2009-2013-cü illərdə regionların sosial-iqtisadi inkişafı

Dövlət Proqramı ölkənin davamlı inkişafını təmin edəcəkdir

Məlumdur ki, istənilən ölkədə arzu edilən inkişaf səviyyəsinə nail olmaq üçün, ilk növbədə regıonların inkişafını təmin etmək lazımdır. Başqa sözlə desək, regionları inkişaf etdirmədən ümumi iqtısadi inkişafı təmin etmək qeyri-mümkündür. Məhz bu baxımdan da, istər ümummilli lider Heydər Əlıyevin prezidentliyi dövründə, istərsə də ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin rəhbərlik etdiyi müasir dövrdə regionların inkişafı problemləri daim diqqət mərkəzində olmuş və ölkənin ümumi iqtisadi sıyasətinin prioritet istiqamətlərindən birini təşkil etmişdir.

Məhz bu səbəbdəndir ki, son illərdə birbaşa regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif proqram və normativ sənədlər qəbul edilmişdir. Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, 1993-cü ildə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin, xalqın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışı Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi və siyasi baxımdan elə bir dövrünə təsadüf edirdi ki, həmin dövrdə ölkədə baş verən qarşıdurmaları aradan qaldırmaq, xaotikliyi tənzimləmək, iqtisadi tənəzzülü dayandırmaq, ölkədə siyasi-iqtisadi sabitliyə nail olmaq kımi məsələlər təcili həllini gözləyirdi. Xalqımız çox gözəl başa düşürdü ki, ölkənin həyatında, müstəqilliyin qorunub saxlanılmasında xüsusi əhəmiyyəti olan bütün bu problemləri yalnız bir nəfər - bütün həyatını Azərbaycan xalqının firavanlığına, Azərbaycan dövlətinin siaysi-iqtisadi cəhətdən daha da güclənməsinə sərf etmiş dahi Heydər Əliyev dühası həll edə bilərdi. Hər zaman olduğu kimi, ümummilli lider bu dəfə də xalqın istəyini nəzərə alaraq Azərbaycana rəhbərlik etməyə başladı. Həmin dövrdən etibarən ölkədə siyasi-iqtisadi stabillik təmin edildi, keçmiş SSRİ-nin dağılması, mənfur ermənilərin haqsız ərazi iddiaları və Azərbaycanda gedən hakimiyyət davası səbəbindən milli təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrində yaranmış tənəzzül prosesi dayandırıldı, tədricən ölkədə iqtisadi inkişafa nail olundu. Ümummilli lider Heydər Əliyev tezliklə ölkənin investisiya cəlbediciliyinin təmin edilməsi istiqamətində ardıcıl qərarlar qəbul edərək Azərbaycan Respublikasını xarici və yerli iş adamları, investorlar üçün əlverişli fəaliyyət məkanına çevirdi. Beləliklə, dinamik iqtisadi inkişafa istiqamətlənən layihə və proqramlar qəbul edildi, eləcə də paralel olaraq 1995-2000-ci illər ərzində müvafiq normativ-baza formalaşdırıldı. Artıq qəbul edilən sənədlər, ölkədə operativ və obyektiv surətdə həyata keçirilən özəlləşdirmə proqramları nəticəsində əldə olunan ümumi iqtisadi dirçəliş istər sosial-iqtisadi göstəricilərdə, istərsə də insanların yaşayış tərzində açıq-aydın hiss edilməkdə idi. Bütün bunlar həm də ölkənin maliyyə imkanlarını genişləndirməklə əldə edilən uğurları daha da sürətləndirməyə imkan verirdi. Belə bir şəraitdə isə ayrı-ayrı regionların inkişafını nəzərdə turan müvafiq proqramların qəbul edilməsi artıq zərurətə çevrilmişdi.

2003-cü ilin oktyabrında vətənə, dövlətə, xalqa sədaqət andı içərək prezident səlahiyyətlərinin icrasına başlayan cənab İlham Əliyev qısa zaman kəsiyində xalqın dərin hörmətini qazanmış, eyni zamanda, əsası ümummilli liderimiz tərəfindən qoyulan sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının uğurla həyata keçirilməsinə hərtərəfli zəmin formalaşdırmışdır. Ölkəyə rəhbərlik etdiyi ilk illərdə regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi üçün artıq zəruri imkanların əldə edildiyini, eləcə də regional tərəqqinin ölkənin davamlı iqtisadi inkişafının təmin edilməsi baxımından vacib olduğunu dəqiqliklə qiymətləndirən ölkə başçısı İlham Əliyev müvafiq dövlət proqramının hazırlanması istiqamətində lazımi tapşırıqlar verdi. Hələ 2003-cü ildə prezident seçkiləri zamanı Azərbaycanın gələcək inkişafını regionların müəyyən edəcəyini, bölgələrdə güclü insan potensialının olduğunu və iqtisadi potensialın da yaradılacağını bəyan edən cənab İlham Əliyev regionların inkişafının sürətləndirilməsini özünün sosıal-iqtisadi platformasının başlıca hədəflərdən biri kimi müəyyənləşdirmişdi. Məhz bu məqsədlə ölkə başçısı regionlarda mövcud olan əmək ehtiyatlarından, təbii və iqtisadi potensialdan səmərəli istifadəni təmin etmək, iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafı və aqrar sektorda islahatları sürətləndirmək, yeni iş yerləri yaratmaq, məşğulluq səviyyəsini və insanların yaşayış şəraitini yüksəltməklə yoxsulluğu azaltmaq, infrastruktur sahələri təkmilləşdirmək və yeniləşdirmək, əlverişli investisiya şəraiti formalaşdırmaqla ölkənin, xüsusilə regionların investisiya cəlbediciliyinə nail olmaq, mövcud potensiala və yerli şəraitə uyğun müasir müəssisələr yaratmaq və beləliklə də tarazlı regional inkişafa nail olmaq istiqamətində sistemli tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədi ilə 2004-cü il 11 fevral tarixli fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı (2004-2008-ci illər üzrə) Dövlət Proqramı”nı təsdiq etmişdir.

Bunun nəticəsidir ki, proqramın icra müddətində dövlət büdcəsindən sahibkarlığın inkişafına ayrılan vəsaitin həcmi ilbəil artırılmış, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu vasitəsilə 7 min investisiya layihəsinə 324 milyon manat kredit verilmişdir ki, bunun da 87 faizi, kreditlərin isə 70 faizi, məhz regionların payına düşür. Regional inkişaf proqramının icrası ilə bağlı regionlarda həyata keçirilən layihələrin maliyyələşdirilməsinə beynəlxalq maliyyə qurumlarından 2,2 milyard dollar məbləğində kredit cəlb edilmişdir. Nəticədə dövlət proqramının uğurlu icrası ilə yanaşı, makroiqtisadi sabitliyin qorunması, dinamik inkişafın davam etdirilməsi, beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi, bir sözlə, ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin həyata keçirdiyi mükəmməl sosial-iqtisadi siyasət nəticəsində beş il ərzində Azərbaycanda özəl sektorun ümumi daxili məhsuldakı payı 85-87 faizə qədər yüksəlmiş, sənaye istehsalı 3,7 dəfə, investisiyalar 2,4 dəfə, strateji valyuta ehtiyatları 9,8 dəfə, ümumu daxili məhsulda qeyri-neft sektorunun payı 1,7 dəfə, bu sahəyə yönəldilən investisiyalar 6,2 dəfə, qeyri-neft məhsullarının ixracı 2,2 dəfə artmış, yoxsulluğun səviyyəsi 2003-cü ildəki 49 faizdən 2008-ci ildə 13,2 faizə enmişdir. Artıq 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikası Qafqazda və MDB-də deyil bütün dünyada xüsusi əhəmiyyət kəsb edən, nüfuzlu mövqeyə malik aparıcı dövlətə çevrilmişdir. Təbii ki, belə bir şəraitdə ölkədə həyata keçirilən islahatlar dünyanın diqqətindən kənarda qala bilməzdi. 2008-ci ildə açıqlanan Dünya Bankı və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən hazırlanan və biznes mühitinin əlverişliliyi üzrə qiymətləndirməni özündə əks etdirən nüfuzlu “Doing Business” hesabatında Azərbaycanın biznes mühitinin təkmilləşdirilməsi sahəsində dünya üzrə ən islahatçı ölkə elan edilməsi də ölkəmızə göstərilən beynəlxalq diqqətin nəticəsi idi.

Onu qeyd edək ki, sürətlə inkişaf edən Azərbaycan Respublikasında 2004-2008-ci illəri əhatə edən regional inkişaf proqramı ilə yanaşı, bir çox digər proqram və qərarlar qəbul edilərək həyata keçirilmişdir. Bircə faktı qeyd etmək kifayətdir ki, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Dağlıq Şirvan, Gəncə-Qazax və s. digər iqtisadi rayonlara daxil olan şəhər və rayonların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair əlavə olaraq 17 sərəncam imzalanmış, “Bakı şəhərinin qəsəbələrinin 2006-2007-ci illər üzrə sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair Tədbirlər Proqramı” qəbul edilmişdir. Bu sənədlərdə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin uğurlu icrası ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcını qoymuş, qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafına, yeni iş yerlərinin və müəssisələrin yaradılmasına, regionlarda kommunal, xidmət və sosial infrastruktur təminatının keyfiyyətinin yüksəldilməsinə təkan vermiş, sahibkarlıq mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasına, iqtisadiyyata investisiya qoyuluşlarının artmasına, əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəlməsinə və yoxsulluğun azalmasına ciddi təsir etmiş, ümumilikdə ölkəmizin iqtisadi tərəqqisində mühüm rol oynamışdır.
Həyata keçirilmiş məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində, yalnız son beş il ərzində ölkədə 27,5 mindən çox yeni müəssisə yaradılmış, 547,5 min daimi yeni iş yeri açılmışdır. Bu müddətdə əsas makroiqtisadi göstərici olan ÜDM-in real həcmi 2,6 dəfə, qeyri-neft sektorunda məhsul istehsalı 1,8 dəfə artmış, iqtisadiyyatın bütün sahələrində dinamik artıma nail olunmuş, o cümlədən sənaye istehsalı 2,5 dəfə, kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 25,2 faiz, əhalinin gəlirləri 4 dəfə artmışdır. Əldə edilən iqtisadi uğurlar sürətli inkişafı təmin etsə də, davamlı iqtisadi inkişafa nail olunması baxımından proqram və layihələrin davam etdirilməsi də zərurətə çevrilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycanın malik olduğu coğrafi-iqtisadi və təbii resurslar ölkənin və onun ayrı-ayrı regionlarının daha da inkişaf etdirilməsini, xüsusilə tarazlı regional inkişafa nail olunmasını tələb edir. Başqa sözlə desək, əldə edilən uğurlar regionların mövcud potensialından tam və səmərəli istifadəni bütünlüklə əks etdirmir, yəni daha sürətli inkişaf üçün zəngin potensialın formalaşdığını göstərir.

Mövcud potensialdan daha səmərəli istifadə etməklə regionlarda sənayenin və kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafını sürətləndirmək, bu işdə sahibkarlara dəstək olmaq, əhalinin yaşayış səviyyəsini yaxşılaşdırmaqla yoxsulluq probleminin həllinə nail olmaq və ölkəni iqtisadi cəhətdən hərtərəfli inkişaf etdirmək hər zaman olduğu kimi, bu gün də Azərbaycan hökumətinin qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın qəbul edilməsi də məhz qarşıda duran vəzifələrin vaxtında və müvəffəqiyyətlə icra edilməsinə xidmət edir. İqtisadi rayonlara daxil olan ayrı-ayrı rayon və şəhərlərin sosial-iqtisadi inkişafını nəzərdə tutan dövlət proqramının əsas məqsədi ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafının sürətləndirilməsini, iqtisadiyyatın diversifikasiyasını, regionların tarazlı sosial-iqtisadi inkişafını, əhalinin həyat səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılmasını təmin etməklə Azərbaycan Respublikasının, eləcə də milli iqtisadiyyatın davamlı inkişafına nail olmaqdır.

Aydındır ki, məqsədə nail olmaq üçün qarşıda duran vəzifələr müəyyənləşdirilməlidir. Dövlət proqramını bu baxımdan da mükəmməl hesab etmək olar. Amma burada daha çox diqqəti çəkən məqamlardan biri də ondan ibarətdir ki, ölkədə əldə edilmiş makrosabitliyin qorunub saxlanılması və etibarlı şəkildə davam etdirilməsi başlıca məqsəd kimi seçilmişdir. Belə ki, müəyyən edilmiş məqsədə nail olmaq üçün ölkənin təbii və əmək potensialından səmərəli istifadə etməklə qeyri-neft sektorunun sürətli inkişafına nail olunması, infrastruktur sahələrin inkişafı istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi, sahibkarlıq mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, ixracyönümlü məhsul istehsalının stimullaşdırılması, əhalinin kommunal xidmətlərlə təminatının və məşğulluq səviyyəsinin yaxşılaşdırılması, yoxsulluğun azaldılması və s. vəzifələr müəyyənləşdirilsə də dövlət proqramında müəyyən edilmiş məqsədlərə nail olunması, eləcə də qeyd edilən vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün ölkədə makroiqtisadi sabitliyin davam etdirilməsinin zəruriliyi qeyd olunur.

Təbii ki, istər makroiqtisadi sabitliyin etibarlı təminatı, istərsə də ölkənin davamlı inkişafına xidmət edən və proqramda müəyyən edilmiş vəzifələrin uğurlu icrası məqsədilə qarşıdakı illərdə bütövlükdə milli iqtisadiyyatın, o cümlədən ayrı-ayrı regionlarda konkret sahələrin inkişafının başlıca şərtlərindən biri olan orta illik inflyasiya tempinin və milli valyutanın məzənnəsinin məqbul səviyyədə saxlanılması, vergi dərəcələrinin optimal şəkildə müəyyənləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına tətbiq edilən güzəştlərin müddətinin və çeşidinin artırılması, yeni iş yerlərinin yaradılması istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi, gömrük tariflərinin optimal səviyyədə saxlanılması istiqamətində siyasətin davam etdirilməsini zəruri edir. Bu baxımdan növbəti illərdə də valyuta gəlirlərinin artırılması, inflyasiya və digər risklərin azaldılması, büdcə-vergi və maliyyə siyasətinin geniş şəkildə əlaqələndirilməsi, dövlət xərclərinin artımının nəzarətdə saxlanılması və digər tədbirlər hesabına makroiqtisadi sabitliyə, habelə qeyri-neft sektorunun inkişafına mənfi təsirlərin qarşısının alınması iqtisadi siyasətin başlıca məsələləri hesab olunur. Təbii ki, qeyd olunanların hər bıri davamlı iqtisadi inkişaf baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Məsələn ölkənin iqtisadi durumuna uyğun büdcə-vergi siyasəti yürütmədən qeyri-neft sektorunun dayanıqlı inkişafına, ölkənin makroiqtisadi vəziyyətinin sabit saxlanılmasına, dinamik inkişafın stimullaşdırılmasına nail olmaq qeyri-mümkündür. Eyni zamanda, nəzərə alsaq ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin iqtisadiyyata, iqtisadi proseslərə müdaxiləsi yalnız tənzimləyici xarakterə malikdir və vergi siyasəti dövlət tənzimləməsinin başlıca istiqamətidir, onda davamlı inkişafa nail olmaq üçün büdcə-vergi siyasətinin əhəmiyyətliliyi bir daha aydın olar. Bütün bunları dəqiqliklə nəzərə alan Azərbaycan hökuməti də məhz bu səbəbdən məlum dövlət proqramında vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədilə konkret vəzifələr müəyyən etmişdir. Belə ki, proqrama əsasən qarşıdakı illərdə ölkədə vergi-gömrük sisteminin təkmilləşdırilməsi istiqamətində vergi dərəcələrinin optimallaşdırılması, sahibkarlığın təşviqinə yönəlmiş vergı - gömrük siyasətinin həyata keçirilməsi, sahibkarlara göstərilən vergi xidmətinin yaxşılaşdırılması və s. tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur:

Ümumiyyətlə, bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, 2009-2013-cü illəri əhatə edən dövlət proqramı bir çox müsbət xüsusiyyətlərilə əvvəlki proqramlardan xeyli fərqlənir. Belə ki, bu proqram əvvəlkilərdən fərqli olaraq daha geniş əhatəli və son dərəcə konkretdir. İstər tədbirlərin həyata keçiriləcəyi, istər onların icra müddəti və icraçıları, istərsə də maliyyələşmə mənbələri son dərəcə dəqiqliklə verilmişdir. Konkret inzibati əraziləri əhatə edən 2009-2013-cü illərə dair Dövlət Proqramını dəqiqlik baxımından, hətta ölkədə mövcud olan şəffaflıq və aşkarlığın bir nümunəsi də hesab etmək olar. Burada müsbət cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda təkcə ayrı-ayrı inzibati ərazilər üzrə nəzərdə tutulan tədbirlər deyil, həm də ümumilikdə milli iqtisadiyyatın müxtəlif istiqamətləri üzrə həyata keçiriləcək tədbirlər öz əksini tapmışdır.

Məlumdur ki, son dövrlər bütün dünya ölkələri ciddi malliyə böhranı ilə qarşılaşmışdır. Sevindirici haldır ki, hökumətın vaxtında gördüyü tədbirlər nəticəsində böhranın ən az təsir etdiyi ölkələrdən biri Azərbaycan Respublikasıdır. Amma nəzərə alsaq ki, böhran hələ müəyyən müddət davam edəcəkdir, onda antiböhran tədbirlərinin görülməsi, xüsusilə ölkənin dünyada baş verən maliyyə böhranından zərər çəkməməsi üçün milli pul vahidinin rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi zəruridir. Məhz bu səbəbdən də, proqramdan aydın olduğu kimi, qarşıdakı illərdə pul-kredit siyasətində manatın rəqabət qabiliyyətliliyinin əlverişli səviyyədə saxlanmasını təmin edən məzənnə siyasətinin həyata keçirilməsinə, pul təklifi kanallarının optimallaşdırılmasına və beləliklə də alıcılıq qabiliyyətinin saxlanılmasına xüsusi diqqət yetiriləcəkdir. Eyni zamanda, makroiqtisadi sabitliyin möhkəmləndirilməsi, qeyri-neft sektorunda, regionlarda məşğulluğun və istehsalın stimullaşdırılması, regionların investisiya cəlbediciliyinin artırılması, real sektorda investisiya fəallığının yüksəlməsi, iqtisadiyyatın diversifikasiyası, əhalinin həyat səviyyəsinin davamlı olaraq yaxşılaşdırılması və s. kimi vacib istiqamətlər dövlətin pul-kredit siyasətinin başlıca məqsədinə çevriləcəkdir. Bu məqsədə çatmaq üçün, növbəti illərdə də ölkənin valyuta ehtiyatlarının artırılması, manatın sabitliyinin və daxili dönərliliyinin tam təmin edilməsi, bank sistemində maliyyə sabitliyinin qorunması, bankların regional filial şəbəkəsinin genişləndirilməsi, nağdsız ödəniş vasitələrinin (POS-terminallar, bankomatlar, info-köşklər) quraşdırılmasının sürətləndirilməsi, sığorta və lizinq xidmətlərinin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi, eləcə də kənd təsərrüfatında sığortanın stimullaşdırılması və s. kimi məsələlər prioritet olacaqdır. Eyni zamanda, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, istər regional, istərsə də ümumi sosial-iqtisadi inkişafı təmin etmək üçün investisiya siyasətinin mühüm alətlərdən biri olduğu nəzərə alınaraq investisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsi istiqamətində tədbirlər də davam etdiriləcəkdir. Bu sahədə əsas tədbirlər iqtisadiyyatın bütün sahələrinə investisiya qoyuluşu imkanlarının genişləndirilməsindən, daha əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasından, bütün investorlar üçün azad rəqabət mühitinin formalaşdırılmasından, eləcə də bu məqsədlə müvafiq normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsindən ibarət olacaqdır. Ümumilikdə isə dövlət investisiya siyasəti regionlarda yeni iş yerlərinin yaradılmasına, infrastruktur obyektlərinin etibarlı istismarının təmin edilməsinə, insan kapitalının inkişafı və vətəndaşların sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi kimi prioritetlərin həyata keçirilməsinə yönəldiləcəkdir.
Növbəti illərdə əsas məqsədlərdən biri də iqtisadiyyatın diversifikasiyasıdır. Dünya təcrübəsindən məlum olduğu kimi, ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyası baxımından həyata keçirilən dövlət siyasətinin aparıcı istiqamətlərindən biri, məhz sahibkarlığın inkişaf etdirilməsidir. Aydındır ki, özəl sektorun inkişafı və sahibkarlığın müxtəlif formalarının təşkili Azərbaycan hökuməti tərəfindən hər zaman ciddi surətdə dəstəklənmişdir. Qarşıdakı illərdə isə bu siyasət iqtisadiyyatın bütün sahələrində, xüsusilə prioritet inkişaf sahələrində işgüzar fəaliyyət üçün normativ-hüquqi, təşkilati və maliyyə təminatı səviyyəsinin daha da yüksəldilməsinə yönəldiləcəkdir. Çünki söhbət davamlı iqtisadi inkişafın təmin olunmasından gedirsə, bunu güclü sahibkarlıq fəaliyyəti, xüsusilə ixracyönümlü və ya idxalı əvəz edəcək sahibkarlıq olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir.

Məlum olduğu kimi, ölkənin iqtisadi inkişafını xarakterizə edən mühüm göstəricilərdən biri də sənaye istehsalının həcmidir. Başqa sözlə desək, ölkənin davamlı iqtisadi inkişafının mühüm amillərindən biri də sənaye sektorunun inkişafıdır. Digər tərəfdən, Azərbaycanın bir çox regionlarında sənayenin müxtəlif qollarının inkişafı üçün zəngin potensial mövcuddur. Ona görə də növbəti illərdə sənaye siyasətinin əsas məqsədlərdən biri, xüsusilə regionlardakı mövcud sənaye müəssisələrinin fəaliyyətinin bərpası, yenidənqurulması, təkmilləşdirilməsi və yeni müəssisələrin yaradılmasından ibarət olacaqdır. Eyni zamanda, əksər regionların güclü kənd təsərrüfatı istehsalına malik olduğu nəzərə alınaraq, bu məhsulların emalı müəssisələrinin bərpasına və ixrac potensilaının artırılmasına xüsusi diqqət yetiriləcəkdir. Ümumilikdə isə sənayenin qeyri-neft sektorunun inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsullarının istehsalının dəstəklənməsi və ixracyönümlü istehsal sahələrinin yaradılması, istehsalın texnoloji cəhətdən yenidən qurulması, müvafiq ixtisaslı kadrların hazırlanması və s. kimi məsələlər dövlətin sənaye siyasətinin prioritet istiqamətlərini təşkil edəcəkdir ki, bu da davamlı iqtisadi inkişaf üçün olduqca vacibdir.

Məlumdur ki, ölkədə ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, ilk növbədə, aqrar sektorun inkişafını tələb edir. Bir məsələni də yada salaq ki, yaxın keçmişdə, ölkə başçısının 25 avqust 2008-ci il tarixli sərəncamı ilə “2008-2015- ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir. Cəmiyyəti narahat edən aktual problemlərin həllini nəzərdə tutan bu proqram davamlı inkişafın təmin edilməsi baxımından da xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Proqramda ölkədəki makroiqtisadi göstəricilərin mövcud vəziyyəti və artım dinamikası, torpaq, su və s. kimi təbii resurslardan istifadənin müasir vəziyyəti, bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının istehsal və emal edilməsi imkanları, aqrar sektor üçün kadr hazırlığı və bu sahədə fəaliyyət göstərən elmi müəssisələrin mövcud vəziyyəti, ərzaq məhsulları istehsalının infrastruktur təminatı və s. məsələlər ətraflı təhlil edilmişdir. Təhlilin nəticələri belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, bu sahədə mövcud potensialdan tam və səmərəli istifadəyə hələ nail olunmamışdır. Başqa sözlə desək, inkişaf üçün potensial tükənməmişdir, sadəcə bu sahədə müəyyən təkmilləşdirici tədbirlər həyata keçirməklə mövcud potensialı hərəkətə gətirmək lazımdır. Məhz bu məqsədlə, “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda da aqrar sektorun inkişafına dair konkret vəzifələr müəyyənləşdirilmişdir. Aqrar bölmənin inkişafı istiqamətlərini müvafiq normativ hüquqi bazanın, elmi-metodik təminatın və kadr hazırlığı sisteminin təkmilləşdirilməsi, xammal istehsalı və emalı sahələrinin əlaqəli inkişafı, rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının artırılması, bu istiqamətdə stimullaşdırıcı tədbirlər görülməsi, maliyyə dəstəyinin gücləndirilməsi, maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, suvarma və meliorasiya təminatının yaxşılaşdırılması, torpaq və su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsi və s. təşkil edəcəkdir.

Dövlət proqramında ölkəmizin turizm potensialından istifadənin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, turizm xidmətlərinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması baxımından da konkret vəzifələr müəyyənləşdirilmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişafı, bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi qarşıdakı illərdə də prioritet istiqamətlərdəndir. Turizmi iqtisadiyyatın yüksək gəlirli sahəsinə çevirmək, sosial və ekoloji tələblərə cavab verəcək səmərəli və rəqabətqabiliyyətli müasir turizm kompleksləri yaratmaq və bu sahədə yeni iş yerlərinin açılmasını təmin etmək həm də qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində qarşıda duran mühüm vəzifələrdəndir. Digər tərəfdən, dövlət proqramında nəzərdə tutulan bütün tədbirlərin reallaşdırılması, o cümlədən turizmin inkişafı keyfiyyətli nəqliyyat xidmətlərindən çox asılıdır. Nəzərə alsaq ki, nəqliyyat əlaqələri həm də beynəlxalq aləmə inteqrasiyanın mühüm istiqamətlərindən biridir, onda bu sahənin inkişaf etdirilməsinin zəruriliyi məlum olar. Başqa sözlə desək, ölkənin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası, xarici ticarətin genişləndirilməsi, geniş təkrar istehsalın təmin olunması və s. kimi vacib məsələlərin həlli, ilk növbədə nəqliyyat infrastrukturunun yenidənqurulmasını, tranzit ölkə kimi mövcud imkanlardan səmərəli istifadə edilməsini, ölkə yükdaşıyıcılarının rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılmasını və nəqliyyat xidmətləri ixracının inkişafını tələb edir. Bu məqsədlə qarşıdakı illərdə ölkədə nəqliyyat sisteminin səmərəli inkişafının təşkil edilməsi üçün ictimai nəqliyyatın fəaliyyətini tənzimləyən normativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi və bu istiqamətdə digər zəruri tədbirlərin işlənib hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur. Nəzərə alsaq ki, ölkəmiz Şimal-Cənub və Şərq-Qərb kimi beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin üzərində yerləşir və bu strateji mövqe zəngin tranzit potensialı yaradır, onda nəqliyyat sisteminin inkişaf etdirilməsinin, xidmətlərin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasının labüdlüyü məlum olar. Ümumiyyətlə, XXI əsr dünyada qloballaşma, inteqrasiya və davamlı inkişaf əsri kimi qəbul edilir ki, bütün bunlar da nəqliyyat, rabitə, ticarət kimi inteqrasiya istiqamətlərinin inkişaf etdirilməsini zərurətə çevirir. Təbii ki, bütün bunlar nəqliyyat sektoru ilə yanaşı, həm də inteqrativ əlaqələrin mühüm sahəsi olan rabitə və informasiya texnologiyaları sektorunun da inkişafını tələb edir. Eyni zamanda, istənilən sahənin inkişafı əldə edilən informasiyaların tamlığı və dəqiqliyindən çox asılıdır. Bu baxımdan dünya təcrübəsinə uyğun olaraq, informasiya ötürülməsinin və qəbul edilməsınin çevikliyinin təmin olunması da bu sahənin inkişafını zəruri edir.

Araşdırmalardan aydın olur ki, bütün sahələrdə olduğu kimi, rabitə və informasiya texnologiyaları sahəsində də Azərbaycan Respublikası nəzərəçarpacaq irəliləyişlərə nail olmuşdur. Ümumilikdə son illər bu sahə yüksək sürətlə inkişaf etməkdədir. Dövlət Proqramından göründüyü kimi, ölkə üzrə rabitə və informasiya texnologiyalarını inkişaf etdirməklə ölkənin hərtərəfli tərəqqisinə nail olmaq, xüsusilə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının (İKT-nin) inkişafı üzrə Milli Strategıyanı həyata keçirmək, qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün müvafiq layihə və tədbirlərin icra edilməsi qarşıdakı illərdə də prioritet inkişaf istiqamətləri kimi nəzərdə tutulur. Mövcud potensialdan səmərəli istifadə etməklə rabitə və informasiya texnologiyaları sahəsinin təşkilati, texniki və kadr təminatı baxımından modernləşdirilməsi, İKT sənayesinin formalaşdırılması və beləliklə ölkədə informasiya cəmiyyətinə keçidin təmin edilməsi məqsədilə inkişaf etmiş informasiya və kommunikasıya infrastrukturunun yaradılması, vahid milli elektron informasiya məkanının formalaşdırılması, elektron hökumətin yaradılması, regionlarda müasir universal rabitə (telekommunikasiya, İT və poçt) xidmətinin təmin edilməsi, bütün bölgələrdə internet şəbəkəsindən istifadə imkanlarının genişləndirilməsi konkret vəzifə kimi qarşıya qoyulur. Bu da davamlı iqtisadi inkişafın mühüm amillərindən biridir.

Bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi ki, söhbət regionların sosial-iqtisadi inkişafından, ölkədə davamlı iqtisadi inkişafın təmin olunmasından gedirsə, ekoloji problemlərin operativ həll edilməsi labüddür. Çünki “Davamlı inkişaf konsepsiyası”nın da əsas mahiyyəti “Gələcək nəsillərin normal yaşayışı üçün heç bir təhlükə yaratmadan indiki nəsilin sosial, iqtisadi və ekoloji tələblərinin normal ödənilməsindən ibarətdir. Göründüyü kimi, konsepsiyanın müddəaları, yəni davamlı inkişaf tələbləri üç istiqaməti - sosial, iqtisadi və ekoloji istiqamətləri əhatə edir. Məhz bu səbəbdən də ekoloji problemlərə diqqət yetirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Amma mövcud vəziyyətin təhlilindən aydın olur ki, Azərbaycan Respublikasında ətraf mühitə mənfi təsir edən amillərin qarşısının alınması və ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün bir sıra vacib tədbirlər görülməlidir. Bu tədbirlər Xəzər dənizinin sahilboyu zolağında, o cümlədən ölkənin digər regionlarında su hövzələrinin, havanın, torpağın təbii keyfiyyətinin bərpa olunması üçün tullantı suların təmizlənməsi, əhalinin içməli suya olan tələbatının tam və keyfiyyətli ödənilməsi, çirklənmiş torpaqların rekultivasiya edilməsi, meşə və yaşıllıqların genişləndirilməsi və s. ola bilər. Başqa sözlə desək, milli iqtisadiyyatın davamlı inkişafının ətraf mühitin mühafizəsi və təbii sərvətlərdən istifadənin səmərəliliyindən yüksək dərəcədə asılı olduğunu nəzərə alaraq dövlət proqramında qeyd olunduğu kimi, şəhər və qəsəbələrin küçə və prospektlərinin yaşıllaşdırma işlərinin genişləndirilməsi, regionlarda meşəbərpa və meşəsalma işlərinin sürətləndirilməsi, rekreasiya əhəmiyyətli meşələrin (ərazilərin) müəyyən edilməsi və ekoturizmin inkişafı üçün müasir səviyyəli infrastruktur təminatının yaradılması, su ehtiyatlarının tullantı suları ilə çirkləndirilməsinin, o cümlədən transsərhəd çirklənməsinin qarşısının alınması, sənaye müəssisələri və nəqliyyat vasitələri tərəfindən atmosfer havasının çirklənməsinə qarşı tədbirlərin görülməsi, ekoloji təbliğat və maarifləndirmə işlərinin gücləndirilməsi, torpaqların erroziyasına və şoranlaşmasına qarşı tədbirlərin həyata keçirilməsi çox vacibdir.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, növbəti beş ildə də ölkə vətəndaşlarının sosial-müdafiəsinin gücləndirilməsi, insanların yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması, yoxsulluğun azaldılması, məişət mədəniyyətinin yüksəldilməsi və digər tədbirlər, növbəti illərdə də Azərbaycan hökumətinin diqqət mərkəzində olacaqdır. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda da qeyd olunduğu kimi, qarşıdakı illərdə dövlətin sosial siyasətinin başlıca məqsədi əhalinin, o cümlədən regionlarda yaşayan vətəndaşların həyat şəraitinin daha da yaxşılaşdırılmasını təmin etməkdən ibarət olacaqdır. Burada da əsas istiqamətləri aztəminatlı əhali qrupları üzrə sosial müavinətlərin artırılması, sosial müdafiəyə ehtiyacı olan şəxslərin sosial vəziyyətinin, həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması, pensiya təminatı sisteminin təkmilləşdirilməsi və ümumilikdə ölkədə yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması təşkil edəcəkdir.

Dövlət proqramında elm sahəsi də diqqətdən kənarda qalmamışdır. Növbəti illərdə elm sahəsində ən mühüm vəzifələrdən biri aparılan tədqiqatların praktiki əhəmiyyətinin artırılması, elmi tədqiqat və layihə institutları ilə təsərrüfat subyektləri arasında əlaqələrin daha sıx qurulmasının təmin edilməsindən ibarətdir. Qarşıdakı illərdə, dövlət proqramı üzrə elm sahəsində aşağıdakı istiqamətlərdə tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur: elmi-texniki potensialın qorunması və inkişaf etdirilməsi, elmi kadr potensialının artırılması və onun sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi, innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsi, elmi müəssisələrdə və ali məktəblərdə aparılan elmi-tədqiqat fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, xarici ölkələrdə təhsil almaq və təcrübə keçmək yolu ilə müasir tələbata uyğun yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması və s.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, 2009-2013-cü illəri əhatə edən proqram son dərəcə təkmil bir sənəddir və orada bütün sosial-iqtisadi, mədəni, ekoloji sahələr dəqiqliklə təhlil edilmiş və qarşıda duran vəzifələr göstərilmişdir. Bütün bu istiqamətlər dövlətin gündəlik fəaliyyətində də diqqət və qayğı ilə əhatə olunur.

Milli musiqimizin və adət-ənənələrimizin unudulmaması, mədəni-tarixi irsimizin qorunub saxlanması, Azərbaycanın qədim və zəngin mədəni irsə malik olduğunu bütün dünyaya tanıtmaq istiqamətində çox böyük işlər görən Azərbaycan hökumətinin növbəti illərdə mədəniyyət sahəsində strateji məqsədləri ölkənin mədəni potensialının, sərvətlərinin və ənənələrinin qorunub saxlanmasından və inkişaf etdirilməsindən, yaradıcılıq və təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsindən ibarət olacaqdır. Bu məqsədlə də regionlararası mədəni əlaqələrin möhkəmləndirilməsi, milli mədəniyyətin ümumdünya mədəni proseslərinə inteqrasiyası, daşınar mədəni sərvətlərin, muzey fondlarının sayının artırılması, ölkənin tarixi-mədəni irsinin və mədəni potensialının qorunması və digər tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.

Yekun olaraq bu nəticəyə gəlmək olar ki, “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009- 2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” əhatəli və konkret olmaqla yanaşı, ölkənin davamlı iqtisadi inkişafının strateji istiqamətlərini əhatə edir. Proqramın üstün cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, burada mədəni, ekoloji, sosial-iqtisadi sferaya aid olan bütün sahələr üzrə növbəti illərdə qarşıda duran vəzifələr ətraflı şəkildə öz əksini tapmışdır. Dövlət proqramının icrası gələcəkdə həyata keçiriləcək digər proqram və layihələrin uğurla yerinə yetirilməsi üçün də zəngin potensial formalaşdıracaqdır.

İsa ALIYEV,

AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun

direktoru, iqtisad elmləri doktoru,

Aqil ƏSƏDOV,

İqtisadiyyat İnstitutunun

baş elmi işçisi

Xalq qəzeti.- 2-009.- 21 aprel.- S. 3.