsilləri və onu hazırlayanlar barədə məlumat verən müsahibimiz söylədi:

–Kitabın I fəsli “XIX əsrin I yarısında Azərbaycan ədəbiyyatı” adlanır. İcmal yazı İsa Həbibbəyli, portret-oçerklər Nadir Məmmədov və İslam Qəribli (“Abbasqulu ağa Bakıxanov”), Zaman Əsgərli (“Mirzə Şəfi Vazeh”), Nadir Məmmədov və İsa Həbibbəyli (“Qasım bəy Zakir”), Nadir Məmmədov və Güldəniz Qocayeva (“İsmayıl bəy Qutqaşınlı”), Təranə Abdullayeva (“Heyran xanım”), Səadət Vahabova (“Kazım ağa Salik”), Raqub Kərimov (“Mirzə Baxış Nadim”), İslam Qəribli (“Mirzə İsmayıl Qasir”) və Şahbaz Musayevindir (“Baba bəy Şakir”).

II fəslin “XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı icmalı İsa Həbibbəylinindir. Portret-oçerklər: “Mirzə Fətəli Axundzadə” (N.Məmmədov, Ş.Şamıoğlu), “Xurşidbanu Natəvan” (İslam Qəribli), “Seyid Əzim Şirvani” (Zaman Əsgərli, Mətanət Vahidova), “Seyd Nigari” (Z.Əsgərli, Ş.Şamıoğlu), “Nəcəf bəy Vəzirov” (Xeyrulla Məmmədov, İslam Qəribli), “Hacıağa Fəqir Ordubadi” (İ.Həbibbəyli), “Mir Mövsüm Nəvvab” (Arzu Hacıyeva), “Fatma xanım Kəminə” (Təranə Abdullayeva), “Abdulla bəy Asi” (Nəzakət Qafqazlı), “Mirzə Ələsgər Növrəs”, (Lütviyyə Əsgərzadə), “İsa Sultan Şahtaxtinski” (İsa Həbibbəyli), “Məhəmməd Tağı Sidqi” (İsa Həbibbəyli), “Əsgər ağa Gorani”dir (İslam Qəribli).

III fəslin “Azərbaycan milli teatrının yaradılması” icmalı Aynur Mustafayeva, “Azərbaycan milli mətbuatının yaradılması və inkişafı” icmalı Şahbaz Şamıoğluna aiddir. “Həsən bəy Zərdabi” portret-oçerki Baba Babayev, “Əkinçi qəzeti” icmalı Elmira Qasımova, “Ədəbi məclislər” icmalı İslam Qəribli, “XIX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı” icmalı İslam Qəribli, “XIX əsr Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı” icmalı Aynur Xəlilova, “XIX əsr təriqət ədəbiyyatı” icmalı Tahirə Məmməd, “Mirzə Məhəmmədtağı Qumri” portret-oçerki İslam Qəribli, Ədəbiyyat siyahısı Pərvanə Kərimova və Solmaz Həyatovanındır. Kitabın sonunda ingiliscə və rusca xülasələr verilib.

“Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin V cildi ədəbi fikir tariximizin konkret mərhələsinə ədəbi-metodoloji baxışın praktik göstəricisi olub XIX əsr Azərbaycan maarifçiliyinin elmi-nəzəri konsepsiyasıdır.

Tahir AYDINOĞLU,

Xalq qəzeti. - 2022.- 30 iyul.- S.7.