Qərbi Azərbaycan – Dədə Qorqud yurdu

Azərbaycan deyəndə, ilk olaraq, imperialist dairələrin iki yerə böldüyü – 2 əsrdən bəri Araz çayı sərhəd olmaqla, bir-birindən aralı salınmış Şimali Azərbaycan və Cənubi Azərbaycan bütöv halda yada düşür. Arazın quzeyində – Şimali Azərbaycanın Qərb hissəsində zaman-zaman itirilmiş, yerində Ermənistan adlı dövlət yaradılmış qədim yurd yerlərimizi isə Qərbi Azərbaycan adlandırmağa məcbur olmuşuq.

Beləliklə, Qərbi Azərbaycan coğrafi məfhum kimi azərbaycanşünaslıqda, çağdaş ictimai-siyasi düşüncəmizdə Şimali Azərbaycanın bir hissəsi kimi geniş surətdə işlənir, oyuncaq erməni dövlətinin ərazisini nişan verir. Tanınmış tarixçi alim Süleyman Əliyarov “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında silinməz izlər qoymuş, həmin ərazidə yaşamış türkdilli əhalidən danışarkən onları “qərbi azərbaycanlılar”adlandırmışdır.

1988-ci ildə həmin “qərbi azərbaycanlılar”ın sonuncu nəsili indiki Ermənistandan-tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya edildikdən sonra Qərbi Azərbaycan coğrafi məfhumu elmi-tədqiqat əsərlərində sıx-sıx işlədilməyə başladı. Artıq Qərbi Azərbaycan İcması adlı ictimai təşkilat da fəaliyyət göstərir. Qərbi Azərbaycan deyəndə İrəvan və Gümrü şəhərləri, Vedibasar, Zəngibasar, Göyçə, Dərələyəz, Dərəçiçək, Qərbi Zəngəzur, Ağbaba bölgələri gözlərimizin önündə canlanır.

Qərbi Azərbaycan Şimali Azərbaycanın Qərb hissəsi, Bütöv Azərbycanın tarixi bir parçasıdır. İndi ürəkağrıdan, qəlbgöynədən həmin torpaqlarda min illər boyunca ulu babalarımız yaşayıblar. 13 əsr əvvəl bu yaylaqlarda Dədə Qorqud qopuz çalıb, söz qoşub, igidlərə ad verib. Koroğlunun Qıratı bu dağlarda qayadan-qayaya sıçrayıb, qarı düşmənə göz açmağa macal verməyib. Ustad Aşıq Ələsgər qüdrətdən səngərli-qalalı dağlarımıza oxşamalar qoşub. Dədə Ələsgər “Dağlar” qoşmasında Göyçə mahalında erməni başkəsənlərin azərbaycanlıları doğma yurdlarından didərgin saldığını– 1905–1906-cı illərdə baş vermiş erməni vəhşiliyini şeir dili ilə əbədiləşdirmişdir:

Hanı mən gördüyüm qurğu-büsatlar!?

Dərdməndlər görsə, tez bağrı çatlar;

Mələşmir sürülər, kişnəşmir atlar,

Niyə pərişandı halların, dağlar!?

Hanı bu yaylaqda yaylayan ellər!?

Görəndə gözümdən car oldu sellər.

Seyr etmir köysündə türfə gözəllər,

Sancılmır buxağa gullərin, dağlar!

Milli tariximizin ədəbi-bədii salnaməsi olan VII əsrin söz abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının coğrafi mühiti həm də Qərbi Azərbaycanla bağlıdır. Dastanda adı çəkilən Şirökuvən, Altuntaxt, Göyçə gölü oğuz qəhrəmanlarının doğma yurdları çevrəsində olmuşdur. Həmin ərazilər indi Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycanın mərkəzində yerləşir. Qərbi Azərbaycanın köklü sakinləri min illərdən bəri türklər olmuş, ermənilər isə bu ərazilərə xaricdən gətirilib yerləşdirilmişlər. 1828-ci ildə Rusiya və Qacar imperiyaları arasında bağlanan Türkmənçay müqaviləsinin nəticəsi olaraq ermənilər İrandan, Türkiyədən bu ərazilərə köçürülmüşlər. Bu tarixi faktlar erməni və rus mənbələrində öz əksini aydın və təkzibedilməz şəkildə tapmışdır.

1991-ci ilə kimi ərazinin toponimlərinin 90 faizindən çoxunu türk mənşəli yer adları təşkil edirdi. XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq 1994-cü ilə kimi Qərbi Azərbaycan ərazisində olan türk mənşəli coğraqfi adlar dəyişdirilərək erməniləşdirilmiş və ya ruslaşdırılmışdır. Qərbi Azərbaycanda 499 yaşayış məntəqəsi ləğv edilmiş, 704 yaşayış məntəqəsinin, 231 oronimin (dağ adının), 116 hidronimin (göl, çay, kanal, arx və s.), 137 yaylaq və qışlağın adı dəyişdirilmiş, mənəvi qırğının qurbanı olmuşdur.

Ötən ilin son ongünlüyündə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Qərbi Azərbaycan İcmasının ziyalıları ilə görüşdə dedi: “Qərbi azərbaycanlılar qanunsuz olaraq dəfələrlə deportasiyaya məruz qalmış toplumdur. Onların hüquqları bərpa edilməlidir və onlar öz doğma torpaqlarına qayıtmalıdırlar. Mən bunu deyəndə təxmin edirəm, yenə də Ermənistanda növbəti dəfə isterika başlayacaq ki, Azərbaycan gəldi bizi işğal etdi və sair. Yox. Biz bunu sülh yolu ilə etmək istəyirik. Biz hüquqlarımızı sülh yolu ilə təmin etmək istəyirik və yenə də deyirəm, bütün konvensiyalar bu hüququ tanıyır. Ona görə buna nail olmaq üçün biz, o cümlədən beynəlxalq müstəvidə daha fəal olmalıyıq”. Cənab Prezident bununla bir daha bəyan etdi ki, Azərbaycan sülsevər bir dövlətdir. Bütün məsələlər sülh yolu ilə, beynəlxalq konvensiyalar əsasında həllini tapmalıdır”.

Qərbi Azərbaycanda yaşamış azərbaycanlılar isə zaman-zaman – 1905-1906, 1918-1920, 1948-1953 və 1988-1991-ci illərdə tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya olunmuşlar. Sovet hakimiyyəti dövründə azərbaycanlıların indiki Ermənistandan dövlət səviyyəsində zorakı deportasiyası “dinc, könüllü köçürmə” adı ilə həyata keçirilmişdir. SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il dekabrın 23-də “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” 4083 saylı, 1948-ci il martın 10-da isə həmin qərara əlavə olaraq qəbul edilən “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlıların Azərbaycan SSR-in Kür–Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər haqqında” 754 saylı qərarlarına əsasən 150 min azərbaycanlı tarixi-etnik torpaqlarından – Ermənistandan deportasiya edilmişdir.

Dövlətimizin başçısı qeyd etdiyimiz görüşdə Qərbi azərbaycanlıların 1948–1953-cü illərin deportasiyası ilə bağlı dedi: “Hamımız yaxşı bilirik ki, 1948–1953-cü illərdə xalqımız növbəti deportasiyaya məruz qalmışdır. Bu, sovet hökumətinin Qərbi azərbaycanlılara və bütövlükdə, Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş növbəti cinayəti idi. Bu, eyni zamanda, böyük ədalətsizlik idi, vicdansızlıq idi. Çünki İkinci Dünya müharibəsi cəmi 3 il idi ki, başa çatmışdır. Azərbaycan xalqı böyük fədakarlıq göstərmişdir. Təkcə sovet Azərbaycanından olan insanların 300 mini həlak olmuşdur. O vaxt sovet Ermənistanında yaşamış on minlərlə azərbaycanlı da həlak olmuşdur. Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsində faşizm üzərində əldə edilmiş Qələbədə müstəsna rol oynamışdır. Azərbaycan nefti olmasaydı, sovet dövləti heç vaxt qələbə qazana bilməzdi. Bunu hər kəs bilir. Bu rəqəmlər dəfələrlə səsləndirilib. Benzinin, sürtkü yağlarının və neftin təqribən 70, 80, 90 faizi Azərbaycandan təchiz edilirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, xalqımıza qarşı növbəti cinayətin törədilməsi, yenə də deyirəm, böyük vicdansızlıqdır və saxta bəhanə adı altında xalqımız növbəti deportasiyaya məruz qalmışdır”.

1988-1991-ci illərdə isə SSRİ dövlətinin himayəsi altında millətçi Ermənistan dövləti Qərbi Azərbaycandan - indiki Ermənistan ərazisindən 250 mindən artıq azərbaycanlını ata-baba torpaqlarından deportasiya etmişdir. Ümumiyyətlə, XX əsrdə 2 milyondan çox azərbaycanlı indiki Ermənistanda soyqırımına məruz qalmışdır. Bu tarixi faciələrə vaxtında hüquqi-siyasi qiymət verilməmişdir. Yalnız xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev bu tarixi ədalətsizliyə, faciələrə hüquqi-siyasi qiymət vermişdir. Ulu öndər bununla bağlı 1997-ci il dekabrın 18-də “1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında”, 1998-ci il martın 26-da “Azərbaycanlıların soyqırımı” və 2001-ci il avqustun 22-də “Erməni millətçilərinin apardığı etnik təmizləmə nəticəsində Ermənistan ərazisindəki öz tarixi torpaqlarından didərgin salınmış azərbaycanlıların məskunlaşması problemlərinin həlli haqqında” fərmanlar imzalamışdır.

27 may 1997-ci ildə Azərbaycanın milli bayramı – 28 May Respublika Günü münasibətilə təntənəli yığıncaqda ümümmilli lider Heydər Əliyev azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından deportasiya olunmalarından danışarkən demişdir: “O vaxt yaşayan insanlar və doğma yerlərindən deportasiya olunanlar yaxşı xatırlayırlar: Ermənistandan azərbaycanlıların çıxarılması, etnik təmizləmə baş verib. Onları öz yerlərindən, yurdlarından, doğma torpaqlarından o vaxt didərgin salıblar. Onları öz dədə-baba yurdlarından tədricən çıxarıblar və bunlar hamısı da 1988-ci ildə Ermənistanın Azərbaycana artıq hərbi təcavüzünün başlanmasına gətirib çıxarıb”.

Qərbi Azərbaycanın qədim türk yurdu olduğunu sübut edən elmi nəşrlər

İbrahim Bayramov: “Qərbi Azərbaycan toponimlərinin tərkibində işlənən söz və coğrafi terminlər lüğəti” (Bakı, “Elm”, 2000), “Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri” (Bakı, “Elm”, 2002), “Qərbi Azərbaycan toponimləri sistemi” (Bakı, “Elm”, 2005), “Qərbi Azərbaycan şivələrinin leksikası ” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2011), “Qərbi Azərbaycan: Tarixi həqiqətlər və ya Ermənistanın etnik təmizləmə siyasəti” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2011).

Alı Safolu (Alıyev): “Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan) yaşamış azərbaycanlıların tarixi faciələri (1905-1991), Dərələyəz dəhşətləri” (Bakı, “Adiloğlu”, 2001).

Həsən Mirzəyev: “Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı” (Bakı, “Elm”, 2004) – Əziz Ələkbərli: “Qərbi Azərbaycan” I c., Vedibasar mahalı (Vedi və Qarabağlar rayonları), (Bakı, “Ağrıdağ” 2000), “Qərbi Azərbaycan”, II c., (Zəngibasar, Qəmərli və Ellər rayonları), (Bakı, “Ağrıdağ”, 2002), “Qərbi Azərbaycan abidələri” I (Bakı, “Nurlan”, 2006), “Qərbi Azərbaycanın dialektoloji lüğəti, I kitab, Vedibasar, Zəngibasar, İrəvan Çuxuru,” (Bakı, “Ağrıdağ”, 2009).

Rus dilində: “Историческая гео-графия Западного Азербайджана” (Баку, “Азербайджан”, 1998).

İngilis dilində: “Historical Geography of Western Azerbaijan” (Baku, “Nicat-K”? 2006).

İbrahim BAYRAMOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti 2023.- 7 yanvar.- S.7.