Güney dünyamızın hikmət xəzinəsi

Xalqımızın zəngin şifahi ədəbiyyatı vardır. Söz sənətimizin ilk örnəkləri qədim dövrlərdə yaranmış, dildən-dilə, ağızdan-ağıza keçərək yaşamış və zənginləşmişdir. Şifahi xalq ədəbiyyatına folklor da deyilir. Folklor milli həyatın elə bir sahəsidir ki, orada xalqa aid bütün biliklər tam dolğunluğu ilə öz əksini tapmışdır. Məsələyə bu baxımdan yanaşsaq, folkloru toplayıb nəşr etdirmək xalqın özünü öyrənmək deməkdir.

Otaylı-butaylı Azərbaycan ədəbiyyatı özünəməxsus şifahi və yazılı ənənələri və qədim tarixi olan zəngin bədii yaradıcılıqdır. Bu ədəbiyyatın tarixi hər iki ənənənin qarşılıqlı inkişafından və bir-birindən faydalanmaqdan ibarətdir. Xüsusilə yazılı ədəbiyyatımızın təşəkkülündə, onun milli-mənəvi dəyərlərinin zənginləşməsində şifahi xalq ədəbiyyatının müstəsna dərəcədə böyük və əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Ən qədim dövrlərdən günümüzə qədər keçib gəldiyi bütün tarixi mərhələlərində yazılı ədəbiyyatımıza milli folklor ənənələrimizin müstəsna təsiri olmuşdur.

Arazın hər iki tayında Azərbaycan xalqının yüzillər boyu yaratdığı şifahi xalq ədəbiyyatı onun tarixi, mədəniyyəti, mənəviyyatı, həyat tərzi, adət-ənənələri haqqında zəngin məlumat verən əsas qaynaqlardan hesab olunur. Folklor nümunələri xalq zəkasının qüdrətini, bədii təfəkkürünün gücünü parlaq əks etdirən, məzmun cəhətdən maraqlı, ideya baxımından zəngin, əsrlərin sınağından çıxmış əsərlərdir. Bu sənət inciləri janr əlvanlığı, dil-üslub aydınlığı, poetik tutumu və xəlqiliyi ilə seçilir. Şifahi ədəbiyyatda xalqımızın insan taleyi ilə bağlı düşüncələri, vətənpərvərliyi, humanizmi, arzu və istəyi, sevgisi, nifrəti, müxtəlif tarixi dönəmlərdə üzləşdiyi mühüm ictimai-siyasi hadisələrə münasibəti geniş bədii əksini tapmışdır.

Xalqın tarixi ilə sıx bağlı olan folklor onun öyrənilməsi üçün etibarlı mənbədir. Məsələn, ölməz ədəbi-tarixi abidə olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları xalqımızın, dilimizin tarixinin çox qədim olduğunu sübut edir. Dastandakı obrazların konkret tarixi şəxsiyyətlərlə bağlılığı haqqında fikirlər vardır. Əsərdə qədim oğuzların tarixinin, coğrafiyasının izləri açıq-aydın görünməkdədir.

Bu gün Şimali Azərbaycandan başlamış milli-mənəvi dəyərlərimizin yaşadıldığı Dərbənd, Borçalı, Göyçə, Zəngəzur, İrəvan, Təbriz, Urmiya, Xoy, Həmədan, Kərkük və s. əraziləri əhatə edən etnik coğrafiya çərçivəsində folklor, dil, ədəbiyyat və tarix kimi mühüm elm sahələrinin tədqiqi çox aktualdır. Xüsusilə türk xalqlarının taleyində milli-mənəvi parçalanmanın yeni mərhələsinin əsasını qoyan və bütün var qüvvəsi ilə bu məqsədə xidmət edən rus imperializminin hakimiyyəti dövründə, ötən əsrin 60-cı illərinə qədər bu coğrafiyanın daha böyük hissəsini əhatə edən Güney Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında bəzi kitablar, məcmuələr yazılmışdır.

Mənəvi bütövlüyümüzün göstəricilərindən biri olan Azərbaycan folkloru Azərbaycan türklərinin yüksək mənəvi əxlaqi dəyərlərini, etik və estetik düşüncəsinin ən aparıcı meyllərini özündə əks etdirən və ümumtürk ağız ədəbiyyatının tərkib hissəsi olan yaradıcılıq sahəsidir. Azərbaycan türklərinin adət-ənənəsi, ayin və etiqadları, tarixi cəngavərlik əxlaqı, vətənsevərliyi və torpaq məhəbbəti, valideyn sevgisi, həzin lirik duyğuları bu yaradıcılıqda bütöv və özünəməxsus şəkildə tərənnüm olunmuşdur.

Azərbaycan türklərinin folkloru müxtəlif janrların (lirik, epik və dramatik) qovşuğunda yaranmış, elə həmin üslublara uyğun olaraq da növlərə bölünmüşdür. Milli mədəniyyətimiz tarixin müəyyən dönəmindən iki müxtəlif məkanda – Şimali və Cənubi siyasi-coğrafi məkanında inkişaf etsə də, eyni xalqın milli-mənəvi düşüncə, təfəkkür bütövlüyünü qoruyub saxlamışdır. Müxtəlif ictimai-siyasi şəraitə düşməsindən asılı olmayaraq, bütün dövrlərdə Azərbaycan folkloru ümumtürk etnokulturoloki özəlliyini əks etdirmişdir.

Şimalda Sovet siyasi rejimi, Cənubda Pəhləvi rejimi, heç şübhəsiz, xalqın mədəniyyəinə ideoloji baxımdan öz təsirini göstərmişdir. Siyasi rejimlər xalqın mənəviyyatı və taleyi üçün nə qədər təhlükəli olsa belə, xalq minillərdən gələn özəl dəyərləri, ilinliyə, söy-kökə bağlılığı yaşatmışdır. Bunun ifadəsi kimi istər Şimali, istərsə də Cənubi Azərbaycanda xalqın milli-mənəvi oyanışı nəticə etibarıilə onun yaradıcılıq enerjisini daha çox folkor üzərində kökləmiş, məhz şifahi xalq ədəbiyyatı xalq ruhunun özünüifadəsinə çevrilmişdir.

Xalq həyatı, məişətinə bağlı olaraq yaranan nağıllar sehirli, mifoloji qüvvələr, heyvanlar, real məişət obrazlarında müxtəlif dövr və zamanın, təsəvvür və düşüncələrin tarixi izlərini öz məzmununda qorumaqdadır. Buna görə də nağıllar təkcə bir ailə, bir evin ağbirçəyi, ana, nənəsi tərəfindən övlad, nəvənin dinlənməsi üçün söylənlən siravi mətndən çox, xalqın taleyi, mübarizə, dərd-sərinin gələcəyə ötürülən mirası, tarixi kimi mühüm funksiyaya malikdir. Güneymizdən toplanan nağıllardan bir neçəsinin adını çəkmək istəyirəm: “Ruzinin bolluğu”, “Qulyabani”, “Şeytan”.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının çevik janrlarından olan tapmacalar bu və ya digər xalqın məişəti, həyatı, təsəvvür və düşüncələri əsasında yaranmaqla milli-tarixi xarakterə malikdir. Ən qədim zamanlardan başlayaraq el-obada müxtəlif məclislər-aşıq məclisləri, qış gecələri, toy mərasimləri və s. cavanlar arasında tapmacalar üzərində xüsusi oyunlar icra olunmuşdur. Güney Azərbaycanda tapmacaların toplanılması və araşdırmalara cəlb edilməsi ənənəsi Səməd Behrəngi və Bəhruz Behqaninin adı ilə bağlıdır. “Ağ quş suya töküldü” (düyü), “Bir balaca mil daşı, yandırdı yanın qaşı” (bit), “Alaca arğa, ləpləri yorğa” (qurbağa) kimi atalar sözləri güneyimizdən toplanan orjinal atalar sözləridir.

Şifahi xalq ədəbiyyatının lirik növünə aid olan bayatılar yaranması, xalq məişətinə bağlılığı, tarixiliyi baxımından qədim janrlardan sayılır. Hələ ən əski dövrlərdən öz məişətini müxtəlif əl əməyi üzərində quran ata-babalar, ana-nənələr, qız-gəlinlər beşikbaşı, əkin-biçin, yas törənləri, toy-düyünlərdə və s. arzu-istəkləri, hiss-düşüncələrini bayatı dilində nəömələr üzərində söyləmiş, bayatını həyatın bir parçasına çevirərək zəngin bir xəzinənin əsasını qoymuşlar.

Tanınmış folklorşünas M.H. Fərzanə vaxtilə Təbriz bayatılarının Güney mühitində toplanılıb öyrenilməsi tarixində ilk addımlar atmışdır. 1945-ci ildə Təbrizdə “Şəfəq” məcmuəsində, 1946-cı ildə “Azərbaycan reznaməsi”nin ayrı-ayrı sayılarında Fərzanə yüzlərcə bayatı nümunələrini dərc etdirmişdir.

Dərdimə çara, Təbriz,

Düşmüyəsən dara, Təbriz.

Sənsiz qala bilmirəm,

Mən gedim hara, Təbriz.

Təbrizdə dağ olaydı,

Dörd yanı bağ olaydı.

Görüşünə gələydim,

Şəhriyar sağ olaydı.

Güney Azərbaycanda xalqı illərlə təzyiq altında saxlayan Pəhləvi rejiminin gətirdiyi qadağaların baş alıb getdiyi bir dönəmdə məhz bayatılar xalqın tarixi-yaddaş kitabına çevrilmişdir.

Yayılıb düzə Təbriz,

Gəlməsin gözə Təbriz.

Mən sizə gələnmirəm,

Gələydin bizə Təbriz.

77 il əvvəl

Ötən nömrələrimizdə 77 il əvvəl 21 Azərdə Güney Azərbaycanda qurulmuş milli hökumətin gerçəkləşdirdiyi tarixi qərarlar barədə söz açmışdıq. Həmin tədbirlərdən biri də Milli Hökumətin 6 yanvar 1946-cı il tarixli iclasının qərarı ilə Azərbaycan dilinin rəsmi dövlət dili elan edilməsi olmuşdu.

77 il əvvəl qəbul edilmiş 10 maddədən ibarət həmin qərara əsasən, bütün dövlət orqanlarında və idarələrdə, məktəblərdə tədris, nəşriyyat işləri Azərbaycan dilində aparılmağa başlanmışdı. Seyid Cəfər Pişəvəri ana dilinin təhsil-tədris müəssisələrində işlədilməsinə, bu sahədə mövcud olan problemlərin tez bir zamanda aradan qaldırılmasına xüsusi diqqət yetirmişdi. Onun Maarif Nazirliyinə ünvanladığı sərəncamında qeyd olunmuşdu ki, bütün milli və dövlət məktəblərində təlim və tərbiyənin Azərbaycan dilində aparılması üçün hazırlıq işləri görülsün. Bu məqsədlə Maarif Nazirliyinin tərkibində dərsliklər hazırlayan şöbə yaradıldı. Sərəncama əsasən, alimlər, təcrübəli müəllimlər və məktəb rəhbərləri bu prosesə cəlb edilmişdi.

Azərbaycan dilində nəşr olunacaq dərsliklər nəzarət komissiyasının rəhbərliyi ilə hazırlanmalı idi. Əlifbadan əlavə, ədəbiyyat, tarix, hesab, fizika, coğrafiya və s. fənlər üzrə də kitablar nəşr edildi. Bütün milli və dövlət məktəb rəhbərlərinə tapşırılmışdı ki, Azərbaycan dilində dərsliklər hazırlanana qədər mövcud dərsliklərdən istifadə etməklə tədrisi ana dilində aparsınlar. Sərəncamda dərsliklərin nəşri üçün maliyyənin ayrılması və digər məsələlər də əksini tapırdı. Bu sərəncamın həyata keçirilməsi üçün xüsusi komissiya yaradılmışdı.

6 yanvar 1946-cı ildə Milli Hökumət həm də Təbrizdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin yaradılması haqqında qərar qəbul edilmişdi. Bütövlükdə, bir il ərzində Cənubi Azərbaycanda ana dilində çox sayda dərslik, siyasi, tarixi və ədəbi kitablar da çap olunmuşdu, 50-ə qədər qəzet və jurnal nəşr edilmişdi.

Lakin Milli Hökumət bütün planlarını icra edə bilməmişdi. Cəmi bir il sonra şah rejiminin qoşunları Təbrizə hücum edərək Cənubi Azərbaycanı yenidən işğal etmişdi.

Hazırda Güneyli soydaşalarımız milli haqlarının tanınması uğrunda inadlı mübarizə aparırlar.

Lalə BƏDİROVA,

AMEA Folklor İnstitutu Cənubi Azərbaycan folkloru şöbəsinin elmi işçisi

Xalq qəzeti 2023.- 7 yanvar.- S.8.