“Görmüşmü bu səltənət – Əliyev tək şəxsiyyət?!”

Heydər Əliyev kimi dahi tarixi şəxsiyyətin sabiq Sovet İttifaqı rəhbərliyindəki (1982-1987) böyük və yenilikçi rolunun təfsilatları çoxsaylı xatirələrdə öz əksini tapıb və bundan sonra da zaman keçdikcə üzə çıxacaq.

Mən isə bu möhtəşəm “Heydər Əliyev İli”nin verdiyi imkandan yararlanaraq, uzun illər (1979-2005) çalışdığım Özbəkstan Elmlər Akademyasının A.S. Puşkn (İndiki Əlişir Nəvai) adına Dil və ədəbiyyat institutunda keçən əsrin 80-ci illərində baş vermiş maraqlı bir hadisənin canlı şahidi kimi onun təfsilatını paylaşmaq istəyirəm.

...Əslində hər şey 1982-ci ildə Heydər Əliyevin Sov.İKP MK Siyasi bürosunun üzvü seçilməsindən və SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini təyin olunmasından başlanmışdı. Belə ki, bu təyinatdan sonra aspiranturasını yenicə bitirdiyim həmin institutun kadrlar şöbəsinin müdiri Yevgeniya Basalko öz kabinetində başı üzərindən Heydər Əliyevin böyük portretini asmışdı.

İnstitutda çalışan yeganə azərbaycanlı kimi yalnız məndə deyil, Heydər Əliyev şəxsiyyətinə rəğbət bəsləyən bütün özbək qardaş və bacılarımızda qürur hss doğuran bu fakt hardansa gedb institutun yerləşdiyi Daşkənd şəhər Kuybışev (indiki Mirzə Uluğbəy) rayon partiya komitəsinin 1-ci katibi, erməni kökənli Yemeliyanovun qulağına çatmışdı və rayon rəhbərini cin atına mindirmişdi. O, institutun partiya təşkilat katibini raykomun büro iclasına çağırtdırıb, SSRİ-nin və Özbəkistan SSR-in partiya rəhbərləri dura-dura Y.K.Basalkonun Heydər Əliyev portretini kabinetindən asmasını nə az, nə çox, institutun fəaliyyətində “ideoloji böhran və siyasi təxribat” kimi yorumlayaraq, məsələnin əvvəl institutun, ardınca da raykomun bürosunda müzakirəyə çıxarılmasını tələb etmişdi.

Beləliklə, Yemeliyanovun tapşırığı ilə və məhz onun siyasi ittihamı əsasında Yevgeniya Konstantinovnaya qarşı faktiki olaraq partiya məhkəməsi qurulmuşdu. Onu da qeyd edim ki, institut partbürosundakı müzakirədən öncə Y. K. Basalkodan Heydər Əliyevin portretini başı üzərindən endirmək tələb olunmuşdu və birmənalı olaraq rədd cavabı alınmışdı. İclasa rəhbərlərdən və partbüro üzvlərindən başqa heç kim buraxılmadığından bütün maraqlananlar yarıaçıq qapının ağzında toplaşıb, içəridən aydın eşidilən səslərə diqqət kəsilmişdilər.

İclası açan institut partiya təşkilat katibi ilk sözü Y. K. Basalkonun özünə vermişdi. Kadrlar şöbəsinin müdiri Heydər Əliyevin dahi şəxsiyyəti və islahatçı fəaliyyəti ilə, eləcə də, sovet cəmiyyətindəki neqativ hallara, xüsusən, rüşvətxorluğa və korrupsiyaya qarşı prinsipial və ardıcıl mübarizəsi ilə hələ onun “Literaturnaya qazeta”nın səhifələrində yer almış geniş müsahibəsindən tanışlığını, Kremldə tutduğu yüksək vəzifədə çox keçmədən idarə etdiyi bütün sahələrdə ciddi irəliləyişlərə nal olduğunu vurğulayaraq, Sov.İKP MK Siyasi Bürosu üzvlərindən və SSRİ hökuməti rəhbərlərindən daha çox ona inam bəslədiyinə görə başının üzərinə portretini qaldırdığını bildirmiş və nitqini özünəməxsus bir xəbərdarlıqla bitird: “Əgər mənə qarşı əsassız irəli sürülən “siyasi təxribat” ittihamı geri götürülməsə, İttifaqın ən nüfuzlu qəzetlərinə, eləcə də, möhtərəm Heydər Əliyevlə hörmətli Şərəf Rəşidova yazılı müraciətlər ünvanlamağa məcbur olacam!”

Araya dərin və uzun bir sükut çökmüşdü. “İttiham”ın xeyirinə danışmaq üçün tapşırıq alanların keçirdiyi tərəddüd, bir tərəfdən, mərd qadının böyük cəsarət ilə bağlı idisə, digər tərəfdən, Yevgeniya Konstaninovnanın o dönəmdəki Türküstan Hərbi Dairəsinin nüfuzlu və yüksək rütbəli zabitlərindən birinin xanımı olması ilə əlaqəsiz deyildi.

Nəhayət, iclas sədrinin “Kim danışmaq istəyir ” sualına ilk səs verən institut partbürosunun ən gənc üzvü, mənim kurs yoldaşım və yaxın dostum, Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin tanınmış tədqiqatçısı, sonralar təşkilatçılıq istedadına görə Müstəqil Özbəkistan Respublikasının Mədəniyyət naziri vəzifəsinə qədər yüksələn və vəzifə başında da faciəli ölümlə üzləşən Ənvər Cabbarov oldu. O, Heydər Əliyevin bir rəhbər kimi yenilikçi və islahatçı fəaliyyəti haqqında Y.K.Basalkonun səsləndirdiyi bütün faktların düzgünlüyünü ayrıca qeyd edərək, 70-ci illərdə Azərbaycanda təhsil aldığı zaman bunların canlı şahidi olduğunu xüsusi vurğulayaraq, yekunda sözü öz şəxsi taleyi üzərinə gətirdi: “Dərin minnətdarlıq hissi ilə etiraf etməliyəm ki, şəxsən mənim və kurs yoldaşım Turğunəli Mahmud Əliyevin dövlət xətti ilə tələbə mübadiləsi əsasında Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil almağımız, eləcə də, qarşılıqlı olaraq tələbə yoldaşlarımız Akif Bağırov və Yaşar Qasımovun Daşkənd Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxumaqları məhz Heydər Əliyevin müdrik kadr siyasətinin bəhrələrindən biridir. Ona görə də Yevgeniya Konstantinovanın Heydər Əliyev şəxsiyyətinə dərin rəğbətində, eləcə də, Sovet hökumətinin yenilikçi rəhbərlərindən biri kimi ehtiram əlaməti olaraq kabinetində məhz Heydər Əliyevin portretini asmasında hər hansı “ideoloji böhran” yaxud, “siyasi təxribat” nişanəsi görmürəm!”

Təbii ki, Yemelyanovu qane edə bilməzdi və o daha da qəzəblənərək, məsələni raykomun bürosuna çıxarmaqda və “siyasi təxribatçı”ları cəzalandırmaqda israr etdi. Lakin Ənvər Cabbarovun və onun atası – Özbəkistanın görkəmli ictimai xadimi, Xalq şairi Cüməniyaz Cabbarovun ciddi səyləri nəticəsində Özbəkistan rəhbəri və tanınmış yazıçı, rəhmətlik Şərəf Rəşidovun müdaxiləsi erməni raykom katibinin bəd niyyətini gözündə qoydu.

Amma bu, Heydər Əliyevə qarşı erməni paxıllığının və daşnak kin-küdurətinin hələ hamısı deyildi. Şərəf Rəşidovun vəfatından çox keçməmiş qondarma “özbək işi” adı altında Moskvanın ivanovlar və qdlyanlardan ibarət bədnam komissiyası fırıldaqçı “Müfəttiş” rolunu oynamağa girişdi. Yeri gəlmişkən, əvvəldən ayıq özbək ziyalıları arasında bu uydurma “pambıq işi” kampaniyasının növbə ilə və əsasən türkdilli respublikalara qarşı qurulmuş bir tələ olması, məsələnin Siyasi büroda müzakirəsi zamanı Heydər Əliyevin bu məkrli haqsızlığa və namərdliyə uzaqgörənliklə ciddi etiraz etməsi haqqında söhbətlər gəzirdi və xeyli sonralar artıq müstəqil Azərbaycan Respublkasının Prezidenti kimi Heydər Əliyevin Özbəkistana rəsmi səfəri (1997-ci il) çərçivəsində ona Mirzə Uluğ bəy adına Özbəkstan Milli Universitetinin fəxri doktoru diplomu təqdim olunan görüşdə həmin söhbətlərin əsassız olmadığı bir daha təsdiqləndi.

Özbəkistanda Telman Qdlyanın vasitəsilə yaranan fürsətdən sui-istifadə edən fürsətcil Yemeliyanov və əlaltıları Y.K.Basalkodan intiqam almaq üçün Heydər Əliyevin enməz portreti ilə bağlı məsələni yenidən gündəmə gətirməyə çalışırdılar.

Qeyd etdiyim kimi, Qdlyanın quldur dəstəsinə arxalanaraq, Heydər Əliyevin enməz portreti ilə bağlı ermənipərəst qüvvələrin intiqam almaq və cəzalandırmaq üçün Y.K.Basalkonu yenidən raykomun bürosuna çağırmışdılar. Həmin həyəcanlı günlərdəki görüşlərimizin birində Yevgeniya Konstantinovna kabinetindəki işıqlı portretə işarə edərək dedi:

– Görürsən də, paxılları və bədxahları sənin həmyerlinin portretini layiq olduğu ucalıqdan endirmək üçün necə partlamaya düşüblər !..

– Görürəm və mübariz əzminizi alqışlayıram! Amma Yevgeniya Konstantinovna, icazə verin, sözlərinizin bir yerinə düzəliş edim, – dedim portreti göstərərək, – O, mənim yox, mən Onun həmyerlisiyəm! Daha doğrusu, Özbəkstandakı minlərlə soydaşlarından yalnız biriyəm.

Çöhrəsinə çox yaraşan bir təbəssümlə:

– Belə düzgün düzəliş önündə əllərimi qaldırıram, – dedi, – 1:0 sənin xeyrinə!..

Sonra söhbət əsnasında raykomdan gələn hədə-qorxulara münasibətini bildirdi:

– Mən öz fikrimi partkoma da çatdırdım. Heç bir büro iclasına-filanına gedən deyiləm. Əllərindən nə gəlir, onu da eləsinlər... Ancaq nə qədər ki, bu kabinet mənimdir, bədxahlar özünü yırtsa da, o portret enməzdir!

Artıq növbəti görüşümüzdə mən Y. K. Basalkonun, xüsusən, bu son sözlərinin təsirində doğulmuş və bir gün əvvəl Ənvərə oxuduğum “Enməzdir o portret” adlı şeirim o kabinet daha da işıqlandıran portretə baxa-baxa Yevgeniya Konstantinovnanın özünə də oxudum:

Qoy dillənsin həqiqət,

Görmüşmü bu səltənət

Əliyev tək şəxsiyyət

Enməzdir o portret

Nə qədər ki, binadan

Haqqındır bu kabinet,

Cırılsa da Qdlyan,

Enməzdir o portret

Mənim xoş amalım,

Həyatda idealım,

İftixarım, kamalım,

Enməzdir o portret

Nə qədər ki, var imkan,

Mənimdi bu kabinet,

Özün yırtsa da Telman,

Enməzdir o portret

Orijinalı oxuduqdan sonra onun özbəkcə və rusca sətri tərcüməsini diqqətə çatdırdım. Xoşuna gəld:

– Əhsən! Azərbaycana dönəndən sonra nə vaxtsa bu şeiri çap etdirəcəyinə və bu hadisələr haqda yazacağına ümid edirəm! – dedi.

Mütləq yazacam! – dedim.

Axırda iş elə gətirmişdi ki, Heydər Əliyevin Moskvadakı yüksək vəzifəsindən istefa verməsi ilə Y. K. Basalkonun hərbçi ərinin başqa respublikaya təyinat alması hardasa üst-üstə düşmüşdü. Onu institutdakı iş otağında sonuncu dəfə ziyarət edirdim. Bir qədər fikirli və dalğın görünürdü. Kefini xəbər aldım.

– Heç bilmirəm, necə deyim, həm yaxşıyam, həm pisəm. Sevinirəm, ona görə ki, namərdlərin bəd niyyətləri elə ürəklərində də qaldı. Mən bu kabineti o enməz portretlə birgə qalib kimi tərk edirəm, sənin şeirində deyildiyi kimi! Bundan sonra evdəki iş otağımda o portretin yeri bundan da yüksəkdə olacaq. Fikirliyəm, ona görə ki, Heydər Əliyevin vaxtsız istefası onun Sovet İttifaqının hər yerindəki milyonlarla xeyirxahları və tərəfdarları üçün gözlənilməz oldu. Ancaq bir həqiqəti heç vaxt yaddan çıxarma: Heydər Əliyev kimi dahi şəxsiyyətin və islahatçı rəhbərin qədir-qiymətini bilməyən bir quruluşun axırı yoxdur, bunu mən deyirəm!

Sözlərinizə zərrə qədər şübhə eləmirəm, – dedim.

– İndi isə gəl, mənə kömək elə, – dedi, – bir az da geciksən, səni özüm çağırtdıracaqdım. Görürsən, əşyalarımın hamısını yığmışam. Portreti axıra saxlamışam ki, səninlə birlikdə aşağı düşürək. Aşağıda maşın gözləyir. İndi mən bu portreti götürməyi səndən başqa heç kimə etibar edə bilmərəm! İllər uzunu mən bu otaqdakı işimə hər günü çiçəklərə su verməklə və bu portret silməklə başlamışam...

Y.K.Basalko ilə sonuncu görüşümüz oldu. Ancaq onun qədirbilənliklə və sonsuz sədaqətlə Heydər Əliyev şəxsiyyəti və fəaliyyətinə dərin ehtiramı yaddaşıma və xatirələrimə ömürlük həkk olundu.

Yadımdadır, Sovet İttifaqının rəhbərlərindən biri kimi Heydər Əliyevin Vyetnam Respublikasına səfəri haqqında sənədli film çəkilmişdi və həmin film Daşkəndin bütün kinoteatrlarında göstərilən yeni bədii filmlərdən öncə kinojurnal kimi nümayiş etdirilirdi. Yevgeniya Konstantinovnanın sevincinin həddi-hüdudu yox idi. O, öz məsləkdaşlarını və Heydər Əliyevin xeyirxahlarını hər görəndə onlara sözügedən sənədli filmə baxmağı tövsiyə edirdi və filmin yaratdığı gözəl təəssüratdan fəxrlə ağızdolusu danışırdı. Şəxsən Ənvərlə ikimizi dəfələrlə institut yaxınlığındakı “Dostluq” kinoteatrında sevimli filmimizi birgə tamaşa etməyə dəvət etmişdi. Belə məqamlarda Ənvərin tez-tez təkrar etdiyi sözlər də yaxşı yadımdadı: “Akif, bilmirəm sən fərqindəsənmi, ya yox, bu xanımda Heydər Əliyev şəxsiyyətinə dərin rəğbət artıq sarsılmaz etiqad dərəcəsinə çatıb!” Mən isə hər dəfə sonsuz qürur hissi ilə dostumun fikrini təsdiq edirdim.

Heydər Əliyevin istefasından sonra daha da quduzlaşmış qdlyanlar qondarma “rəşidovçuluq” böhtanı ilə yanaşı, artıq müəyyən dairələrdə uydurma “əliyevçilik” iftirasını da dilə gətirməkdən çəkinmirdilər. Amma heç nəyə nail ola bilmədilər.

Bəli, söhbət nə az, nə çox, sabiq SSRİ-nin ilk və son prezidenti Mixail Qorbaçovun gerçəkləşdirə bilmədiyi yenidənqurma ideyasının plagiatlığından və bu konseptual yeniliyin həm nəzəri, həm əməli cəhətdən tam mənada məhz Heydər Əliyevin dahiyanə zəkasına və islahatçı təfəkkürünə mənsubluğundan gedir. Heydər Əlyevn stər Azərbaycan, istər SSRİ miqyasında gerçəkləşdirdiyi böyük yeniliklər həqiqi yenidənqurmanın parlaq misalları kimi bu qənaətin doğruluğunu bir daha təsdiq etməkdədir. Əsl deya və konsepsya müəll nn Kreml tərk etməs lə M. S. Qorbaçovun yalnız dldək “yendənqurma”sının, eləcə də, Y. K. Basalkonun öncədən vurğuladığı kimi, Heydər Əliyevin qədrinə yetməyən dövlət və hökumətlə birgə, o quruluşun özünün də süquta üz tutması əsla təsadüfi deyildir.

Əlyevşünaslığın Azərbaycanda artıq müstəqil elm kimi formalaşdığı indiki dönəmdə sözügedən plagiat aktını danılmaz faktlarla dərindən araşdırmaq və təkzibolunmaz dəlillərlə geniş şəkildə işıqlandırmaq, hər kəsdən öncə, siyasətşünaslarımızın qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biridir.

Akif AZALP

Azərbaycan Özbəkistan Dostluq Cəmiyyəti İdarə Heyətinin üzvü, fəlsəfə doktoru, şair

Xalq qəzeti .- 2023.- 31 dekabr, (№ 288).- S.5.