NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramı

Həmin proqramın qəbul olunduğu vaxtdan 15 il ötür

SSRİ dağılandan, Varşava hərbi bloku süqut etdikdən və bununla bağlı “soyuq müharibə” aradan qalxandan sonra keçmiş sosialist ölkələrində və sovet respublikalarında müstəqilliyə, demokratiyaya, müxtəlif islahatlara doğru ehtiraslı bir kütləvi hərəkat başlandı. Keçmiş Varşava hərbi blokuna vaxtilə daxil olan bir sıra dövlətlər öz təhlükəsizliklərinin təminatını NATO-ya üzv olmaqda görürdülər və bu məqsədlə onlar Qərb ölkələrinin liderlərinə təkliflə müraciət edirdilər.

Bu istqamətdə Şərqi Avropanın Polşa, Çexiya, Macarıstan, Slovakiya kimi dövlətləri və Pribaltika respublikaları daha çox cəhdlər göstərirdilər. O zaman beynəlxalq aləmdə gedən mürəkkəb geosiyasi prosesləri nəzərə alan ABŞ başda olmaqla Qərb liderləri həmin ölkələrin gələcəkdə NATO-ya mərhələ-mərhələ cəlb edilməsi tərəfdarı olduqlarını bildirirdilər.

Yeni gənc dövlətlərdə demokratik yönümü dəstəkləmək üçün Qərb ölkələri, ilk növbədə ABŞ bir sıra səmərəli tədbirlər planı həyata keçirməyə başladı. Bunlardan da ən başlıcası ABŞ-ın eks-prezidenti B.Klintonun 1994-cü ilin yanvarında NATO-nun Brüsseldə keçirilən tarixi zirvə toplantısında ortaya qoyduğu “Sülh naminə tərəfdaşlıq” (SNT) proqramı oldu. Proqramın başlıca funksiyası Şərq ölkələri ilə NATO arasında əməkdaşlığı möhkəmlətmək və Qərb birliyinə yeni demokratik dövlətlər cəlb etməkdən ibarət idi. Şərqi və Mərkəzi Avropanın bütün ölkələri üçün bu tərəfdaşlıq qurumunun qapıları açıq idi. Lakin bu, heç də hamının oraya “təpilməsi” demək deyildi. O zaman NATO-nun “hazırlıq şöbəsi” kimi qiymətləndirilən SNT proqramına üzv olmaq istəyən ölkələr bir sıra vacib şərtlərə əməl etməli və öz üzərlərinə müəyyən öhdəliklər götürməli idilər. Bu sənəddə qeyd edilirdi ki, NATO-nun “SNT” prqramının gələcək yeni üzvü demokratiya prinsiplərinə, insan hüquqlarına hörmətlə yanaşılmasına, qanunun hakimiyyətinə, münaqişələrin dinc yolla nizamlanmasına, milli sərhədlərin toxunulmazlığına sadiq olduğunu nümayiş etdirməlidir.

Tərəfdaşlıq iştirakçı ölkələrə NATO qüvvələri ilə birgə hərbi planlaşdırma, taktiki hazırlıq və manevrlər sahəsində işgüzar əlaqələri inkişaf etdirməyə imkan verməli idi. Fəal tərəfdaşlar isə NATO qərargahında təmsil olunmaqla, onun siyasi və hərbi strukturlarında iştirak edəcəkdilər. Hər hansı tərəfdaş dövlətin ərazi bütövlüyünə, siyasi müstəqilliyinə, yaxud təhlükəsizliyinə birbaşa qorxu yaranarsa, həmin tərəfdaşın NATO üzvləri ilə məsləhətləşmək və fəal siyasi dialoq keçirmək hüququ olacaqdı. Bundan əlavə, Qərb “SNT” proqramının üzvü olan ölkələrə iqtisadi yardımı da gücləndirməli idi. Eyni zamanda, ABŞ başda olmaqla Qərb bu proqramla əlaqədar Rusiya tərəfə də müəyyən öhdəliklər ünvanlayırdı. Belə ki, Qərb Avropanın yeni təhlükəsizlik arxitekturasında Rusiyanın öz layiqli yerini tutmasını arzulayırdı. Lakin bunun üçün Rusiya həm öz dövlətçiliyi sahəsində, həm də keçmiş sovet respublikalarına münasibətdə üzərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirməli idi. Bir sözlə, “SNT” proqramı Qərb üçün Avropada sülhə, sabitliyə və inteqrasiyaya gedən yolun bir hissəsi hesab olunurdu. “SNT” proqramı Avropada yaranmış təhlükəsizlik boşluğunu doldurmağa xidmət edirdi. Bununla bağlı eks-prezident B.Klinton bildirmişdi ki, Avropada “dəmir pərdə” “biganəlik pərdəsi” ilə əvəz edilməlidir. Qeyd edək ki, keçmiş sosialist ölkələri və sovet respublikalarının böyük bir qismi 1994-cü ildə bu proqrama qoşuldular. Bu proqramda iştirak həmin ölkələrin NATO və digər Avro-Atlantik strukturlara sürətlə inteqrasiyasında mühüm bir mərhələ oldu. Elə məhz bunun nəticəsidir ki, təxminən 10 il ərzində (1994-2004-cü illərdə) Şərqi Avropanın keçmiş sosialist dövlətlərinin demək olar ki, hamısı və Pribaltika respublikaları NATO-nun bərabərhüquqlu üzvünə çevrildilər. NATO-nun həmin proqramı bu gün də öz missiyasını Avropada, bütövlükdə beynəlxalq aləmdə ləyaqətlə həyata keçirir və proseslərin gedişi onu göstərir ki, SNT proqramının hələ də böyük perspektivləri vardır.

Qeyd edək ki, 1994-cü il mayın 2-dən bəri “SNT”-in üzvü olan Azərbaycan üçün də bu önəmli proqramda iştirak böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu proqram çərçivəsində əməkdaşlıq, gələcəkdə ölkəmizin NATO da daxil olmaqla Avro-Atlantik məkana tam inteqrasiya olunmasında mühüm rol oynayacaq. Azərbaycan NATO-nun “SNT” proqramı ilə əlaqədar vaxtaşırı olaraq müxtəlif ölkələrdə keçirilən layihələrdə və tədbirlərdə uğurla, fəal iştirak edir. Azərbaycan rəhbərliyi son 15 il ərzində NATO-nun zirvə toplantılarının işində ən yüksək səviyyədə təmsil olunmuşdur. Azərbaycan gələcəkdə də bu nüfuzlu qurumla əməkdaşlıqdan hərtərəfli şəkildə faydalana bilər.

Elxan RZAYEV

Xalq qəzeti.- 2009.- 10 aprel.- S. 6.