Peşəkar milli musiqimizin banisi

Üzeyir bəy Hacıbəylinin anadan olmasından 137 il ötür

 

Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığı həmişə insanları vətənpərvərliyə dəvət edir. Biz bu gün də Üzeyir bəy Hacıbəyovun xatirəsini yad ediriksə, onun yaradıcılığını bir daha yüksək qiymətləndiririksə, bu yaradıcılığın ən yüksək nöqtəsi olan vətənpərvərlik hisslərini özümüzdə daha da artırmalıyıq, daha da inkişaf etdirməliyik. Özümüzü bu hissiyyatlarla gələcəyə hazırlamalıyıq.

Heydər ƏLIYEV

Ümummilli lider

Hər bir millətin tarixində dəyərli şəxsiyyətlər yetişir. Onların adları nəsildən-nəslə ötürülür və xalqın yaddaşında əbədi qalır. Azərbaycan xalqının qəlbində yaşayan belə unudulmaz şəxsiyyətlərdən biri dahi Üzeyir bəy Hacıbəylidir. Bu böyük insanın doğulduğu tarix yalnız qüdrətli şəxsiyyətin ildönümü deyil, xalqın ruhunun, millətin şərəfinin, musiqi mədəniyyətinin əsl bayramıdır.

Ü.Hacıbəyli böyük istedada malik tarixi şəxsiyyət idi. Bəstəkar, dramaturq, publisist, pedaqoq, musiqişünas-alim, tərcüməçi--bunlar Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaradıcı fəaliyyətinin sahələridir. Dahiyanə musiqi zəkası, iti zehni, fövqəladə intuisiya qabiliyyəti, əhatəli fəaliyyəti onu Azərbaycanın milli mədəniyyətinin parlaq təmsilçisinə çevirmişdir.

Azərbaycan xalqı onun simasın­da milli musiqi mədəniyyətimizə ilk dəfə dünya əhəmiyyətli bir bəstəkar təqdim etmişdir. Xalq musiqisi­nin çoxəsrlik ənənələrinə, Avropa musiqi sənətinin nailiyyətlərinə və təcrübəsinə yiyələnən dahi sənətkar, XX yüzilliyin əvvəlində milli bəstəkarlıq məktəbinin əsasını qoymuşdur. Üzeyir bəyin Şərqin ilk operası olan və 1908-ci ildə səhnələşdirilən “Leyli və Məcnun” əsəri ilə milli musiqi tariximizdə yeni dövr açılır. Bu opera milli musiqi ənənələrinin “dağılması” məqsədilə deyil, onları bu çərçivədən kənara çıxaran vasitə kimi meydana gəlmişdir. Sosial-siyasi ideologiya­da dönüş nöqtəsi olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində, dövlətçilik ideyası milli mədəni ənənələri məhdud sərhədlərdən azad etmiş, yeni şəkildə ifadəsini tapmışdır.

Azərbaycan ənənəvi musi­qisi Üzeyir bəy üçün yaradıcılıq çeşməsi, bədii sərvəti, xalqının səsi idi. Məhz bu səbəbdən dahi sənətkar xalq musiqisinin xəzinəsinə böyük ehtiramla və həssaslıqla yanaşmışdır. Ü.Hacıbəyli xalqın musiqi təfəkkürünü dərindən dərk edərək, öz fərdi üslubunun səciyyəvi xüsusiyyətlərinə çevirir. Bu qanu­nauyğunluqlar bəstəkarın yaradı­cılığında dünya klassik təcrübəsi ilə birləşir və sözsüz ki, onların zənginləşməsinə gətirib çıxarır. Təsadüfi deyil ki, Ü.Hacıbəylinin musiqisi Azərbaycanın hüdudlarını aşaraq, Şərqlə Qərbin vəhdətinin parlaq və ölməz nümunəsinə çevrilir.

Məlumat üçün bildirək ki, Üzeyir bəy 1885-ci il sentyabrın 18-də Əbdülhüseyn bəy və Şirinbəyim xanım Hacıbəyovlar ailəsində Qarabağın Ağcabədi kəndində dünyaya göz açıb. Dövrün savadlı şəxsiyyətlərindən biri olan Əbdülhüseyn Hacıbəyov XIX əsrin tanınmış dövlət xadimi və şairi, Qa­rabağ xanlarının varisi Xurşidbanu Natəvanın mirzəsi olmuş və onun Ağcabədidəki malikanəsinə nəzarət etmişdir. Anası Şirinbəyim xanım Qarabağda məşhur Əliverdibəyovlar nəslinin nümayəndəsi idi. Tezliklə Üzeyir bəyin ailəsi məşhur xanəndə və musiqiçilərin, şairlərin, alimlərin, rəssamların beşiyi olan Şuşa şəhərinə qayıdır. Gözəlliyə həssas olan uşağın qəlbində musiqiyə maraq məhz burada oyanır. “Üzeyir ömrü” filminə tamaşa edənlər bu dahi sənətkarın həyatı, yaradıcılığı ilə daha yaxından tanış ola biliblər.

1899-cu ildə on dörd yaşlı Üzeyir bəy qəbul imtahanlarını asanlıqla verərək Qori Müəllimlər Semina­riyasına daxil olub. Təhsil aldığı illəri (1899-1904) bir sıra əlamətdar hadisələrlə zəngindir. Üzeyir bəy əvvəla, onunla eyni gündə və ildə dünyaya gəlmiş, sonralar silahdaşı­na çevrilmiş və Azərbaycan musiqi­sinin inkişafında böyük rol oynamış Müslüm Maqomayevlə dostluq etməyə başlayıb. Məhz bu təhsil ocağında ilk dəfə Avropa musiqisi və Tiflis Opera Teatrında opera janrı ilə tanış olub, violino və bariton musiqi alətlərini çalmağı öyrənib, not savadına yiyələnib. Sonralar dahi Ü.Hacıbəyli yazır ki, onun musiqi zövqünün inkişafına C.Verdi və P.İ.Çaykovski böyük təsir göstərib, onların yaradıcılığı opera musiqisinə məhəbbət oyadıb. Seminariya­da oxuduğu illərdə dünyagörüşü formalaşıb, ədəbiyyata və musiqiyə meyili güclənib. Ü.Hacıbəyli müxtəlif əsərləri, o cümlədən çox sevdi­yi N.V.Qoqolun “Şinel” povestini Azərbaycan dilinə tərcümə edib.

Seminariyanı bitirdikdən sonra 1904-cü ildə Cəbrayıl qəzasının Hadrut kəndinə müəllim təyin edilib, rus dili, hesab, tarix və musiqidən dərs deyir. Bir il sonra isə Bakıya gəlib və Bibiheybət neft rayonunda fəhlələrin uşaqları üçün nəzərdə tu­tulan məktəbdə fəaliyyətə başlayıb.

Gərgin publisistik və pedaqo­ji fəaliyyət göstərən Üzeyir bəy 1907-ci ilin dekabr ayında ilk mu­siqili əsəri olan “Leyli və Məcnun” operasını tamamlayıb. 1908-ci ildə Tağıyev Teatrında səhnələşdirilən bu opera 23 yaşlı Ü.Hacıbəylinin həyatında, Azərbaycan və dün­ya musiqi mədəniyyətində bir dönüş nöqtəsinə çevrilib. Musiqi səhnəmizin bəzəyi olan “Leyli və Məcnun” operası ilə milli bəstəkar yaradıcılığının əsası qoyulub, yeni ifaçılıq mədəniyyəti formalaşmağa başlayıb.

Ü.Hacıbəyli çox zəngin musiqi irsi ilə milli bəstəkar musiqisinin bir çox janrlarının əsasını qoyub, obraz zənginliyi, dramatik həlli, forma rəngarəngliyi, yeni ifadə vasitələri ilə seçilən mükəmməl sənət nümunələri yaradıb. Onun “Leyli və Məcnun”, “Əsli və Kərəm”, “Şeyx Sənan”, “Rüstəm və Zöhrab”, “Şah Abbas və Xurşid Banu”, “Harun və Leyla” kimi əsərləri dünya mədəniyyətində yeni bir cığır açıb, opera janrını muğam operası növü ilə zənginləşdirib. “Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun” və “Arşın mal alan” operettalarında qadın azadlığı mövzusuna müraciət edib, nadanlığa, bərabərsizliyə qarşı öz səsini ucaldıb.

1911-1913-cü illər ərzində Ü.Hacıbəyli Moskvada filarmoniya nəzdində kurslarda və Peterburq konservatoriyasında bir müddət təhsil alıb. Lakin maddi problemlərlə əlaqədar Bakıya qayıdıb. 1914-1919-cu illərdə o, son muğam operası “Harun və Leyla”, çoxsaylı marşlar, “Azərbaycan” və “Dağıstan” adlı xoreoqrafik süitalar bəstələyib. 1916-cı ildə “Zülfüqar və Üzeyir Hacıbəyovlar qardaşlarının direk­siyası” yaranıb. 1918-1920-ci illər ərzində Ü.Hacıbəyli kiçik qardaşı, ictimai xadim, yazıçı, jurnalist və tarixçi Ceyhun Hacıbəyli ilə birgə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasında fəal iştirak edib.

1931-ci ildə Ü.Hacıbəyli dün­ya musiqi incilərinin təbliğində müvəffəqiyyətlə çıxış edən Radio Komitəsinin nəzdində notlu Xalq Çalğı Alətləri Orkestrini formalaş­dırıb. Bu musiqi kollektivi üçün ilk əsərlərin – “Çahargah” və “Şur” fantaziyaların müəllifi də Ü.Hacıbəyli olub.

Ü.Hacıbəyli yaradıcılığının şah əsəri olan “Koroğlu” operasını 1936-cı ildə tamamlayıb. Bir il sonra Azərbaycan Opera və Balet Teatrın­da səhnələşdirilən opera dünya mu­siqi incilərinin siyahısına daxil olub və milli musiqi mədəniyyətimizin gələcək çiçəklənməsini təmin edib. Əsl xalq ruhu və Azərbaycan ənənəvi musiqisinin bütün zənginliyi ilə aşılanmış əsərdə Ü.Hacıbəyli Şərq-Qərb ənənələrinin tam vəhdətinə nail olub, qəhrəmanlıq-vətənpərvərlik ideyasını dolğun şəkildə ifadə edib. 1938-ci ildə opera rus dilinə tərcümə edilərək Moskvada Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti dekadasında böyük uğurla səslənib. Bəstəkar və baş rolun mahir ifaçısı Bülbül SSRİ Xalq artisti adına layiq görülüb.

Qırxıncı illərdə Ü.Hacıbəyli dün­ya musiqisində yeni “romans-qəzəl” janrının əsasını qoyub. Dahi Niza­minin sözlərinə “Sənsiz” və “Sevgili canan” vokal incilərini bəstələyib.

Milli musiqi elminin əsasını qoyan Üzeyir bəy öz fikir və mülahizələrini “Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər”, “Azərbaycan – türk xalq musiqi haqqında”, “Azərbaycan musiqi inkişafı” və digər məqalələrində irəli sürüb. Alimin irsi uzunömürlü olub. Onun nəinki mu­siqisi, eləcə də, elmi fikirləri müasir milli musiqişünaslığın fundamentinə çevrilib. Ü.Hacıbəylinin bir alim kimi təşəkkülü bütün əvvəlki elmi musiqi təfəkkürünün yekunu olub. Əlbəttə, o, təkcə ənənə üzərində formalaş­mayıb. Sənətkar daim müasirliyə maraq göstərib, yeni elmi əsərləri izləyib. Bunun nəticəsində 1945-ci ildə akademik Ü.Hacıbəylinin fundamental elmi nəzəriyyəsi olan “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” əsəri işıq üzü görüb. Milli lad sistemini qanunauyğunluqla­rını açıqlayan bu nəzəriyyədə o, illər boyu apardığı araşdırmalar, xalq musiqisinin tədqiqi əsasında qənaətə gəldiyi fikirləri ilə bölüşüb.

Böyük pedaqoq, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının rektoru, professor Ü.Hacıbəyli milli musiqi kadrların formalaşmasında əvəzsiz rol oynayıb. Sənətkarın yaradıcılığı, nəzəri fikirləri möhkəm prinsiplərə arxalandığı kimi, pedaqoji fəaliyyəti də ciddi dəyərlərə əsaslanıb.

Görkəmli ictimai xadim Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqı­nın sədri vəzifəsində çalışmış, Azərbaycan SSR Elmlər Akademi­yasının Elmi-Tədqiqat İncəsənət İnstitutuna rəhbərlik etmişdir. Onun yaradıcılığı və fəaliyyəti milli mu­siqi mədəniyyətimizin vacib tarixi mərhələsini təşkil edir. Üzeyir bəyə xüsusi sevgi və rəğbət bəsləyən ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: “Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığı həmişə insanları vətənpərvərliyə dəvət edir. Biz bu gün də Üzeyir bəy Hacıbəyovun xatirəsini yad ediriksə, onun yaradıcılığını bir daha yüksək qiymətləndiririksə, bu yaradıcılığın ən yüksək nöqtəsi olan vətənpərvərlik hisslərini özümüzdə daha da artırmalıyıq, daha da inkişaf etdirməliyik. Özümüzü bu hissiyyat­larla gələcəyə hazırlamalıyıq”.

Bəstəkarın əzəmətli və möhtəşəm əsərləri Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafına bu gün də güclü təkan verir, düşünür və düşündürür. Ü.Hacıbəylinin musiqisi xalqımızın zəngin xəzinəsi,, mənəvi sərvətidir. Bu əbədi və tükənməz sərvət məşəl kimi yanır və milli musi­qi mədəniyyətimizin yolunu daim işıqlandırır.

Nazim KAZIMOV,

 Milli Konservatoriya nəzdində Musiqi Kollecinin direktoru,

Əməkdar incəsənət xadimi, professor

Xalq qəzeti .- 2022.- 17 sentyabr.- S.10.