Tarixən bütün ölkələrdə referendumu zaman tələb edib

Martın 18-də Azərbaycanda keçirilmiş ümumxalq səsverməsi də xalqın arzusuna, zamanın çağırışına cavab idi

Son illər Azərbaycanda maraqlı və eyni zamanda, hamı tərəfindən qəbul edilən bir tendensiya yaranıb. Bəlkə də bu tendensiyadan daha çox qanunauyğunluqdur. Belə ki, ölkədəki istənilən ictimai-siyasi prosesdən söz açan hər kəs ya öz-özünə, ya da həmsöhbətinə sual verir: “Bu məsələyə Heydər Əliyevin münasibəti necə olardı?”. Yəni insanlar gündəlikdəki məsələyə öz münasibətini bildirməzdən əvvəl ulu öndərin siyasi məktəbinə müraciət edir, onun tükənməz irsindən bəhrələnirlər. Azərbaycan xalqı fəxr edə bilər ki, onun istənilən məqamda üz tutduğu ünvan var — Heydər Əliyev siyasi kursu. Bu gün — ölkəmizdə keçirlmiş 18 mart ümumxalq səsverməsidən sonra da ilk növbədə məhz yuxarıda qeyd etdiyimiz qanunauyğunluğa əsasən ulu öndərin möhtəşəm siyasi irsinə müraciət etdik.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İcra Aparatının rəhbəri, fəlsəfə elmləri doktoru Ramiz Mehdiyevin redaktorluğu, görkəmli alimlər Əli Abbasov və Teymur Əhmədovun tərtibçiliyi ilə hələ bir neçə il əvvəl işıq üzü görmüş “Heydər Əliyev və mətbuat” dördcildliyinin sonuncu cildində 2002-ci ildə Azərbaycanda keçirilmiş referendumla bağlı dəyərli məqamlar vardır. Daha doğrusu, burada ulu öndərin referendum günü səs verdikdən sonra KİV təmsilçilərinin suallarını cavablandırması da öz əksini tapıbdır. Həmin cavabların hər biri sadəcə bir örnəkdir. “Konstitusiyamız referendumda qəbul olunduğuna görə — bu da yaxşı haldır, ona parlament vasitəsilə, hər kəsin istədiyi kimi dəyişikliklər etmək olmaz. Dəyişikliklər ancaq ümumxalq səsverməsi, referendum yolu ilə edilə bilər”. Yaxud, “Dəyişikliklər üçün yəqin ki, ehtiyac lazımdır. Mən sizə dəfələrlə demişəm. Bu dəyişikliklər elə deyil ki, oturdun, fikirləşdin ki, bunları edək. Bunlar son illərdə yaranmış vəziyyətlə əlaqədar gündəliyə gəlibdir. Ona görə də bu dəyişikliklər edilir” və sairə.

Zaman nəyi tələb edirdi, dəyişikliklərə nə üçün ehtiyac yaranmışdı? Hamı bilir və getdikcə daha geniş miqyasda inkarı mümkün olmayan bir həqiqət kimi qəbul edilir ki, Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyətinin və ictimai məramının ən başlıca istiqamətlərindən biri insanların hüquqlarının qorunması idi. 1995-ci ildə qəbul edilmiş Əsas Qanunumuzda göstərilirdi ki, Azərbaycanda parlament üzvləri mojaritar və proporsional qaydada seçilirlər. Seçkidə beş, on və ya on beş deputat yerini qazanmış partiya deputatları öz daxili siyahısı ilə “seçirdi”. Ona görə də tutaq ki, şərti adı “Amal” olan partiyanın rəhbərliyi seçicilərin etimadı hesabına qazandığı deputat yerlərini heç bir siyasi səviyyəsi, təcrübəsi və cəmiyyətdə nüfuzu olmayan — ancaq partiya rəhbərliyinə yaxın adamlar arasında bölüşdürürdü. Nəticədə nə olurdu? Həm səs vermiş seçicilərin hüququ pozulurdu, həm də “Amal” partiyasındakı deputatlığa layiq şəxslərin. Ona görə də 2002-ci ilin avqustunda keçirilən referendumla Əsas Qanunumuzda edilən dəyişikliklərdə bu qəbildən olan hallar aradan qaldırıldı. İlk Konstitusiyamızın qəbul edilməsindən ötən 7 il belə ehtiyacları zəruri etmişdi. Heydər Əliyev həmin zərurətləri nəzərə almışdı.

Konstitusiyaya edilən 2002-ci il dəyişiklik və əlavələrindən ötən növbəti 7 il də bir çox zərurətlər yaratmışdır. Bu zərurətlər cəmiyyət həyatının müxtəlif sahələrini əhatə edirdi. Yarandığı gündən bəri daim xalqın arzu və istəklərini reallaşdıran Yeni Azərbaycan Partiyası bu məsələdə də özünün siyasi fəallığını nümayiş etdirdi. Partiya sədrinin müavini və icra katibi, parlamentin üzvü Əli Əhmədov Milli Məclisin iclasında xalqın ümumi arzu və istəklərinin, təkliflərinin nəticəsi kimi təmsil etdiyi siyasi qurumun adından təşəbbüslə çıxış edərək Konstitusiyaya bəzi əlavə və dəyişikliklər edilməsi üçün zərurət yarandığını əsaslandırdı. Geniş və əsaslı müzakirələrdən sonra Milli Məclis 2008-ci il dekabrın 19-da “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında” Referendum Aktının layihəsini təsdiq etdi. Elə həmin gün bu layihənin rəy verilmək üçün Konstitusiya Məhkəməsinə göndərilməsi barədə qərar da qəbul edildi. Konstitusiya Məhkəməsi plenumunun 24 dekabr 2008-ci il tarixli qərarıyla bu layihənin referenduma çıxarılması üçün müsbət rəy verildi. Qərarda qeyd edildi ki, təqdim olunan Referendum Aktındakı təkliflər xalq hakimiyyəti və dövlətin əsaslarına dair Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının ümumi müddəaları ilə ziddiyyət yaratmadığından və Əsas Qanunumuzun 155-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olduğuna görə ümumxalq səsverməsinə — referenduma çıxarıla bilər. Daha sonra referendumun keçiriləcəyi vaxt müəyyən edildi.

İndi əsas vəzifə dövlətin idarə edilməsi üçün əsasnamə olan Konstitusiyaya ediləcək bu dəyişiklik və əlavələrin mahiyyətinin ölkə ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırılması idi. Doğrudur, əhalinin böyük əksəriyyəti, xüsusən, səsvermə hüququna malik əhali qeyd edilən dəyişiklik və əlavələrin hansı zərurətdən irəli gəldiyini çox yaxşı bilirdi. Ancaq hər halda istənilən seçkidən əvvəl olduğu kimi bu referendum ərəfəsində də geniş izahat, təbliğat və təşviqat işlərinə ehtiyac var idi. Mən məmnunam ki, Yeni Azərbaycan Partiyası indiyədək olan bütün ictimai-siyasi proseslərdə göstərdiyi fəallığı yenə də nümayiş etdirdi. Partiyamız həmişə olduğu kimi bu referendum ərəfəsində də öz fəaliyyətini ölkəmizdə qüvvədə olan qanunvericilik əsasında quraraq qarşıya qoyulan bütün vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gəldi.

Seçicilərə demək istədiklərimiz nədən ibarət idi? ƏVVƏLA, martın 18-də keçiriləcək referendumun sırf olaraq 101-ci maddənin 5-ci bəndi ilə bağlanması qətiyyən doğru deyildi. Kütləvi informasiya vasitələrindən də məlum olduğu kimi Referendum Aktında Əsas Qanunumuzun 29 maddəsində 41 dəyişiklik edilməsi nəzərdə tutulurdu. İKİNCİ, müstəqil Azərbaycan dövləti son illər özünün yüksək inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, bu inkişaf bizim beynəlxalq aləmə inteqrasiyamızı sürətləndirmişdir. Məhz həmin inteqrasiya nəticəsində rəsmi Bakı onlarla beynəlxalq konvensiyaya qoşulmuşdur. Bu isə o deməkdir ki, biz həmin konvensiyalarda nəzərdə tutulan müddəalara əməl etmək barədə öhdəlik götürmüşük. Məsələn, uşaq və yeniyetmələrlə bağlı beynəlxalq sənədlərin hamısında göstərilir ki, 15 yaşınadək olan uşaqlar işə qəbul edilə bilməzlər. Bizim Konstitusiyamızda isə bu barədə heç nə yox idi. İndiki referendumdan sonra Əsas Qanunun 17-ci maddəsinə bu məzmunlu 4 hissə əlavə edildi. Həmin maddəyə əlavə edilən V hissədə yazılır: “15 yaşına çatmamış uşaqlar işə götürülə bilməzlər” (88,11 faiz lehinə olmaqla qəbul edilmişdir). Yəni sivil dövlət quruculuğu kursu götürmüş ölkənin qanunvericiliyi daha da təkmilləşdirilir.

Başqa bir məsələyə diqqət yetirək. Təxminən 3-4 il əvvəl Azərbaycanda yaşayan əcnəbilərdən biri dövlət rəmzlərimizdən birinə açıq şəkildə hörmətsizlik etmişdi. Həmin şəxsin çalışdığı kollektivin etirazlarına və mətbuatın çoxsaylı reaksiyalarına baxmayaraq dövlət rəmzimizə hörmətsizlik edən şəxs barədə inzibati qaydada məsuliyyətə cəlb edən tədbir görülmədi. Çünki qanunvericiliyimizdə belə məqam nəzərdə tutulmamışdı. Ona görə də Konstitusiyamıza edilən dəyişiklik və əlavələr sırasında həmin məsələ də öz əksini tapır. 75-ci maddəyə II hissə əlavə edildi: “Dövlət rəmzlərinə hörmətsizliyin nümayiş etdirilməsi qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur” (88,22 faizlə qəbul edilmişdir). Eləcə də məhkəmələrin çıxardığı qərarın icrası ilə bağlı problem yaradan məsələlər də var idi. Kütləvi informasiya vasitələrindən də məlum olduğu kimi, belə hallara tez-tez olmasa da rast gəlinirdi. Qəzetlər “Məhkəmənin qərarı icra edilmir”, “İcra edilməyən məhkəmə qərarı” və sairə ifadələrə öz səhifələrində yer ayırırdılar. Ona görə də referendum vasitəsilə Konstitusiyanın 129-cu maddəsinə iki hissə əlavə edildi. Hər ikisi önəmli olan həmin hissələri olduğu kimi qələmə alaq: “II. Məhkəmə qərarının icra olunmaması qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur”. “III. Məhkəmə qərarı əsaslandırılmalı və sübuta yetirilmiş olmalıdır” (87,5 faiz lehinə olmaqla qəbul edilmişdir). Yəni demokratik dövlət quruculuğu kursu götürmüş Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdırılmasını daha da sürətləndirmək üçün Əsas Qanunumuz təkmilləşdirilir. Bunu zaman tələb edir, qoşulduğumuz beynəlxalq konvensiyaların əsas müddəaları zəruri edir.

Konstitusiyanın 101-ci maddəsinin V hissəsinin dəyişdirilməsinə gəlincə isə qeyd etməliyik ki, burada təkcə hüquqi, siyasi və ictimai məzmun deyil, həm də mənəvi məsələlər önəm kəsb edir. Fikrimizi əsaslandıraq. HÜQUQİ MƏZMUN: Konstitusiyanın 56-cı maddəsində göstərilirdi ki, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının dövlət orqanlarına seçmək və seçilmək hüququ vardır. Çox əcəb. 101-ci maddənin V hissəsində isə açıq şəkildə məhdudiyyət qoyularaq göstərilir ki, heç kəs iki dəfədən artıq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilə bilməz. Bu, Əsas Qanunun bir bəndinin özündən əvvəlki bəndin müddəalarını pozması idi. Yəni, adi seçicinin seçmək hüququ varsa, onda istədiyi namizədi üçüncü və ya dördüncü dəfə də prezident seçə bilər. Yaxud hər hansı bir siyasətçinin seçilmək hüququ varsa, onda nə üçün üçüncü və ya dördüncü dəfə seçilə bilməsin? Yəni bu məhdudiyyət aradan qaldırılır. Məsələnin SİYASİ MƏZMUNUNA gəlincə isə qeyd etməliyik ki, bu məqam həm Konstitusiyamızdakı xalq hakimiyyəti və dövlətin əsaslarına dair müddəalarla ziddiyyət təşkil etmir, həm də beynəlxalq təcrübə ilə. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev yanvar ayında İsveçrəyə səfəri zamanı ABŞ-ın “Uoll strit jornel” qəzetinə verdiyi müsahibədə həmin məqama kifayət qədər aydınlıq gətirmişdi: “Bu təşəbbüs parlamentdə çoxluq təşkil edən partiyamız tərəfindən irəli sürülmüşdür. Eyni zamanda, demək istəyirəm ki, xalqın bir şəxsin iki dəfədən artıq prezident seçilməsinə səs vermək hüququna malik olması demokratik prinsipdir. Referendum demokratik prosedurdur və xalqın iradəsinə əsaslanır. Eyni zamanda, bu, Avropa təcrübəsinə uyğundur”. Yəni biz Avropa dəyərlərini qəbul edir, qitə miqyaslı beynəlxalq təşkilatlara inteqrasiya ediriksə, öz qanunlarımızı da Avropa təcrübəsinə uyğunlaşdırmalıyıq. Necə ki, martın 18-də etdik. Çünki Avropanın və dünyanın bir çox ölkələrində bu təcrübə mövcuddur.

Məsələnin MƏNƏVİ TƏRƏFİNƏ gəlincə isə bir hind aforizmini xatırlatmaq yerinə düşərdi: “Öndə getməyi o şəxsə etibar edin ki, o, bir dəfə öndə getmiş və insanları ağ günə çıxarmış olsun”. Bəri başdan deyim ki, burada söhbət əvvəlcə Heydər Əliyev siyasi kursundan, sonra isə cənab İlham Əliyevin 2003-2008-ci illərdəki “öndə getmək” təcrübəsindən gedir. Əslində İlham Əliyevin ictimai-siyasi və idarəçilik fəaliyyəti Heydər Əliyev siyasi kursunun daha mükəmməl şəkildə davam etdirilməsidir. Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətçiliyini məhv olmaqdan xilas etmiş və ona əbədilik qazandırmışdırsa, İlham Əliyev bu dövlətə dünya şöhrəti gətirdi. Azərbaycanın 200 dövlət arasında bir neçə göstərici üzrə ilk yerləri tutması Heydər Əliyev siyasi kursunun nəticəsidir. 1993-cü ilin yayında vətəndaş müharibəsinin bir addımlığında, aclıq, səfalət, məhrumiyyətlər girdabında olan Azərbaycan 2009-cu ilin yazında istənilən beynəlxalq tribunadan öz sözünü diqtə edir, kosmosa öz süni peyklərini çıxarır, Şərqlə Qərbin iqtisadiyyatını bir-birinə qovuşdurur, Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində önəmli rol oynayır. Çünki bu siyasətin təməlində Heydər Əliyev siyasi dühası dayanır. Çünki bu yol Heydər Əliyev yoludur. Yeri gəlmişkən, bu məqamda şair Salman Qazinin vətəndaş təəssübkeşliyi ilə qələmə aldığı “Bu yol Heydər yoludur” şeirinin bir bəndi yadıma düşür:

Ey insan, dur, fikirləş, öz yolunu seç, tanı,

Bu yoldan başqa bir yol göstər görüm, de, hanı?

Bu yol zirvələrə aparır Azərbaycanı,

Bu yol rifah yoludur, bu yol zəfər yoludur,

Bu yol Heydər yoludur, ulu öndər yoludur.

Qeyd etdiyimiz bu bir bənd Azərbaycan vətəndaşlarının Konstitusiyanın 101-ci bəndinə edilən düzəlişə münasibətinin ümumiləşdirilmiş ifadəsidir. Ona görə də martın 18-də seçki məntəqələrinə gəlmiş səsvermə hüquqlu vətəndaşlarımızın 91,76 faizi, yəni, 3 milyon 195 min 799 nəfəri məhz bu bəndin lehinə səs vermişdir. Qeyd edək ki, Əsas Qanunumuzun 29 maddəsinə edilən dəyişikliklər arasında ən böyük səs çoxluğu ilə qəbul edilən düzəliş də məhz 101-ci maddəyə edilən düzəliş olmuşdur.

Nəbi XƏLİLOV,

YAP Bəniqədi rayon

təşkilatının sədri

Xalq qəzeti.- 2009.- 5 aprel.- S. 4.