İsmayıl Şıxlı yaradıcılığının milli-mənəvi qaynaqları

Böyük Azərbaycan yazıçısı İsmayıl Şıxlının kəşməkeşli tale yollarında üzləşdiyi olaylar qismət payı kimi də qiymətləndirilə bilər. 1941-ci ildə Qazaxın Kosalar kəndində müəllim kimi fəaliyyətə başlayan İsmayıl Şıxlı az sonra savaşa qatıldı, Qafqazdan Almaniyayadək uzun və ağır bir döyüş yolu keçdi. Gənclik illərinin yaşantılarından qaynaqlanan şeirlər az sonra onun bədii nəsrin çevik janrı olan hekayəyə keçid almasına zəmin yaratdı. Qazax poetik məktəbinə mənsub Kazım ağa Salik, Mustafa ağa Arif kimi görkəmli şairlərin nəslindən olan İsmayıl Şıxlının bədii yaradıcılığa öncə şeirlə başlaması təbii qəbul edilməlidir. “Tənha” və “Yalqız” təxəllüsləri gənc şairin lirik qəhrəmanının könül ağrıları ilə həmahəng idi. 1938-ci ildə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə nəşr etdirdiyi “Quşlar” rədifli ilk şeirindəki ovqatın böyük sələfi Molla Vəli Vidadinin məşhur “Durnalar” qoşmasındakı yaşantılara “bənzərliyi” aydın duyulur.

İlk şeirlərində həsrət, sevgi yollarında çəkdiyi iztirablar, könül həmdəmini aramaqdan doğan üzüntü, fələyin kəməndinə tuş gəlməsi və nəticədə bəxtiqaralarla birgə qəm evinə qapılması dilə gətirilir. Lakin zaman irəlilədikcə poetik ruhunun saflığı, ilkinlikdən boy verən istedadı İsmayıl Şıxlının xalq mənəviyyatının, milli həyatın mahir bilicisi, müdrik bir qələm sahibi kimi inkişaf edib formalaşmasına zəmin yaratdı.

İsmayıl Şıxlı müharibədən sonra bədii düşüncəsini birbaşa nəsr sahəsinə yönəltdi. Hekayə janrında yazılarını hələ müharibədən əvvəl ərsəyə gətirsə də, bu xüsusda ilk bədii örnəyi hesab olunan “Həkimin nağılı”nı yalnız 1947-ci ildə “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında nəşr etdirə bilmişdir. Ədibin “Kerç sularında” adlı ilk kitabı isə 1950-ci ildə çap olunmuşdur.

1941-1945-ci illərin qanlı savaşında iştirakı İsmayıl Şıxlının istər yaradıcılıq bioqrafiyasında, istərsə də ümumən tale kitabında çeşidli qəmli məqamların yer alması ilə müşaiyət olunur. Bunu yazıçının gündəlik formasında yazdığı “Cəbhə yolları” sənədli povesti və “mən hər gün gördüyüm və başıma gələn işləri dəftərimə qeyd edirdim” düşüncə müstəvisinə cəm olunan yaşantılar da isbat edir.

Ötən əsrin 40-50-ci illərində İsmayıl Şıxlının “Həkimin nağılı”, “Səhəri gözləyirdik”, “Konserv qutuları”, “Haralısan, ay oğlan” və digər hekayələri ədəbiyyata yeni tipli bir bədii nəsr ustasının gəldiyindən soraq verirdi. Hekayələrindəki lirik ovqat “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür” və ən nəhayət “Ölən dünyam” kimi monumential romanlarda müəllifin epik - analitik yazı tərzində uğurlar qazanmasına zəmin yaratmış oldu.

Gerçək həyatla təmasdan qaynaqlanan bitkin və kamil milli xarakter ilk öncə İsmayıl Şıxlının “Ayrılan yollar” romanında meydana çıxdı. İdeoloji basqılar dönəmində yazılan bu romandakı hadisələrin təqdimatından aydın görünür ki, müəllif kolxoz sədri Qurban Kosaoğlu ilə gənc aqronom İmranın konfliktini ictimai - siyasi zəmində incələməyə üstünlük verir. Bu surətlərin təmsil etdiyi yolların ayrılması zəruri və qaçılmazdır. Qurban Kosaoğlunun xislətindəki möhtəkirliyin, xəyanətin, “parçala, hökm sür” “siyasət”inin bilavasitə sovet ictimai - siyasi gerçəkliyindən qaynaqlandığını, tipin içərisində dolaşdığı makromühitin yetirməsi olduğunu bədii müstəviyə çıxaran İsmayıl Şıxlı bununla cəmiyyət gerçəklərinə, onun ideoloji dayaqlarına kəsgin etirazını, müxalifliyini ortaya qoyur və sonucda belə bir fikir formalaşdırır ki, Qurban Kosaoğlu xislətlilərə boy verən bir ictimai quruluşun gələcəyinin qaranlıq dalana dirənməsi labüddür. İctimai - tarixi dönəmin gerçək axarının iç mənasının cəmiyyət yetgililərinin davranış və rəftarlarının yazıçıya könül ağrıları gətirməsi bu kontekstdə təbii idi. Lakin xarakterindəki “nəsimiçilik” ovqatı, əzm və iradə möhkəmliyi onu şəksiz dönməz edirdi. “Ayrılan yollar” təbii axarı ilə İsmayıl Şıxlını “Ölən dünyam”a aparırdı. Lakin bu yol, əlbəttə ki, labüd olaraq məhz “Dəli Kür”dən keçməli idi. İsmayıl Şıxlı dərin erudisiyalı sənətkar olaraq milli-tarixi kimlik mövzusunu bədii düşüncə predmetinə çevirərkən, əlbəttə ki, özəl ədəbi - estetik biçimlərini də ortaya qoymuş olurdu. Xalqının kəşməkeşli tale yolunun ağrılarını sinəsinə çəkən ədibin adı çəkilən romanlarında milli özünüifadə pafosunun özəl forma təzahürü sənətkarlıq axtarışlarının uğurlarından soraq verir.

İsmayıl Şıxlı romanlarında incələnən milli əxlaq, tarixi-etnik yaddaş, milli özünüdərk kimi konseptual məna daşıyıcıları milli xarakteri birbaşa ehtiva edirdilər. Cahandar ağa, Ömər koxa, Güllü xanım, Çapıq Əmrah, Qacaq Süleyman, Qaçaq Kərəm, Kabı Kəsəmənli və bu qəbildən olan digər surətlərin xarakterində özünü göstərən mərdlik, dədə-baba yoluna dayaqlanmaq, tarixi etnik yaddaşla daşınan qürur, namus-qeyrət kimi mental dəyərlər, əlbəttə ki, ümumən sözü gedən çağların milli ədəbi prosesinə də güclü təkan vermişdir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan romanına daxili nəfəs genişliyi aşılayan, janrı bədii biçimlərlə monumentallaşdıran “Dəli Kür” müəllifinə nəsrimizdə yeni inkişaf tendensiyasının yaradıcılarından biri kimi böyük nüfuz qazandırıb. Hakim ideologiyanın sinfi-partiyalı ədəbiyyatı gündəmə çıxardığı bir dönəmdə sənətini ruhi-mənəvi dəyərlərin çözümünə yönəldən İsmayıl Şıxlı bununla həm də yeni ədəbi nəslin boy göstərməsinə münbit zəmin yaratmış olurdu. Belə ki, “Dəli Kür” əsəri bədii düşüncə sferasına daxil olandan sonra milli özünüifadə, milli özünüdərk uğrunda mücadilə kimi taleyönlü məsələlər ölkə ədəbiyyatında daha geniş şəkildə bədii tədqiq obyektinə çevrilməyə başladı. Bunun başlıca səbəbi “Dəli Kür” romanının aparıcı qəhrəmanı Cahandar ağanın mənəvi dəyanəti, azərbaycanlı kişinin milli xarakterini özündə tam ehtiva etməsi idi. Bir obraz olaraq genetikasını həm də milli folklor qaynaqlarından alan Cahandar ağanın mərdlik, igidlik, sözünün sahibi olmaq kimi mental dəyərləri özündə cəmləşdirməsi bu baxımdan təbii idi. Oxucularla görüşlərinin birində yazıçıdan: “İndiki zamanda Cahandar ağa kimi kişilər yetişə bilərmi?”-deyə soruşanda, o, təbii olaraq, “Yox” — cavabını verib. İsmayıl Şıxlının fikrincə, qüdrətli şəxsiyyətin yetişməsi üçün gərək insan qürurunu, mənliyini, heysiyyətini, mənəviyyatı aşağılayan, rəzalətə rəvac verən cəmiyyət qanunları olmasın. Hələ “Ayrılan yollar”da vətəndaş ədibi mənəvi zənginliyi mənəvi müflisliyə çevirən bir cəmiyyətdə yaşamağın doğurduğu könül ağrılarını bədii müstəviyə çıxarmış, ictimai basqılar dönəmində yolların ayrılmasının qaçılmazlığı barədə mövqe ortaya qoymuşdur.Tarixin gərdişinə bu kontekstdə dəyər verən ədib Cahandar ağa bahadırlığından qaynaqlanan faciəsinin 30-50-ci illərin bəlalı Azərbaycan cəmiyyətində baş verən olaylarla bir araya gətirmiş olur. Başqa sözlə, “Ayrılan yollar”, “Dəli Kür” və “Ölən dünyam” romanlarında bədii tədqiq obyektinə çevrilən problemlər mahiyyətcə bir- birini şərtləndirir, təkanlayır və inkişaf etdirir. Bu baxımdan sözü gedən romanların problematikasının milliliyi və bəşəriliyi, tarixiliyi və müasirliyi ehtiva etməsi təbiidir. Zaman bu kontekstdə, əlbəttə ki, sədd ola bilməzdi. Müəllifin konseptual bədii düşüncə axarında çeşidlənib incələnən qənaətlər sonucda belə bir fikir formalaşdırır ki, alver dünyasının övladları olan Qurban Kosaoğlular, Molla Sadıqlar, Fətullayevlər və onların dayaqlandığı insanlar batil bir cəmiyyətin, fənalığa məhkum bir dünyanın törəmələridir. Bir yazıçı kimi İsmayıl Şıxlıya fərəh verən dünyanın, necə deyərlər, heç də xali olmaması, inam və etiqadla yaşayan, namus və qeyrətlə ömür sürməyi, vətən və millət naminə qurbana çevrilməkdən çəkinməyib özünü xalq işi üçün fəda edən insanların mövcudluğudur.

İsmayıl Şıxlı yalan dünya ilə haqq dünyasını, maddiyyat düşgünləri ilə mənəvi paklığı uca tutanları, iblislərlə munisləri qarşılaşdırmaqla oxucularını əsl mətləblərdən agah edir, onların düşüncə sferasını genişləndirir və dərinləşdirir. “Ölən dünyam” romanının tragik qəhrəmanlarından olan Çapıq Əmrah ölümdən çəkinməyərək şərin təmsilçisi, iblisin yetirməsi, vulqar-sosioloji gerçəkliyin kölə xislətli yetgilisi Fətullayevə “Heç bilirsiniz, qürur nə deməkdir? Bilməzsiniz”-deyə qəti mövqe ortaya qoyan, “öldü var, döndü yox” inamı ilə yaşayan bu yenilməz insanla ölümü son çarə kimi qəbul edib silahlı kazakları heyrətləndirən Cahandar ağanı əlbəttə ki, haqq yolunu qürurla keçmək eşqi bir araya gətirir. “Dəli Kür”ün özəl, ideya-estetik biçimlər kontekstində sərgilədiyi ovqatı özündə ehtiva edən “Ölən dünyam” milli əxlaq normasının pozulmasına qarşı yazıçı-vətəndaş dözümsüzlüyü müstəvisində yeni boy göstərir. Bu kontekstin önəmi yetmiş-doxsanıncı illərin dəyərli bədii örnəklərini özündə cəm edən “Əfsanə və rəvayətlər” silsiləsində və eyni zamanda “Namərd gülləsi”, “Namus qaçağı”, “Ölüləri qəbiristanda basdırın” hekayələrində özünü aydın ifadə edir. Lakin İsmayıl Şıxlının Haqqa qovuşmaq, yalan dünya ilə halallaşmaq istədiyi çağ dəyərli bədii örnəyi “Ölən dünyam” (1995) romanında namus, qeyrət, kişilik qüruru kimi xüsusiyyətləri daha geniş kontekstdə bədii tədqiq obyektinə çevrilməsi başa düşülüəndir. Romanın bədii konfliktini əks etdirən süjetdən məlum olur ki, on iki yaşlı uşaq bacısının namusunu qorumaq üçün kənd sovetinin sədri Qəzənfəri qətlə yetirib. Sonra əməlini milis rəisi Kabı Kəsəmənliyə etiraf edib. Kabı Kəsəmənlinin “Axı, nə üstə?” sorğusuna uşaq - “Bacıma sataşmışdı” — deyə cavab verir. Təbiəti etibarilə mərd, qeyrətli bir insan olan milis rəisi “Kabı kişi uşağı qucaqlayıb sinəsinə sıxdı: — ”Vallah kişi qırığısan, kişi. Ananın südü sənə halal olsun" alqışı Cahandar ağanın yuxudan ayılıb nigaran və pərişan halda köç-külfətinin yanına yaylağa doğru at çaparkən düşündüklərini mahiyyət müstəvisində Kabı Kəsəmənlinin namus qisasçısı uşaqla mükaliməsindən doğan qənaətlərlə kontekst təşkil edir: “O, (Cahandar ağa-H.Q.) evdəkilərin birinin ölümünə, mal-qaranın oğurlanmasına dözə bilərdi. Ancaq arvad-uşağın namusuna sataşılmış olsaydı... ”Aman Allah, sən belə bir rüsvayçılıq eləmə... Cahandar ağanın iç dünyasından qopan “Aman Allah, sən belə bir rüsvayçılıq eləmə” sədası əsl azərbaycanlı kişisinin namus, qeyrət məsələsindəki təəssübkeşliyinin qurbansız və qansız ötüşməyəcəyindən soraq verir. Bu kimi mental duyğu və düşüncə sahibi Cahandar ağanın rüsvayçılıqdan xilas olmaq naminə əziz bacısı Şahnigarın gözlərinə baxa-baxa belə ona mərhəmət göstərməməsi, sevimli Qəmərini könül ağrısı ilə güllələməsi tragik qəhrəmanın namus ləkəsinin qanla yuyulmasını yeganə çarə kimi qəbul etməsinin ən bariz nümunəsidir. Kabı Kəsəmənli (“Ölən dünyam”) mənsub olduğu xalqın mənəvi meyarlarına dayaqlanan Cahandar ağa mənəvi-əxlaqi şəcərəsinin davamçısıdır. Deməli, zaman və məkan dəyişimi, tarixin gərdişi mənəvi-əxlaqi normalara sədaqəti ilkinliyi əngəlləmək kirdarında deyil.

Musavat ordusunun zabiti olmuş Çapıq Əmrahın raykom katibi Fətullayevin qarşısında mərdlik göstərib kişilik qüruru nümayiş etdirməsi milli-mənliyi uca tutanların diriliyini simvolizasiya edir. Xalq ruhunun tərcümanı İsmayıl Şıxlı zəngin həyat təcrübəsinə malik olan Ömər koxanın da özəl mənəvi keyfiyyətlərinin bir bədii obraz olaraq milli xarakterində nə kimi dəyər kəsb etdiyini müdrik yazıçı məharəti ilə ortaya qoymuşdur.

Məqsədimiz əlbəttə ki, İsmayıl Şıxlı kimi zəngin və mürəkkəb yaradıcılıq yolu keçən ədibin bədii örnəklərində yer alan xarakterləri çeşidli parametrləri ilə dəyərləndirmək deyil. Məqsəd sadəcə olaraq İsmayıl Şıxlı yaradıcılığının səciyyəvi cəhətlərini ümumi məxrəcə gətirməklə böyük yazıçı-vətəndaş, əsl pedaqoq, müdrik şəxsiyyət, yenilməz millət təəssübkeşi haqqında söz söyləmək üçün söykənəcək əldə etməkdir. Yəni İsmayıl Şıxlının sənətində qabarıq ifadə olunan mənəvi dəyərlərdən söz açarkən əlbəttə ki, ilk öncə onun öz şəxsiyyəti bir düşüncə obyekti olaraq nəzərdən keçirilmişdir. İsmayıl Şıxlını xatırlayanda hər şeydən əvvəl müdrik, milli ruhlu bir kamil şəxsiyyət göz önünə gəlir. Müdrik el ağsaqqalı məqamına ucalarkən də çox sadə və səmimi idi. Yerişi, davranışı, danışıq tərzi nəciblikdən soraq verirdi. 1975-ci ildə İsmayıl Şıxlının məşhur “Mənim rəqibim” hekayəsi “Azərbaycan” jurnalında çapdan çıxdı. Əsər jurnal variantında əl-əl gəzməyə başladı. Hamı bir-birndən soruşurdu ki, İsmayıl Şıxlının “Mənim rəqibim”i oxumusanmı? Hekayənin baş qəhrəmanı müəllif özü idi. Müharibədən yenicə qayıdıb əsgər şinelini əynindən çıxarmağa macal tapmayan bu gənc aspiranturaya imtahan verir. Məlum olur ki, onun rəqibi var və bir yerə iki nəfər iddialıdır. Hər ikisi imtahanları uğurla başa vursa da, imtahan komissiyası həmin bir yerin İsmayıl Şıxlının tutmasını məsləhət bilir. Lakin “Mənim rəqibim” hekayəsinin qəhrəmanı aspiranturaya qəbuldan imtina edərək doğma kəndinə qayıdır. O bu işdə ədalətsizlik olduğunu düşünür. Çünki xarici dildən imtahan verərkən rəqibi ona müəyyən köməklik göstərmişdi. Bu inadı nəzərə alan rektorluq əlavə bir yer alır və bundan sonra İsmayıl müəllim qəti əmin olur ki, “rəqibi”də aspiranturaya qəbul edilib. Nəticədə İsmayıl müəllim öncəki fikrindən daşınıb Bakıya qayıdır. Bütün bunları ona görə diqqətə çəkməli oluruq ki, oxucu bir daha yəqin etsin ki, ədibin bədii əsərlərinin insanlarda qibtə hissi doğuran, mərdliyi, namus və qeyrəti, kişilik və hünəri, ədalət və vicdanı simvolizasiya edən qəhrəmanları haradan və kimin milli-mənəvi keyfiyyətlərindən qaynaqlanıb.

Gənc aqranom İmranın, Cahandar ağanın, Ömər koxanın, Çapıq Əmrahın, Kabı Kəsəmənlinin və bu qəbildən olan digər obrazların şəcərəsi geniş mənada milli-mənəvi qəhrəmanlıq tariximizin diblərindən boy göstərirsə, dar mənada hünərdə, qeyrətdə, el, vətən, xalq təəssübü çəkməkdə, səxavətdə öz dövrünün Qazan xanı böyük yazıçı-vətəndaş İsmayıl Şıxlı şəxsiyyətini simvolizasiya edir. Bunun gerçək örnəyi əlbəttə ki, yenə elə “Mənim rəqibim” hekayəsinin əsgər şinelli gənc qəhrəmanı İsmayıl Şıxlıdır. Hələ o, həyat meydanında kövrək addımlarını atdığı çağlardan “ədalətsizliyə” qarşı özünün qəti etirazın bildirib, əzm və iradə ortaya qoyub. Rəqibinə sıxıntı dətirə biləcək uğurundan könüllü şəkildə imtina edən İsmayıl Şıxlı əlbəttə ki, aspirantura olaylarından sonra əlli il yaşayıb- yaradıb və həm həyatda, həm də sənətdə möhtəşəm, şərəfli bir yol keçib. Xalq yazıçısı, ictimai xadim, böyük pedaqoq İsmayıl Şıxlı ucaldıqca -ucalıb, lakin o dəyərlər ki, yazıçı-vətəndaşa irsən keçib, şəcərənin saf ruhundan axıb gəlmişdi, bunlar onun içində azad, zaman təsirindən xali mənəvi bir dünya yaratmışdı. O dünyanın layiqli övladı olan ədibin insan haqları uğrunda mücadiləsi də təbii və qanunauyğun idi.

Himalay QASIMOV

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

Universitetinin “Azərbaycan və

dünya ədəbiyyatı tarixi” kafedrasının

müdiri, filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2009.- 5 aprel.- S. 7.