Mən niyə şahid oldum?

Bakı, 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecənin əks-sədası

Görəsən tarixin hansı gününə düşür bu ağrı? O hansı gündür ki, illər sonra da bizimlə birgə duracaq, qaldıqca qalacaq... Təqvimin ən ağır vərəqinə yazılacaq 19-dan 20-nə keçən gecə... Tarixin hansı anıdır axı bu?.. Həyatda elə anlar olur ki, insanın dünənini, bu gününü, sabahını müəyyən edir. Bəlkə, həmin anı yaşayan xalqımızın yeni tarixi oradan başlayır. Hər halda o, adi vaxtölçənlə hesablanmır. Günlərin və ayların vəhdətidir o an... Və Şəhidlər xiyabanına gedən yol da o andan başlanır. Parlamentimizin qənşərindən keçir bu yol... Keçib də Təbrizə gedir...

33 il əvvəl “Qara Yanvar şəhidləri” kitabını ərsəyə gətirdiyim günlərdə keçdiyim yollar, üz tutduğum ünvanlar dünən olmuş kimi yenidən gözlərim önündə canlanır... İsti-isti qələmə aldığım ağrılı epizodlar bir daha yada düşür... Eşitdiyim ağı və iniltilər təzədən qulaqlarımda əks-səda verir...

Nəğmə dərslərində Larisanın rəfiqələri (şəhid Larisa Məmmədova nəzərdə tutulur) “şən, bəxtəvər uşaqlarıq azad sovet ölkəsində” mahnısını çətin ki, bir də oxuyalar.

İnanmıram ki, İlqarın (şəhid İlqar İbrahimov) məktəbli dostları rəsm dərsində lüləsinə göyərçin qonmuş tank şəkli çəksinlər.

İynənin ulduzu boyda işığa həsrət qalan Yefimoviçin (şəhid Boris Yefimoviç) “Rebyata, ya slepoy, menya ne troqayte” səsi tarixin işıqlı səhifələrində qaldıqca qalacaq.

Göz yaşı qurumuş qız şəklindən də əzəmət yağan İlhamın (şəhid İlham Allahverdiyev) baş daşını qucaqlayıb pıçıldayır: “Bacın qurban, eləcə yuxuma gəlirsən, evimizə gəlmirsən”. İlhamla Fərizənin yaratdığı qeyrət və namus abidəsi dünya durduqca duracaq.

Ülvinin (şəhid Ülvi Bünyadzadə) anası ağı deyir... Səsi batıb, məzarı qucaqlayıb balasına yalvarır: “Dur, dur gedək, ay ömrüm-günüm, havam, suyum, dağım-daşım... durun, durun gedək, ay insafsızlar, ay ağrınızı alım”...

Bir nəslin son yarpağı Salehin məzarından pıçıltı gəlir elə bil: “Ağrımızı torpaq aldı, anam, elə aldı, elə aldı ki, yüpyüngül olduq”.

Doğulduğu ayın şərəfinə körpələrinə Yanvar adı verən Nəsirovlar ailəsi bu ayın qanlı şənbəsini necə biləydilər axı.

Yanvarın 19-da anadan olan Habilin ad gününü dostları yox, güllələr qarşıladı.

* * *

1989-cu ilin sonlarından xalqla hökumət arasında uçurum əmələ gəlmişdi və bu uçurum getdikcə dərinləşirdi. Partiyanın dediyini xalq, xalqın dediyini partiya eşitmirdi.

Bakıda və Azərbaycanın demək olar ki, bütün rayonlarında hakimiyyətsizlik hökm sürürdü. Həmin günlərdə bir-birinin ardınca Cəlilabad, Lənkəran və Naxçıvan hadisələri baş verdi. Bu, ümumən xalq hərəkatı idi, sovet rejiminə etiraz idi. Xalq etiraz səsini ucaltdıqca sovet rejimi küncə qısılırdı. Nə idi xalqın tələbi, xalq hakimiyyətdən nə istəyirdi?

– Mərkəz Azərbaycan və Ermənistana münasibətdə ögey-doğmalığa son qoysun;

– Oğlanlarımız başqa regionlarda yox, Azərbaycanda, sərhəd rayonlarında xidmət etsin;

– Bakıya yeridilən hərbi qüvvə çıxarılsın;

– Mərkəz suveren respublikanın işlərinə qarışmasın;

– Başda Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Əbdürrəhman Vəzirov olmaqla MK bürosu istefa versin və s. və i.a.

Bu idi xalqın tələbi, Moskvanın cavabı isə 150-yə yaxın şəhid oldu.

* * *

Yanvarın 19-u Azərbaycan radiosunda işdə idim. Saat 17-də iş yoldaşlarımla Mərkəzi Komitənin qarşısında gedən çoxminli mitinqə qoşulmaq üçün o zaman “Bakı soveti” (hazırda İçərişəhər”) metrostansiyası tərəfə piyada düşdük. Səsyazan aparatı da götürmüşdüm, sabahısı günü material hazırlamağa gedəcəkdim. İlahi, nə qədər adam vardı burada, adam əlindən Mərkəzi Komitənin qarşısına tərəf getmək mümkün deyildi. Həmin gün çox soyuq idi, sinoptiklərin dediyinə görə Bakıda 18-20 dərəcə şaxta vardı. Mərkəzi Komitənin qarşısında gedən mitinqdə çıxış edənlərin səsini sərbəst eşidirdik. Təxminən iki saat burada qaldıq.

Məlum olduğu kimi, həmin gün şəhərin hər yerində barrikadalar qurulmuşdu, mitinqlər keçirilirdi. MK-nın qarşısında və metro ətrafında adamlar həddindən artıq çox idi, odur ki, mitinqdə elan edirdilər: Qurd qapısı tərəfdə, Salyan kazarması, Əzizbəyov metrosu və digər yerlərdə keçirilən mitinqlərdə adam azdır, bu istiqamətlərə avtobuslar gedir, orada da mitinqçilərin sayını çoxaltmaq lazımdır.

Əynim qalın deyildi deyə üşüyürdüm, düşündüm ki, Salyan kazarmasının qarşısına gedim, ev oraya yaxındır, əynimə isti paltar geyinim, səsyazan aparatı da evə qoyub yenidən qayıdım. Evdə paltonun altından isti paltar geyindim. Düşündüm ki, səsyazan aparat lazım ola bilər, onu da götürüb Salyan kazarmasının qarşısına qayıtdım.

Gecə saat 12-də Sumqayıt tərəfdən güllə səsləri eşidilməyə başlanıldı, işıqsaçan güllələr havada oynayırdı. Təxminən yarım saatdan sonra tanklar, BMP-lər bizə də çatdı. Heç kim inanmırdı ki, sovet ordusu öz əhalisinə bu dərəcədə divan tutar. Güllələr qarşımda, sağımda, solumda duranları yıxırdı, mənsə yıxılmırdım, güllələr mənə dəymirdi, qaçırdı məndən. Mən də güllə dəyən adamlar kimi qışqırmaq istəyirdim, məndən səs çıxmırdı. Düşündüm ki, bəlkə mənə də dəyib güllə, isti olduğundan ağrı hiss etmirəm. Sonra da düşündüm ki, yaralılara kömək edəcək qədər gücüm varsa, deməli hələ mən şəhid deyiləm.

123 nömrəli avtobusla Semaşko xəstəxanasına (indi Nağıyev adına xəstəxana) üç dəfə yaralı apardıq. Birinci dəfə beş yaralı idi, üçü zarıyırdı, birinin vəziyyəti çox ağır idi. Onun səsi haç vaxt yadımdan çıxmayacaq: – Anama deyərsən ki, filan qızı istəyirəm, dedi və başı düşdü. Xəstəxanada bildik ki...

Mən 20 Yanvar şəhidləri barədə kitabı hazırlayanda onun anasını gördüm, söhbət elədik, mən şəhidin anasına heç nə deyə bilmədim və heç vaxt da deyə bilməyəcəyəm. Haqq dünyasında o Anadan üzr istəyəcəyim gün isə qarşıdadır.

Dördüncü dəfə Göyərçin kafesi deyilən ərazidən orta yaşlı, saçlı-saqqallı “əsgərlər” ancaq avtobusu Salyan kazarması tərəfə buraxdılar. Sürücü Rüstəm Əliyev şəhid olmağa getdi. Mən bunu “Qara Yanvar şəhidləri” kitabını yazanda biləcəm.

* * *

Yanvarın 22-si, şəhidlərin dəfn günü şahidliyimə utandım və düşündüm ki, şəhid olmadımsa ömrüm şəhidlər üçün əriməlidir...Əriyir də...

Şəhidlər haqqında məlumatları toplayanda gördüm ki, bu elə şəhidliyə bərabər imiş. Elə şəhid qapısı olub ki, iki dəfə, elə qapı olub üç dəfə getmişəm və ürək eləyib qapını döyə bilməmişəm. Eşidəcəyim sözlərdən çəkinmişəm: – Biz nə hayda, sən nə hayda...

Mən onları da başa düşürdüm, öz günümə də acıyırdım. Üç dəfə getdiyim qapını nəhayət ki, güc toplayıb dördüncü dəfə döyürdüm.

Di gəl de görüm, niyə gəlmisən. Hünərin varsa, şəhidin anasına, atasına, qardaşına, bacısına de ki, mən onlar haqqında kitab yazıram. Hər an gözləyirdim ki, şəhidin doğma və əzizləri məni qapıdan qovub deyəcək: – Bizim günümüzə bax, sənin gününə bax...

Şəhidlərin qırxına üç gün qalmış dostum, mərhum Məmməd Nazimoğlu ilə birgə hazırladığım “Şəhidlər” bukletinin birinci hissəsi əl-əl gəzəndə rahat nəfəs aldıq ki, o sözü bizə deyən olmadı.

O günlərdə Məmməd mənə dedi ki, bu, çox çətin işdir, dözə bilmirəm, mən tək işləməli oldum. Sonra ikinci buklet çap olundu, “Qara Yanvar şəhidləri” kitabım Azərbaycan və rus dillərində işıq üzü gördü, sonra isə “Qanlı şənbəyə gedən yol” kitabı dərc edildi.

Belə, nə deyim, nə danışım, dostum Məmməd Nazimoğlu bir dəfə demişdi ki, Şəhidlər xiyabanında gecə olmur, azğın qaranlıq qanadlarını buraya gərə bilmir. Gecələr bura hələ ki, torpağa kök atan azadlıq toxumlarının işartısına bələnir...

Bəmbəyaz olur Şəhidlər xiyabanı...

Qulu KƏNGƏRLİ,

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü

Xalq qəzeti .- 2023.- 20 yanvar.- S.10.