Bir daha orfoepiya normaları haqqında...

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əsas fəaliyyət istiqamətləri ana dilimizin tarixini və nəzəri əsaslarını tədqiq etmək, dil normalarını qorumaq, sözlərin düzgün deyiliş və yazılış qaydalarını müəyyənləşdirmək, eləcə də bununla bağlı elmi müzakirələr aparmaqdan ibarətdir. “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” 2002-ci il 30 sentyabr tarixli Qanunda da yazılıb ki, dövlət dilinin normaları özündə ədəbi dilimizin orfoqrafiya və orfoepiya qaydalarını ehtiva edir. Hüquqi, fiziki və vəzifəli şəxslər bu normalara əməl etməlidirlər.

Qanundan irəli gələn məsələlərin həlli məqsədilə Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarları ilə dilimizin orfoqrafiya və orfoepiya normaları təsdiq edilmişdir. Ölkə tarixində ilk dəfə olaraq hökumət səviyyəsində qəbul olunmuş orfoqrafiya normaları analoji lüğətlərin, müvafiq elmi ədəbiyyatın, təcrübəli mütəxəssislərin fikirlərinin müqayisəsi əsasında hazırlanmışdır. Bu qaydalarda sözlərin fonetik, leksik, leksik-semantik, morfoloji, sintaktik mövqedə tələffüzü, eləcə də vurğu, ixtisar, qısaltma və abreviaturların tələffüzü nəzərə alınmışdır. Hazırda isə orfoepiya lüğəti hazırlanır.

Əlbəttə, kiminsə hansısa bir dialektdə danışmasını yasaqlamaq mənasızdır, amma ana dili normalarından ölkənin ali və orta məktəb müəllimləri, Dövlət İmtahan Mərkəzi, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzi, media qurumları və başqa qurumların nümayəndələri daha çox istifadə edirlər. Belə geniş bir sferada tələffüz zamanı yanlış səslənmələrə yolverilməz sayılır.

Praktiki olaraq “Normalar”dan daha çox istifadə edən qurumların nümayəndələrinin iştirakı ilə bu günlərdə Dilçilik İnstitutunda yeni orfoepiya normaları ilə bağlı yekun müzakirə keçirilib. İnstitutun baş direktoru, professor Nadir Məmmədli bildirib ki, lüğətlərin hazırlanmasında, yenilənmə və təkmilləşməsində ictimai baxışın da nəzərə alınması təbiidir. Orfoepiya normalarının tənzimlənməsi eksperimental fonetika laboratoriyasında cihazlar vasitəsilə aparılır, burada müntəzəm olaraq sözlərin necə tələffüz olunduğu yoxlanılır.

Sonra “Normalar”dakı mübahisəli bəndlər müzakirə olunub. İnstitutun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiri Kifayət İmamquliyeva 2.5.3-cü bənddəki “ea, eə, əa, eo, üa, üə, au, ua, ue, uə yanaşı, saitlərinin işləndiyi sözlər yazıldığı kimi və uzanma hadisəsi baş vermədən tələffüz olunur” tələbinə geniş şərh verib. Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) professorları Qulu Məhərrəmli, Rüfət Rüstəmov, Zemfira Şahbazova, Tofiq Hacıyev, Azərbaycan Dillər Universitetinin professoru Həbib Zərbəliyev, Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzinin şöbə müdiri dosent Şahlar Məmmədov, Grammar Azi səhifəsinin rəhbəri Murad Hüseynov, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosenti İlkin Əsgər və başqaları öz rəy və təkliflərini bildiriblər. Sonda BDU türkologiya kafedrasının müdiri Rüfət Rüstəmov bu ağır lüğətçilik işində dilçilərə uğurlar arzulayıb.

Müzakirələrin nəticəsində sözlərdəki bir sıra yanaşı sait birləşməsinin tələffüz formasına aydınlıq gətirilib, bunların “Normalar”da düzgün verildiyi bir daha təsdiqlənib.

Təəssüf ki, bəzi “dil təəssübkeşləri” bu ciddi elmi müzakirələri müəyyən istehza ilə qarşılayaraq, institutun fəaliyyətinə kölgə salmağa və ictimaiyyəti çaşdırmağa cəhd göstəriblər. Belə hallar bəzi tok-şoularda, saytlarda müşahidə edilib. Xüsusilə də aeroport, okean, müavin, dovşan və sair bu kimi sözlərin orfoepik ifadəsi ilə bağlı bəzi tok-şoularda, saytlarda süni “tozanaq” qaldırılması düzgün deyil. Dilçilik İnstitutu, eləcə də ana dilimizin düzgün tələffüz qaydaları haqqında qərəzli, istehzalı ifadələrin işlədilməsi təəssüf doğurur.

Dilçilik İnstitutunun şöbə müdiri Kifayət İmamquliyeva bu barədə fikirlərini bizimlə bölüşdü:

–Biz heç kəsin qarşısında fonetik prinsipə uyğun olaraq, sözləri yazıldığı kimi tələffüz etmək tələbi qoymuruq. Sadəcə, dialektlərdə fərqli tələffüz formaları olsa da, ədəbi dildə vahid variant qəbul edilməlidir. Orfoepiya lüğətində sözün düzgün yazılışı da öz əksini tapmalıdır. Hətta vurğu tələffüzlə bağlı olsa da, işarə olaraq sözün yazılışında öz əksini tapır. Bundan əlavə, danışıqda ədəbi dil normaları sabitləşdikcə tələffüzlə yazı qaydaları arasındakı fərq azalır.

İndiyədək mövcud olmuş orfoepiya lüğətləri dilimizdəki sözlərin böyük bir hissəsini özündə əks etdirə bilməmiş, tələffüzü mübahisə doğuran sözlər oraya salınmamışdır. Həcm etibarilə 5 min sözdən artıq olmayan bu lüğətlərdə bəzən çoxvariantlılıq da müşahidə olunur. İndi isə “Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları” ilə tanışlıqdan sonra ictimaiyyət arasında bununla bağlı müəyyən müzakirə və mübahisələr başlanmışdır. Fikirlər birmənalı deyildi. Buna görə də İnstitutun əməkdaşları dəfələrlə konkret məqamları nəzərdən keçirmiş və məsələlərə tam aydınlıq gətirmişlər.

Orfoepiyada həm də orfoqrafik normalar gözlənilməlidir. Cəmiyyət tərəqqi etdikcə dil də inkişaf edir, onun lüğət tərkibi zənginləşir. Leksik normada baş verən yeniliklər fonetik normalara da təsirsiz ötüşmür. Bunun müxtəlif təbəqələrdə müzakirələrə səbəb olması təbiidir, amma məsələdən şou düzəltmək səyləri yersizdir.

Əli NƏCƏFXANLI

Xalq qəzeti 2022.- 26 noyabr.- S.9.