130 yaşlı MÜƏLLİM

Bu söz dilimizə kənardan gəldi. Amma dilimizə elə doğmalaşdı ki, sanki ən köhnə, ən qədim sözlərimizdənmiş. Həm də o dildən ki bu söz dilimizə gəlmişdi, heç həmin dilin özündə bu kəlmənin bizdəki qədər genişliyi, dərinliyi, məhrəmliyi olmamışdı.

Müəllim! Bu sözün əvvəlinci, ən üst qatda olan mənası öyrədən, bilik verəndir. Yəni məcazi mənada ustad. Ancaq azərbaycanlılar XX yüzildə bu sözün məna yükünü lap ağırlaşdırdılar. Bir zamanlar bizim ellərdə insanlar bir-birinə müraciət edəndə “bəy” demişdi, “xan” demişdi, “ağa”, “mirzə”, “əfəndi”, “molla” söyləmişdi. Ancaq “müəllim” kəlməsi onların hamısını üstələyə və əvəz edə bildi, dildə və yaddaşda özünə möhkəmcə yer elədi.

Yavaş-yavaş “müəllim” kəlməsi qarşındakını ucatutmanın, qiymətləndirmənin ifadəsinə çevrildi. Bəzən kimsə ağız da büzdü ki, axı müəllimlik bir peşədir, sənətdir, bu işlə məşğul olmayan hər kəsi müəllim çağırmaq rəvadırmı?!

Belə deyənlər bu sözü dilimizə doğmalaşdırıb bunca qanadlı etməyi münasib bilmiş aqil babaların hansı fəlsəfəni hədəf götürdüklərini nəzərdən qaçıran kimi oldular. Dərs verməklə, məktəblə heç bir bağlılığı olmayan hər Allah bəndəsinə “müəllim” deyə müraciət edəndə bizlər – azərbaycanlılar həm qarşımızdakı insana, həm də eyni anda müəllimlik peşəsinə yüksək sayğımızı dilə gətirmiş olduq: yəni səni müəllimtək əziz, hörmətli tuturam, a bəy, a qardaş, a mirzə, ay əfəndi, ay yoldaş, ay cənab, ay ağa!

Hamının hamıya “müəllim” dediyi bizim zəmanədə bir müəllim də yaşadı. Ona, başqalarına olan sayaq, adından sonra “müəllim” kəlməsini artıraraq müraciət etmirdilər. Hamı onu elə birbaşa “Müəllim” çağırardı. Və “Müəllim” söylənəndə hər kəs də yaxşı anlayırdı ki, söhbət hansısa mücərrəd müəllimdən deyil, Əhməd Bakıxanovdan gedir.

Müəllim müəllim olmağına müəllim idi. Başqa müəllimlər kimi hər gün sinif otağına girirdi, dərsini verirdi, qiymətini yazırdı. Ancaq özgə müəllimlərdən fərqi o idi ki, bütün yetirmələri onunçün övlad əvəzi idi. Doğma münasibətləri təhsil müddəti ilə yekunlaşmırdı. Dərsləri başa vurmaqla, məktəbi bitirməklə də o balalar Müəllimdən ayrılmırdılar. Başlayırdılar evinə gedib-gəlməyə, ən məhrəm söhbətlərini onunla etməyə, ondan öyüd, məsləhətlər almağa – valideynlə övlad necə, bunlar da həmin təhər.

Odur ki, MÜƏLLİM kəlməsi Əhməd Bakıxanova hər cəhətdən yaraşırdı. Həm əsl müəllim, öyrədici olduğuna görə, başqa müəllimlərin verə bilmədiyi bilikləri səxavətlə yetirmələri ilə bölüşdüyü üçün, həm də hər bir öyrəncisinin əsl böyüyü, ağsaqqalı olmaq məsuliyyətini ləyaqətlə daşıya bildiyi üçün.

...Vaxt gedişi ilə çox şeyləri aparır. 5 il qabaq, 2017-ci ildə Beynəlxalq Muğam Mərkəzində böyük müəllim, ustad tarzən, misilsiz muğam bilicisi Əhməd Bakıxanovun 125 illiyini qeyd edirdik. O gecədəkilərin bir çoxu Əhməd Baxıxanovu görmüş, onunla təmasda olmuş, birgə işləmiş insanlardı. Zaman qayıdışsız axını ilə onların neçəsini özü ilə apardı. Ancaq aradan nə zaman keçib ki?! Vur-tut 5 il. O axşam Əhməd Bakıxanov haqqında xatirələrini bölüşənlərdən neçəsi – tarzən Firidun Ələkbərov, müğənnilər Əlibaba Məmmədov, Canəli Əkbərov, Teymur Mustafayev artıq həyatda yoxdur. 5-10 il sonra Əhməd Bakıxanovu görmüşlərin, şəxsən tanımışların sayı bir qədər də azalacaq. Bəs 20 il, 30 il sonra?

Nə qədər müasirləri həyatdadır, sanki haqqında yaddaşlar dilə gətirilən insan da bizdən uzaqda deyil.

Vaxt çayı axıb gedir, özü ilə çox şeyi aparır. Çox şeyi, amma hər halda hər şeyi yox! İnsan ömrü etibarsızdır, günlərin birində tamamlanması qaçılmazdır. Lakin vaxtdan da güclü olan, vaxtın qoparıb apara bilmədiyi dəyərlər də var. Elə dəyərlər, elə dərslər, elə məktəblər, elə yollar ki, onlara təqvimin gücü çatmır. Lap yarım əsr, ondan da artıq illər sovuşandan, Əhməd Bakıxanovu canlı görmüş insanların hamısı gedəndən sonra da Ustadın yolu yaşayacaq, müdafiəçisi, təbliğçisi, tətbiqçisi olduğu saf musiqi dili canlı olacaq, görkəmli sənətkarın yaratdığı rənglər, dəramədlər qalacaq və onlar var olduqca Əhməd Bakıxanovu da sabahlar içində diri saxlayacaq.

Əhmədxan Məmədrzabəy oğlu Bakıxanov 1892-ci il sentyabrın 5-də Bakıda doğuldu. Hansı nəslin övladı olması artıq soyadında da vardı, atasının ismində də, elə öz adında da. Xan-bəy nəslinin törəməsi olan və zadəgan ailəsində dünyaya göz açan Əhmədxan qohum-əqrəba arasında dəfələrlə etiraf etməsinə görə ata-babaların adına layiq yaşamağın məsuliyyətini, cəmiyyət qarşısında cavabdehliyini daim hiss etdi. Ağlı dünyanı dərk edəndən onu belə öyrətmişdilər, o da eyni tərbiyəni öz uşaqlarına verdi. Məmmədrzabəy general Həsənağa Bakıxanovun yaxın qohumu idi. Həsənağa Bakıxanovsa, Abbasqulu ağa Bakıxanovun qardaşı oğlu idi və öz əmisi Abbasqulunun qızı Bikə xanımla da evlənmişdi. Şəcərəsinin Bakı xanları nəslinə bağlı olması bir tərəfdən Əhmədxan üçün ömrü uzunu qürur mənbəyi idisə, digər yandan da istər çarlıq dönəmində, istərsə də sovet əyyamlarında təqiblərə, təhdidlərə uğraması üçün bəhanə idi. Bakıxanovlardan Çar Rusiyası ordusunda və hökumət idarəçiliyində sədaqətlə xidmət edərək ucalanlar olmuşdusa da, rejim bunu da qətiyyən unutmurdu ki, Bakının işğalı üçün göndərdiyi general Pavel Sisianovu Bakı xanı Hüseynqulu xanın qardaşı oğlu Aslan bəy Qala divarlarının həndəvərində, şəhərin girəcəyində qətlə yetirib. Hələ sonralar başqa oxşar qətllər də olmuşdu ki, bunlardan birinə görə Məmmədrzabəyi – Əhmədxanın atasını 6 illik Sibir sürgünlüyünə məhkum etmişdilər.

Sovetinsə, bəydən-xandan bilmərrə zəhləsi gedirdi və Əhmədxanın soyadı Bakıxanov deyil, Muzdurov olsaydı, bəlkə də işləri daha avand gedərdi. Hər halda bir ara NKVD onu qondarma səbəblərlə həbsə də atmışdı və Əhmədxanı yalnız Üzeyir bəyin təcili müdaxiləsi xilas etmişdi.

Atalarımızdan zərbülməsəl qalıb ki, insaf dinin yarısıdır. Sadə sözlər deyil. Gözü tərəzi olan elin bu deyişində elə tərəzi siqləti var. Tərəzinin bir gözünə dini-imanı qoyur, o biri gözünə insafı. Ağırlıq yarıbayarıdır. Elə “münsif” sözü də elə kökdəndir, elə mənaları da birdir. İnsaflı, vicdanlı, dürüst, ədalətli olmasan, kim sənə əsl münsif deyər?! Sözdə çoxuna münsif söylənə bilər. Ancaq gendən baxan gözlər əməlini ölçərək axı münsifin özünün də necəliyini insaf tərəzisinə qoyur.

Əhmədxan Bakıxanovsa o nadirlərdənmiş ki, biqərəz və dürüst münsifliyini hamı qəbul edirmiş.

Bəli, o, məhz belə bir kişi olub. O qədər saf, o qədər düzgün ki, hər kəs onu doğrunu ölçə biləcək ən dürüst meyar, kim, ya kimlərsə haqqı əyəndə buna susmayacaq qədər qətiyyətli olan həqiqət deyicisi, sözün ən yüksək mənasında münsif hesab edib.

Həmin səbəbdən də yaxından tanıyanların hamısı bütün məhəbbət və hörmətlərini bircə kəlməyə sığışdıraraq onu “Müəllim!” çağırıb.

Əhməd Bakıxanov musiqiçi idi, xalq musiqisi ilə bağlanan insanların mühitində idi və həmin sahədə də qeyd-şərtsiz münsif kimi tanınaraq yeri düşdükcə sözünü deyirdi.

Amma hər sahənin, güzəranın hər səmtinin Əhməd Bakıxanov biçimli öz sözü, qərarı ilə haqqı yerinə qoymağı bacaran ülgü adamlara ehtiyacı var.

İstənilən insanın əslində həmişə, ən azı hansısa müşkül suallarla qarşılaşanda, eləmi, ya beləmi arasında seçim zərurəti yarananda ürəyindən keçir ki, kaş yanında münsif kimi ürək və bel bağlayacağı bir kəs olaydı.

İnandığın, etibar elədiyin, özündən daha ağıllı, daha müdrik hesab etdiyin belə şəxslər tərəddüd məngənəsində qaldığın həmin anlarda sənin ömründə olursa, bu elə ayrıca bir xoşbəxtlikdir.

Əks təqdirdə hər sualın, həm də ən çətin sualların belə cavabını tək özün tapmalısan. Həm də məsələ hətta cavabı tapmaq da deyil. Bəzən sənin ən qəliz suallara hazır cavabların, ən pırtlaşıq düyünləri çözməyə də yarayacaq açarın olur. Lakin yenə də istəyirsən ki, böyründə bir məsləhətçin olsun, öz düz cavabına onun münasibətini soruşasan.

Bütün başqa elan edilməmiş münsifləri bir kənara qoyaraq indi də tez-tez rastlaşdığımız, rəsmən münsif elan edilən, ayrıca bir masa arxasında oturaraq şəstlə qiymət verən, nəticə çıxaran, tale müəyyənləşdirən, hökm yeridən sıra-sıra insanları göz önünə gətirin.

Bizdə və dünyanın çox yerində. Axı şahidik ki, münsiflər heç də həmişə əsl münsif olmur, ola bilmir, olmaq istəmir.

Gözümüz görə-görə məhkəmə hakimindən tutmuş futbol hakiminəcən, musiqi yarışmasından başlamış gözəllik müsabiqəsinədək neçələri “uf” demədən həqiqəti elə əyir ki, “münsif” sözünün özü bundan xəcalət çəkərdi.

Odur ki, əsl haqpərəst münsiflərin dirisinə şərəflər, həyatdan getmişinə rəhmətlər gərək heç vaxt dilimizdən əskik olmaya!

Əhmədxan Bakıxanov sakit təbiətli, mülayim adam olub.

Lakin təbiətən yumşaqlığı, hər məqamda barışıq, güzəşt yolunu tutmağa can atması qətiyyən mane olmayıb ki, gərək olan anda sərt üz də göstərsin, kəskin də danışsın və sözünü, aydın, barışmaz mövqeyini hamının eşidə biləcəyi səviyyədə mətbuata da çıxarsın.

Bəstəkar Azər Rzayev qəlbimə yaxın olan insanlardandı, həm musiqiçi, həm sənətşünas, həm mədəniyyət təşkilatçısı kimi ona rəğbətlərim dərin idi.

Əhvalat vaqe olur 1969-cu ildə. Rəhmətlik Azər müəllim bir az ifrat tələbkarlıq, bir az da cavanlara xas çılğınlıqla “Bugünün mahnısı” adlı bir məqalə dərc etdirir və bir sıra bəstəkarları, ifaçıları sərt tənqidə məruz qoyur.

Azər Rzayev həmin tənqidi məqaləsini yazanda və Əhməd Bakıxanov da ona cavabını dərc etdirəndə mən məktəbli olmuşam, bu mübahisələrdən xəbərsizmişəm. Azər Rzayevi mən bir az sonralar – 1970-ci illərin ortalarından, tələbəlik vaxtlarımdan tanıdım və ömrünün axırınacan da mehriban ünsiyyətlərimiz davam etdi.

Bütün bu müddət ərzində bircə dəfə də olsa onu səsini qaldıran, hansı məsələ barədəsə çox kəskin danışan görmədim. Di gəl, həmin məqalə mən tanıyan Azər müəllimin üslubunda deyilmiş, yetərincə iynəliymiş.

Əhməd Bakıxanov Azərin atası, rejissor Hüseyn Rzayevlə, anası, muğam ifaçısı və opera müğənnisi Həqiqət xanımla köhnədən dost idi.

Azər onun gözünün qabağında böyümüşdü. O, Azərçün əmi əvəzi idi, ona hər cəhətdən ərki çatırdı. Görüşərək, çağırtdıraraq, ya telefonla ona öyüd-nəsihət verə, “belə kəskin olma, filan məsələdə haqsızsan” söyləyə bilərdi.

Ancaq yox, götürüb qəzetə yazır. Doğrudur, elə məqaləsində də ona bir əmi, doğması kimi müraciət edir, lakin hər halda razılaşmadığını, cavan həmkarını haqsız saydığını ictimailəşdirərək, qəzet səhifəsindən deyir. O vaxtın qəzetisə indinin qəzeti deyildi. Əvvələn, qəzetlərin sayı az idi, hamı alırdı, oxuyurdu, ikincisi də, mətbu sözün gücü, sanbalı, nüfuzu ağır idi.

Zənnimcə, Əhməd Bakıxanovun sözünü mətbuat səhifələrindən çatdırmasının əsas səbəblərindən biri bu idi ki, tənqidi məqalədə hədəfə götürülmüş həvəskar bəstəkarı və gənc müğənniləri qorusun, onların yolunda sabah yarana biləcək maneələri kənarlaşdırsın, onlar barəsində yanlış rəyin ayaq tutmasına imkan verməsin.

Digər tərəfdən də, elə Azərin özünü qorusun, onu gənclik ifratçılığından uzaqlaşdırsın, gələcəkdə istəməyənləri, rəqibləri yaranmasın deyə fikirlərini daha ehmallı ifadə etməyə istiqamətləndirsin.

O çağlar idi ki, Əhməd Bakıxanovun rəhbərlik etdiyi Xalq Çalğı Alətləri Ansamblı bütün ölkənin musiqi ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində idi.

Əhmədxan müəllim mütəmadi olaraq istedadlı gəncləri, yeni avazları başçılıq etdiyi sənət birliyinə dəvət edir, onların ifalarının radioda, televiziyada səslənməsinə, nümayiş etdirilməsinə səxavətlə meydan açırdı.

Ələkbər Tağıyev bir-birinin ardınca gözəl nəğmələr qoşurdu.

Təkəbbürlə, bir az da hikkəylə ona “həvəskar” deyərək Bəstəkarlar İttifaqına qəbul edilməsinə imkan vermirdilər, mətbuata onun haqqında tənqidi mülahizələri ötürürdülər. Əhmədxan ustad isə Ələkbər Tağıyevin hər yeni mahnısına “yaşıl işıq” yandırırdı, Bakıxanovun ansamblının repertuarında olması o şux mahnılara həyat vəsiqəsi bağışlayırdı.

“Azər, oğlum, dahi bəstəkarımızın yazdığı gözəl romansları sən müasir peşəkar bəstəkarlarımızın “Sənsiz”dən və “Sevgili canan”dan geri qalan romansları ilə müqayisə etsəydin, daha yaxşı olmazdımı? Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərini niyə həvəskar bəstəkarın mahnıları ilə qarşı-qarşıya qoyursan? Bunun kimə xeyri vardır? Hələ mən onu demirəm ki, mahnı ifaçıları haqqında danışarkən sən onların siyahısını xalqımızın həqiqətən dərin hörmət bəslədiyi iki müğənni ilə məhdudlaşdırırsan. Hər bir yeni ifaçı öz cığırını açmağa çalışırsa, buna sevinmək və ona kömək etmək lazımdır. Baltanı kökündən vurmaq isə məyusluq yaradır.

Nihilizm, bədbinlik cavan sənətkarları yolundan azdıra, onların qol-qanadını sındıra bilər”.

Kim bilir, bəlkə də Azər müəllimin sonralar həmişə mötədil mövqe tutması, sənət məsələlərindən bəhs edərkən sərt yanaşmalardan aralı durması həm də elə Əhmədxan Bakıxanovun həmin nəsihətamiz məqaləsindən qaynaqlanır?!

Bilirsinizmi Əhməd Bakıxanovun o illərdə qol-qanadını sındırılmaqdan qoruduğu gənc ifaçılardan biri kim idi?

Məhz bu cür sinəsini irəli verərək onu ürəklə müdafiə edənlərin və özünün zəhmətsevərliyi, parlaq istedadı sayəsində ən müxtəlif həmlələri yenərək, maneələri aşaraq sonralar Azərbaycanın ən üstün sənətkarlarından birinə çevrilən Zeynəb Xanlarova!

Hamımızın indi birmənalı şəkildə böyük muğam ustası və ustadı kimi etiraf etdiyimiz xanəndə Hacıbaba Hüseynovu da Əhmədxan Bakıxanov qısqanc, paxıl yanaşmalardan, fərqli zövqlərin yaratdığı yasaqlardan mühafizə edərək lentə alıb, həmin oxuları radioda səsləndirib və bu xeyirxahlığı ilə macal verməyib ki, qiymətlidən-qiymətli bir sənətkar umulmaz münasibətlər ucbatından gizli qalsın.

Əhməd Bakıxanov Hacıbaba Hüseynovu elə sözün birbaşa mənasında həyatın dibindən gətirərək böyük sənətə qovuşdurmuşdu. Ustadın oğlu, görkəmli bəstəkarımız Tofiq Bakıxanov yada salır ki, bir gün Radio Verilişləri Komitəsinin rəhbərliyi Əhməd Bakıxanova müraciət eləyir: “Yaxşı olardı müğənnilər də götürəsiniz, ansamblınızla Keşlədə məhbuslar üçün konsert verəsiniz”.

(Əmək kollektivləri, zəhmətkeşlər qarşısında konsertlər vermək onsuz da həmin vaxtlar mütəmadi idi. Ancaq birinci dəfə idi islah-əmək koloniyasının əməkdaşları və sakinləri qarşısında çıxış etmək təklif olunurdu və xeyirxah Əhməd müəllim bəlkə də savabı digər çıxışlarından artıq olacaq belə konsertə tərəddüdsüz razılıq verir).

Tofiq müəllim atasından eşitdiklərini mənə nağıl eləyir ki, hərarətlə qarşılanan konsertdən sonra ona qarayanız bir oğlan yaxınlaşır: “Əhməd müəllim, mən də burda olanlardanam, sizdən bir xahişim var. İmkan varsa, nağarada çalardım, üçcə dəqiqə məni dinlərdiniz”.

Əhməd Bakıxanov çevrilir ansamblın artıq yır-yığış eləyən üzvlərinə sarı ki, verin nağaranı.

Və məhbus cavanın çalğısını dinləyəndən sonra Müəllim türmə rəisindən təvəqqe edir ki, mən zamin duracam bu uşağa, yolunu siz başa salın, hansı qapını deyirsiz, döyüm, bu cavan oğlan gözəl ifaçıdır, heyifdir, onun yeri bura deyil, məmnuniyyətlə onu ansamblıma götürərdim.

Çox keçmədən elə belə də olur, həmin cavan – sonraların məşhur xanəndəsi Hacıbaba Hüseynov başlayır Əhməd Bakıxanovun rəhbərlik etdiyi Xalq Çalğı Alətləri Ansamblında işləməyə.

Tofiq müəllim bunu da yada salır ki, Hacıbabada öyrənmək həvəsi çox böyük idi. Tez-tez bizə gəlirdi, atamdan muğamları mənimsəyirdi. Bir müddət sonra oxumağa da başladı. Atamın bilavasitə rəyi, köməyi ilə yazılışı baş tutmuş bir neçə lentini radioda hərdənbir səsləndirsələr də, Hacıbabanın televiziyaya çıxmasına bu bəhanəylə icazə vermirdilər ki, rəngi qaradır, ekranda yaxşı görünməz. Atam bunu eşidəndə çox əsəbiləşdi, yollandı Teleradio komitəsi sədrinin yanına ki, o nə sözdür deyiblər, mən anlamıram, bu cavanın səsinə qulaq asacaqlar, yoxsa üzünün rənginə baxacaqlar? Bədii şuranı toplayın, oxumağını dinləyin, görəcəksiniz necə yaxşı xanəndədir.

Və nəcib Əhməd Bakıxanov ömrü boyu nə qədər istedadlı insan üçün beləcə yol açdı, arxa durdu, həyatlarının yönünü dəyişdi!

Muğam ifaçılıq sənətimizin son klassik zirvələrindən olan Hacıbaba Hüseynov həmişə ustadı minnətdarlıqla anar və etiraf edərdi ki, Müəllim olmasaydı, mən sənətdə Hacıbaba olmazdım, nəinki Hacıbaba olmazdım, o yerdən ki o məni çıxarıb gətirdi, həmin görüşümüz baş verməsəydi, rastlaşmasaydıq, Allah bilir, qismət məni haralara aparıb çıxarardı, nə müsibətlərə düçar olardım!

...Əhməd Bakıxanov biliklərini paylaşmaqda son dərəcə səxavətli insan olub. Onu görmüşlərin, onunla işləmişlərin hansını dinləmişəmsə, bunu təsdiqləyiblər. Söz yox, bunun ilk səbəbi Əhmədxan ustadın özünün təbiətindən, qəlbiaçıqlığından, hamıya xoşniyyətli olmağından irəli gəlirdi, səs sərvətlərimizin gələcəkdə də yaşaması xatirinə nigaranlıqdan doğurdu. Fəqət onun öz ömründən keçmiş hadisələrin də burda izi olmamış deyil. Əhməd Bakıxanovun öz xətti ilə əski əlifbada qələmə aldığı xatirələri qalır. Orda tarzənlik yolunun başlanğıcı ilə bağlı bu təfərrüatları da çatdırır ki, biliklərini artırmaq, peşəkar bir sənətkara çevrilməkçün kamil bilici olan bir ustada ehtiyac duyanda gedir ən adlı-sanlı çalğıçı Mirzə Fərəcin yanına.

Mirzə Fərəc (1847–1927) XIX yüzilin sonları, XX əsrin əvvəllərində Sadıqcan – Mirzə Sadıq Əsəd oğlu (1846–1902) ilə yanaşı Azərbaycan tarzənliyinin önündə gedən mahir, mükəmməl muğam bilicisi və mahir tarzənlərdən olub. Ancaq o çağın bir çox ayrı tanınmış sənətkarları kimi, biliklərini başqalarına ötürməkdə çox xəsismiş. Əhməd Bakıxanovun xatirəsini sözbəsöz verirəm: “Muğam ustası bakılı Mirzə Fərəcin yanına getdim. Musiqinin sirlərini onun kimi bilən yox idi. Ona müraciət etdim. O məni qəbul etmədi. Mənə cavabı bu oldu ki, əgər sənə bu sənəti tamam-kamal öyrətsəm, onda sən musiqinin sirlərini saxlaya bilməzsən, başqa çalanlara öyrədərsən”.

Zavallı bir tərəfə baxanda elə düz deyirmiş. Əhməd Bakıxanov sirri özündə saxlayanlardan olmadı. Uşaqlıq, yeniyetməlik illərindən burda və İranda (orda Rəştdə yaşamışdılar. İlk təhsilini də 1905-ci ildə İranda almışdı. 1908-ci ildə tale ona məşhur Əbülhəsən xan Azər İqbal Soltandan dərs almaq fürsətini də bağışlamışdı) xalq musiqimiz, muğamlarla bağlı nələri varlığına hopdurdusa, “tək mənmkidir” deyərək bu xəzinənin üstündə əyləşmədi, istədi ki, bu solmaz səs gövhərlərindən lap çox adam bəhrələnsin, bu sərvətlərin sədası gələcək zamanlara da yetişsin.

Əhmədxan müəllimliyə erkən başlamışdı. 1922-25-ci illər arası hələ tara həvəs göstərənlərlə fərdi məşğul olur, evlərdə musiqi dərsi verirdi. 1926-cı ildənsə Bakıdakı 1 saylı orta məktəblə yanaşı, 27-ci Şura məktəbində, Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsinin Dənizçilər klubunda, ardınca Əmircan kənd klubunda, Sabunçu qəsəbəsindəki mədəniyyət sarayında və Bakıda, Abşeron kəndlərində yeni təşkil olunan bir sıra başqa özfəaliyyət dərnəklərinə rəhbərlik edir.

1933-cü ildə Azərbaycan Xalq Maarifi Komissarlığının qərarı ilə müstəqil musiqi texnikumu – sonrakı Asəf Zeynallı adına orta ixtisas musiqi məktəbi yaradılanda ora dəvət edilən ilk müəllimlərdən biri elə Əhmədxan idi.

Əhməd Bakıxanov XX əsrin insanı idi. Amma o, sanki həm də yeni zaman işərisindəki keçmiş idi. O, mötəbər bir körpü kimi xalq musiqimizin, muğamatımızın dünənlərdə qalan qatları ilə təzə vaxtın insanlarını aşina edirdi. Əhməd Bakıxanov olmasaydı, bu misilsiz sənət abidəmizin çox gizlincləri qayıdışsız yox olub qeybə çəkilərdi.

Və bir də o böyük ustaddan millətə yadigar qalan ən əvəzsiz sərvətlərdən biri onun yaratdığı musiqi birliyi – Xalq Çalğı Alətləri Ansamblı oldu.

Fərdi ifaçılıqdakı ustalığa daim məxsusi diqqət yetirən Əhməd Bakıxanov hələ 1920-ci illərdən xalq çalğı alətlərində birgə ifaçılığın, ansambl fəaliyyətinin mütəmadiliyində də irəliləyişlərə nail olunmasına çalışırdı. Konservatoriyada dərs deyirdi onda, musiqi texnikumunda işləyirdi onda, Radio Verilişləri Komitəsində çalışırdı onda, ayrıca ansambl yaratmağı görməli olduğu ilk işlərdən hesab edirdi. Və buna səbəbsiz də çalışmırdı. 1930-cu illərdə Bakıda ixtisasca həkim olan bir şəxsin idarə etdiyi xalq çalğı alətləri orkestri vardı. Orkestr deyirdilər ona görə ki, ifaçıların sayı çox idi. Və həmin orkestrə mənşəcə erməni olan musiqiçilər daha rahat yol tapır və onların irəliləyişlərinə də daha asan meydan verilirdi. Səbəbsiz deyildi. Orkestrin rəhbəri İonnesyan idi. Ona görə də 1931-ci ildə Müslüm Maqomayevlə Əhməd Bakıxanovun məsləhətləşmələri yeni bir ansamblın yaranmasına gətirib çıxarır. Qılman Salahov, Ağası Məşədibəyov, Əmrulla Məmmədbəyli, Xosrov Məlikov, Əhəd Əliyev, Xalıq Babayev və o çağın digər qabil musiqiçilərinin cəmləşdiyi sanballı bir kollektiv təşkil edilir. Elə ilk çıxışlarından rəğbət qazanırlar və bir neçə il sonra bu sənət birliyinin işığı o biri orkestri kölgədə buraxır.

1941-ci ildə isə Əhmədxan Bakıxanova daha rahat qol-qanad açmaq fürsəti, əsl yaradıcılıq laboratoriyası, gerçək məktəb, gənclərdən ötrü tramplin sayılası yeni sənət birliyində fəaliyyətə başlamaq nəsib olur. İkinci Dünya müharibəsinin getdiyi narahat çağlarda Əhmədxanın hələ 1927-ci ildən dost, sirdaş olduğu Üzeyir Hacıbəyovun təşəbbüsü ilə yeni Xalq Çalğı Alətləri Ansamblı yaratmaq qət edilir və kollektivə rəhbərlik də elə Üzeyir bəyin tövsiyəsi ilə həvalə olunur Bakıxanova.

Öz əvvəlki ansamblından bir sıra tanınmış ifaçıları da cəlb edərək Əhməd Bakıxanovun Radio Verilişləri Komitəsində qurduğu yeni, daha geniş tərkibli və daha zəngin repertuarlı Xalq Çalğı Alətləri Ansamblını rəhbərlik etdiyi qabaqkı sənət birliklərinin heç birinə müyəssər olmamış daha böyük şöhrət gözləyirdi. Qısa müddətdə bu sənət dəstəsi elə nüfuz qazanır ki, Azərbaycanın musiqi həyatında, bir növ, səmt küləyinə, zövq, dəb təlqin edən əsas meydanlardan birinə çevrilir.

Əhməd Bakıxanovla əbədi ayrılıqdan 5 onillik keçir. Lakin həmin ansambl bu gün də yaşayır, bu gün də ənənələri uğurla davam etdirir və hər dəfə də adı yaradıcısının adıyla yanaşı çəkilir: “Əhməd Bakıxanov adına Xalq Çalğı Alətləri Ansamblı”.

...Müəllim – Əhmədxan Bakıxanov ustadlıq etdiyi məktəblərində kimləri yetişdirdi? Elə adlar sadalanınca yəqinlik hasil edirsən ki, sonra hərəsi bir məktəbə çevriləcək neçə güclü sənətkar məhz onun əlindən su içib: Adil Gəray, Əmrulla Məmmədbəyli, Andrey Babayev, Firidun Yarməmmədov, Ağası Məşədibəyov, Kamil Əhmədov...

Dərs deyirdi, tələbələr yetişdirirdi, ansamblda ifaçılarla işləyirdi və təbii ki, onlara yalnız peşəkar biliklərini ötürmürdü, şagirdlərinə, onunla birgə yol gedənlərə həm də özünə xas vacib bir məziyyəti – bildiyini digərlərindən əsirgəməmək vərdişini aşılayırdı.

Ancaq Əhmədxan ustad bəsirətli adam idi, uzaq sabahları da düşünürdü, kağızın insan yaddaşından daha etibarlı olması həqiqətindən də agah idi.

1964-cü ildə Bakıda Azərnəşr Əhməd Bakıxanovun özünün bəstələdiyi və illərcə ifasında, hafizəsində qoruyub saxladığı rənglərdən ibarət kitab buraxır. 1968-ci ildə isə onun “Azərbaycan ritmik muğamları” adlı daha bir kitabı nəşr edilir. Həmin kitabda not yazısı verilən “Arazbarı”, “Osmanlı”, “Qarabağ şikəstəsi”, “Kəsmə şikəstə”, “Heyratı” hər gün eşidilən, hər xanəndəyə-sazəndəyə bəlli olan havacatlar idisə də (hərçənd onlar da birinci dəfəydi ki, notlaşdırılırdı. Bu isə musiqi məktəbləri üçün bu qəbil nəşrlərin qıtlığı dönəmində elə dərslik kimi gərəkli bir vasitə olmaqdan savayı, həm də o sənət abidələrinin Əhməd Bakıxanov təfsirində gələcəyə çatmasına mötəbər körpü idi), “Hicaz”, “Salami”, “Ovşarı” hətta oturuşmuş xanəndələrin çoxunun repertuarında yox idi.

1975-ci ildə sənətkarın vəfatından sonra oxucuya çatan “Muğam, mahnı, rəng” adlı topluya önsöz yazan yetirmələrindən biri, bəstəkar Arif Məlikov əvvəlcə Əhməd Bakıxanovun bəstələdiyi rəng və təsniflər üzərində dayanaraq vurğulayırdı ki, “bu rəng və təsniflər o qədər orijinaldır ki, onların çoxu müstəqil əsərlər kimi klassik Azərbaycan musiqisinin “qızıl fond”una daxil olmuşdur. Məcmuədə gedən “Sevgilimsən, gözəl yar” (sözləri Əli Əsgərovundur) lirik mahnısı 1941-ci ildə yazılmışdır. Həmin vaxtdan bəri mahnı respublikanın Xalq artisti Əbülfət Əliyev, Sara Qədimova, Əməkdar artist İslam Rzayev və başqa məşhur müğənnilərin repertuarında özünə möhkəm yer tutmuşdur”.

Rəng, mahnı, təsnif bəstələməyi, olsun ki, başqaları da yaxşı-yaman bacarardı. Ancaq Əhmədxan Bakıxanovun bəstəçiliyinin bir səmti də muğam tərəfə çevrilmişdi axı. Bu meydanda isə addım atmaq hətta ən məşhur bəstəkarın cəsarəti, gücü və imkanı çərçivəsində olan məsələ deyil. Ona görə də belə yazan Arif Məlikov tam haqlı idi: “Ənənəvi janrın səciyyəvi xüsusiyyətlərinə əsaslanan Ə.Bakıxanov “Nəva” muğamını fərdiləşdirərək “Bərdaşt”, “Nəva”, “Nişabur”, “Dəşti”, “Zil Dəşti”, “Gövhəri”, “Mənəvi”, “Pəhləvi” kimi şöbələri əsas götürmüş, onları bir silsilədə birləşdirib təkmilləşdirmişdir”.

Mərhum Arif müəllimin qısqananlar az olsun deyə bir az ehtiyatla işlətdiyi “təkmilləşdirmişdir” sözünün canı budur ki, Əhmədxan Bakıxanov tikə-paralardan yararlanaraq əslində “Şur” ailəsində “Nəva”nı müstəqil və mükəmməl bir muğam mərtəbəsinə dikəltmişdi.

...Əhməd Bakıxanov tarzən idi, müəllim idi, yol yaradan ustad muğamşünas idi. Bir anlıq yaddaşınızda Azərbaycanın XX yüzildə parlamış görkəmli tarzənlərini sıralayın.

Əliağa Quliyev, Həbib Bayramov, Əhsən Dadaşov, Baba Salahov, Sərvər İbrahimov və daha neçələri.

Hamısının yetişməsində, çatdıqları zirvəyə ucala bilmələrində Əhməd Bakıxanov dərslərinin müstəsna yeri var.

Yalnız tarzənlərdirmi? Neçə kamançaçı, digər musiqi alətləri ifaçıları, nə qədər xanəndə, müğənni də sənətin geniş üfüqlərinə uçmaqçün qazandıqları qanadlara görə yenə Müəllimin – Əhməd Bakıxanovun məktəbinə borcludurlar.

...92 yaşlı Tofiq müəllim 81 yaşında vəfat etmiş atası Əhməd Bakıxanovla vida gününü – 1973-cü ilin 26 martını xatırlayır və kövrəlir: “Xeyli ləngidəndən sonra atama Xalq artisti adını martın 25-də verdilər. Ayın 25-də qəzetdə bunun elanı çıxdı, ertəsi günsə nekroloq dərc edildi. Bəzi adamlar yaxşılıq etməyi sevmirər. O vaxt Mərkəzi Komitədə bu sahəyə məsul olan Ş. vardı, gecikdirən o idi. Yoxsa ki, atama Xalq artisti adı verilməsi haqqında büroda qərar qəbul edilmişdi. Hətta o iclasda Heydər Əliyev deyibmiş ki, Əhmədxan Bakıxanov onsuz da Xalq artistidir, biz sadəcə bunu rəsmiləşdiririk. Dediyim həmin adama müraciət elədim ki, axı sərəncam niyə ləngiyir? Qayıtdı ki, Fikrət Əmirovun təltif olunma məsələsi var, İslam Səfərlinin də 50 illiyi gəlir, onu da təltif edək, sonra. Hamısı birdən olmaz, hara tələsirsiniz? Dedim axı bu adam yaşlıdır, xəstədir.

Həmin məmurun istehzalı cavabı mənə çox pis təsir etdi: “Nədir, məgər bu, dərmandır?!”

Sonralar bunu Qara müəllimə – Qara Qarayevə danışanda qanı qaraldı, “Nahaq mənə vaxtında söyləməmisən, mən özüm müraciət edərdim”, – dedi.

Atam axır günlərində bir az nasaz idi. Həkim Qəni təxminən hər gün bizə gəlirdi. Elə atamın keçindiyi gün də gəlmişdi. Danışırdı ki, Əhmədxan xaloğludan soruşdum “Necəsən?”, “Babatam” dedi, təsəlli verdim ki, yox, maşallah, yaxşısan, dünənə nisbətən irəliləyiş var.

Balaca radionu qoymuşdu sinəsinin üstünə, konsertə qulaq asırdı. Atam dünyadan elə bu cür – muğamla köçüb”.

...O ev ki XX yüzilin onilləri boyu Əhmədxan Bakıxanov orda yaşayardı, sadə bir mənzil deyildi. O mənada yox ki, çox təmtəraqlı idi, tikilişi möhtəşəm idi. Yox, adicə bir mənzil idi. Bakının köhnə məhəllələrində digər ortabab ailələrin yaşadığı həyət evlərindən az seçilirdi. Ancaq bütün başqa mənzillərdən əsas fərqi bu idi ki, həmişə get-gəlliydi, həmişə qonaq-qaralı idi, həmişə ordan musiqi sədaları ucalırdı. Həmin mənzilin qeyri-adiliyi ondaydı ki, hamı ora sadəcə ev deyil, bir musiqi məbədi, sənət ocağı kimi baxırdı.

Lap çoxdan nə o ev var, nə o məhəllə. Köhnə binalar sökülüb, təzələri tikilib. O keçmişdəki adamların hansılarısa bir möcüzəylə indiyə təşrif gətirib həmin həndəvəri gəzib-dolaşsaydılar, heç o yerləri tanımazdılar.

Tarixin səhifələri çevrilib, dündəkilər dünəndə qalıb.

Ancaq Əhmədxan Bakıxanovun o bir evi indi min ev olub.

Heç Əhmədxan Bakıxanov özü də dünəndə qalmayıb. Bugünün içərisində var, və yolu da sabaha doğrudur.

Çünki o, özündən sonra yol, məktəb, dərslər yadigar qoyub gedib.

Yolsa, məktəbsə, dərssə heç vaxt bitən, sona çatan deyil.

Və yol, məktəb, dərs davam etdikcə Müəllimin – Ustad Əhməd Bakıxanovun da adı diri, xatirəsi canlı olacaq.

31 avqust 2022

Rafael HÜSEYNOV,

Milli Məclisin deputatı, akademik

Xalq qəzeti.- 2022.- 4 sentyabr.- S.6.