Heydər Əliyev və Süleyman Dəmirəlin

açdığı dostluq və qardaşlıq yolu

Azərbaycanda 1993-cü ildə siyasi hakimiyyətə qayıdan ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəqil dövlətimizin Prezidenti kimi titanik fəaliyyətinin ilk illəri çağdaş siyasi tariximizə taleyüklü və öyünclü səhifələr kimi yazılmışdır. Ulu öndərin sovet dövründə ölkəmizə rəhbərlik etdiyi illər də hərtərəfli inkişaf, milli-mədəni intibah dövrü olmuşdu.

Dünya miqyaslı siyasət və dövlət xadimi zəngin idarəetmə təcrübəsi və xalqın yekdil etimadı ilə hakimiyyətə qayıdandan sonra vaxtilə bünövrəsini qoyduğu irimiqyaslı işləri yeni tarixi şəraitdə – Azərbaycanın müstəqilliyi zəminində davam etdirmişdir. Ümummilli lider yenidən hakimiyyətə gəlişi ilə suveren Azərbaycan dövlətinin yaşaması, hərtərəfli inkişaf etməsi üçün lazım olan bütün addımları atmışdır.

Politoloqlar haqlı olaraq göstərirlər ki, keçmiş sovet liderləri arasında yeni dövrün qüsursuz siyasi-ideoloji kursunu ərsəyə gətirən yeganə siyasətçi məhz Heydər Əliyev olmuşdur. Dövrünün xarizmatik dövlət xadimi və praqmatik siyasətçisi kimi tanınan Heydər Əliyev ümumbəşəri dəyərlərin daşıyıcısı missiyasına yüksələn universal şəxsiyyət olaraq, regionun coğrafi sərhədlərinə sığmayaraq yenidən ümumdünya kontekstinə çıxmışdır.

Ulu öndər müstəqil Azərbaycanın Prezidenti seçildikdən sonra uzun illər qəlbində yaşatdığı arzusunu – qardaş Türkiyə ilə münasibətləri nizama salmağı və ən yüksək səviyyəyə çatdırmağı da qarşısına ən önəmli hədəflərdən biri kimi qoymuşdur. Heydər Əliyev öz xalqının tarixi köklərinə bağlı olan nadir bir şəxsiyyətdir. O, bütün siyasi fəaliyyəti dövründə türk dünyasının gələcək birliyinə, bütövləşməsinə və vahid güc mərkəzinə çevrilməsinə böyük inam bəsləmişdir.

Müstəqil dövlətimizin lideri kimi Heydər Əliyev dost Türkiyə ilə əməkdaşlığın genişlənməsinə, siyasi-iqtisadi və elmi-mədəni maraqların reallaşmasına xüsusi əhəmiyyət vermişdir. Eyni zamanda, tarixi hadisələrin gedişi də Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə Türkiyənin Cənubi Qafqaz siyasətində önəmli yerə sahibləndiyini təsdiqləmişdir. Türkiyə üçün Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın tarixən təsdiq olunmuş coğrafi və strateji üstünlüyü gündəmdə olmuşdur.

Burada digər məsələ Türkiyənin öz geosiyasi mövqeyini dəyərləndirərək həm enerji, həm də nəqliyyat sahəsində Avropa ilə Yaxın Şərq, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya arasında körpü və tranzit ölkə olmaq arzusunu gerçəkləşdirməyə başlaması olmuşdur. Bu amalını həyata keçirmək üçün Azərbaycanla yüksək əlaqələrin qurulması olduqca əhəmiyyətli və vacib idi. Bu, həm də o demək idi ki, böyük enerji ehtiyatlarına malik olan Azərbaycan bu resurslarını Türkiyə vasitəsilə Avropaya təhlükəsiş şəkildə çıxara bilər. Mərkəzi Asiya respublikalarının enerji ehtiyatlarının Türkiyəyə çatdırılması isə məhz Azərbaycan vasitəsilə reallaşa bilərdi.

Ümummilli lider Heydər Əliyev xalqın tələbi ilə hakimiyyətə qayıdandan sonra Azərbaycanın xarici siyasətini müstəqillik, balanslaşdırma; daxili siyasətini isə sabitlik və azərbaycançılıq prinsipləri əsasında qurdu. Bu dönəmdə xaricə ilk rəsmi səfərini reallaşdıran Ulu öndər bu mötəbər missiyasına da Türkiyədən başlamışdı. Dövlət başçısı Heydər

Əliyevin Türkiyəyə 1994-cü il fevralın 8-də başlayan və fevralın 11-dək davam edən ilk rəsmi səfəri paytaxt Ankarada aparılan danışıqlardan sonra Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə arasında tarixi sənədlərin imzalanması ilə başa çatmışdı.

Əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında protokol, elmi, texniki, mədəni və iqtisadi sahələrdə əməkdaşlıq haqqında saziş, dostluq və hərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı barədə müqavilə, siyasi məsləhətləşmələr barədə, investisiyaların qarşılıqlı təşviqi və qorunması haqqında saziş və digər sənədlərin imzalanması az bir zaman kəsiyində müstəqilliyini təmin etmiş Azərbaycan üçün olduqca önəmli siyasi-diplomatik təminat idi. Bu sənədlər yeni iqtisadi münasibətlərin qurulmasında önəmli olmuş, xüsusən, 1994-cü il sentyabrın 20-də imzalamış “Əsrin müqaviləsi”ndə Türkiyənin “Türk Petrolları Anonim Ortaqlığı” şirkətinin iştirakına əsaslı şərait yaratmışdır.

Azərbaycan və Türkiyə dövlət rəhbərlərinin qarşılıqlı səfərləri bundan sonra da davam etdirilmiş, hətta digər ölkələrlə müqayisədə bu səfərlərin müntəzəm xarakter alması hər iki dövlətin gündəmində olmuşdur. Heydər Əliyevin 1994-cü il iyunun 9-da yenidən Türkiyəyə, 1995-ci ilin iyulunda bu ölkənin Baş naziri Tansu Çillərin, dekabrda isə Prezident Süleyman Dəmirəlin Azərbaycana ilk rəsmi səfəri iki ölkə arasında dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin genişlənib möhkəmlənməsində növbəti ciddi addımlar olmuşdur.

Prezident Heydər Əlivev həmkarı Süleyman Dəmirəlin Bakı səfəri haqqında deyirdi: “Bu gün hörmətli dostumuz Süleyman Dəmirəl prezident kimi Azərbaycana bizim dəvətimizlə ilk dəfə rəsmi səfərə gəlmişdir. Əvvəlki səfərlərdən bu səfərin fərqi ondan ibarətdir ki, Azərbaycan artıq müstəqil bir dövlət kimi yaşayır”.

Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəlin rəsmi səfəri zamanı imzalanmış bəyanatda BMT-nin rolunun gücləndirilməsinin, regiondakı münaqişənin aradan qaldırılmasının və qlobal problemlərin həlli yollarının araşdırılmasına fəal təsir göstərməsinin vacibliyi vurğulanmaqla yanaşı, Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarını qeyd-şərtsiz azad etməsi tələbi də əksini tapmışdır.

Ulu öndərin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi illərdə dünya birliyinə inteqrasiya, müstəqil siyasi dəst-xətt daha da irəli getmiş və ölkəmizin dünyada tanıdılmasında mühüm rol oynamışdır. Bu tendensiyada Türkiyə ilə əlaqələrin inkişafı Azərbaycanın nəinki diplomaik, eləcə də bütün sahələrdə apardığı kursun tərkib hissəsi olmuşdur.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 1997-ci il aprelin 30-da İstanbulda keçirilən Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının Zirvə toplantısında iştirak etmiş, “Qara dəniz regionunda yeni imkanlar” mövzusunda beynəlxalq biznes konfransında çıxışında Qara dəniz iqtisadi əməkdaşlığını yüksək qiymətləndirməklə, regiondakı mövcud silahlı münaqişələrin davam etdirilməsini pisləmişdir. Səfər çərçivəsində Heydər Əliyev Türkiyə Prezidenti Süleyman Dəmirəl ilə də təkbətək görüşmüşdür. Görüşlərdə ATƏT üzvü olan ölkələrin dövlət başçılarının Lissabon Zirvə görüşündə münaqişənin aradan qaldırılması üçün qəbul olunmuş prinsiplərin yerinə yetirilməsi məsələləri müzakirə mövzusu olmuşdur.

İstanbul Zirvə toplantısının təəssüratları mətbuatın gündəmini tərk etməmiş Heydər Əliyev mayın 5-8-də Türkiyəyə yeni rəsmi səfərə getmişdir. Azərbaycan prezidenti bəyanatında səfərin əhəmiyyətini belə dəyərləndirmişdir: “Biz son illər tez-tez görüşürük. Ancaq hesab edirəm ki, bu rəsmi səfər, görüşlər zamanı əldə etdiyimiz nailiyyətlər əsasında Türkiyə–Azərbaycan əlaqələrini daha yüksək səviyyyəyə çatdırmaq imkanına malik olacağıq. Azərbaycan Respublikası buna çox ehtiyac duyur”. Dövlət rəhbərlərinin – Heydər Əliyev və Süleyman Dəmirəlin mərasimdəki çıxışlarında Azərbaycan–Türkiyə münasibətlərinin davamlı və əbədi olacağı vurğulanmışdır.

Xəzərin enerji resurslarının dünya bazarlarına nəql olunması sahəsində aparılan danışıqlar Azərbaycan ilə Türkiyənin davamlı işbirliyinə əsaslanmışdır. Neft strategiyasının uğurla həyata keçirilməsi regional sabitliyin möhkəmlənməsində həlledici rol oynamaqla qonşu dövlətlərlə, xüsusən Türkiyə ilə strateji münasibətlərin dərinləşməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.

1998-ci il sentyabrın 7-də Bakıda İpək Yolunun bərpası üzrə Beynəlxalq konfransın işə başlamasını və İpək Yolunun əhəmiyyətini Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəl “Böyük İpək Yolu 11 milyon kvadratkilometr ərazidə yerləşən və 200 milyon insanı birləşdirən türk dünyasının tərəqqisi və zənginləşməsinin yeni vasitəsi olacaqdır”, - deyə dəyərləndirmişdir.

Azərbaycan prezidenti İstanbul sammitindən 3 gün sonra, noyabrın 27-də Süleyman Dəmirəlin dəvəti ilə işgüzar səfərə getmiş, “Erroziya ilə müdafiə həftəsi”nin açılış mərasimində (30 noyabr 1999) iştirak etmiş, Süleyman Dəmirəlin adını daşıyan İsparta Universitetində (1 dekabr 1999) olmuşdur.

İndi ən yaxın tarixi keçmişin səhifələrini vərəqlədikcə, bir daha aydın olur ki, Süleyman Dəmirəl – Heydər Əliyev dostluq və qardaşlıq münasibətləri Azərbaycan və Türkiyə arasında zəngin dövlətçilik irsinin ən qiymətli inciləridir. Son otuz ildə ümumi və ortaq tariximizin dərindən təhlili göstərir ki, xalqlarımız, dövlətlərimiz, vətəndaşlarımız arasında tarixi qardaşlığı qoruyan və təkamül etdirən yeganə düzgün yol məhz ortaq dəyərləri və ənənələri yaşatmaqdır.

Heydər Əliyevin müstəqil Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik etdiyi dövrdə Türkiyə bütün sahələrdə əlaqələrin qurulduğu və inkişaf etdirildiyi yeganə mötəbər ölkə olmuşdur. Bu tarixi uğurda isə Süleyman Dəmirəlin ölkəmizə, eləcə də onun liderinə həm baş nazir, həm də prezident kimi dost və qardaş münasibəti xüsusi önəm daşımışdır.

Süleyman Dəmirəl – Heydər Əliyev münasibətlərinin tarixi bu gün həm də xalqlarımızın bir-birinə yenidən qovuşmasının və birgə irəliləməsinin tarixdir. Bu münasibətlər qədim ənənələrimizi zənginləşdirən, ona yeni rənglər qatan və xalqlarımızın birliyinin möhkəmlənməsinə əvəzsiz töhfələr verən prosesin möhkəm özülüdür. Burada Heydər Əliyev və Süleyman Dəmirəl dostluğunun, qardaşlığının rolu misilsizdir.

Ortaq tariximizin əvəzsiz dəyərlərini xalqlarımıza, dövlətlərimizə miras qoyan bu iki türk liderinin açdığı və genişləndirdiyi yol 30 il sonra tarixi torpaqlarımız olan Qarabağın da xilasına yetişdi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan məhz bu ənənələrə sadiq qalaraq iki qardaş ölkə arasında münasibətləri “Şuşa bəyannaməsi” ilə tarixi müttəfiqlik zirvəsinə qaldırmışlar. Bu gün bu yol daha böyük hədəflərə doğru uzanır.

Namiq ƏHMƏDOV

Xalq qəzeti.- 2023.- 8 iyul.- S.6.