Sənət fədaisi

İsmayıl Osmanlını ilk dəfə “Mən ki, gözəl deyidim” filmində poçtalyon Şərif rolunda görmüşdüm. O vaxt bu filmə tamaşa edəndə Süleyman Rüstəmin “Ana və poçtalyon” şeirini xatırlamışdım. İsmayıl Osmanlı poçtalyonu elə incə cizgilərlə tamaşaçıya təqdim etmişdi ki, adam onun sənətkarlığına həqiqətən heyran qalırdı. “Mən ki, gözəl deyildim” filmi əslində onun çəkildiyi ilk ekran əsəri deyildi. İsmayıl Osmanlı teatr aktyoru idi və elə ömrünün sonuna kimi də teatrda işləmişdi. Kino isə onun yaradıcılığında az əhəmiyyətli olmamışdır.

Bu böyük aktyorun Azərbaycan teatr və kinosunun inkişafında xüsusi xidmətləri olmuşdur. Onun qəhrəmanları çox vaxt zahirən sadə insanlar olsalar da, əsərdə mürəkkəb problemlərin həllinə xidmət göstərən insanlardır. İsmayıl müəllim zəngin daxili dünyası olan aktyor idi. O, hər bir roluna böyük məsuliyyətlə yanaşar, qəhrəmanlarını tamaşaçılara yüksək sənətkarlıqla çatdırardı.

Onun həyat yolu Azərbaycanın dilbər guşələrindən olan Şəkidən başlamışdı. 1902-ci ildə bu şəhərdə dünyaya göz açmışdı. İsmayılın atası keçəçilik sənəti sayəsində ailəsini güclə dolandırsa da, övladlarının təhsilinə xüsusi fikir verirdi. Xüsusən də, İsmayılın maarifə, elmə maraq göstərdiyini görüb, onun təhsil almasına xüsusi qayğı ilə yanaşıb. Beləliklə, o, ilk təhsilini Şəkidəki “Vətən” məktəbində alıb. Ancaq təhsilə böyük maraq göstərsə də, məktəbi sona qədər başa vura bilməyib. 11 yaşında atasını itirən İsmayıl məktəbdən uzaqlaşmalı olur. Gah əmisinin, gah da dayısının himayəsində yaşayan İsmayıl məktəbə yenidən 1914-cü ildə gedir. Belə ki, əmisi onu rus şəhər məktəbinə düzəldir. Ancaq İsmayılın həyatında ciddi dəyişikliyə səbəb olan bu xoş hadisə uzun sürmür. Çünki şəhər rus məktəbinin ciddi riayət olunan qaydasına görə, bütün şagirdlər bahalı məktəb forması geyirmişlər. Bu qaydanı pozan, məktəb formasında dərsə gəlməyən uşaqlar isə məktəbə buraxılmırmış. Məktəb forması almağa pulu çatmayan İsmayıl məktəbi atmağa məcbur olur. Dərzi şagirdi, ipək fabrikində, dabbaqxanada işləyən İsmayılın həyatında növbəti dəyişiklik əsrin ikinci onilliyinə təsadüf edir. Bu o dövr idi ki, teatra olan maraq görünməmiş vüsətlə artır, çoxlu sayda dram dərnəkləri fəaliyyət göstərirdi. Belə dram dərnəklərinin biri də Şəkidə açılmışdı. Bir çox yaşıdları kimi, İsmayıl da bu dərnəyin məşqlərinə baxmağı xoşlayırdı.

Tamaşaçı, daha sonra həvəskar kimi üz tutduğu dram dərnəyi, əslində, İsmayıl Osmanlının səhnə fəaliyyətinin ilk və həlledici dövrü olub. Bunu isə, ilk növbədə, onu əhatə edən mühit şərtləndirdi.

Şəki dram dərnəyində püxtələşən İsmayıl kollektivlərinin Gəncəyə qastrol səfəri zamanı yerli teatr ictimaiyyətinin diqqətini cəlb edir. O, Gəncə dram dərnəyinə dəvət alır. Gəncədə çalışdığı illər ərzində Azərbaycan və xarici ölkə dramaturgiyası ilə yaxından tanış olur, aktyorluq sənəti barədə olan ədəbiyyatla maraqlanır. Bir müddətdən sonra o, Gəncə dram dərnəyinə rəhbərlik edir. Yeri gəlmişkən, tanınmış sənətkar Adil İsgəndərov ilk səhnə fəaliyyətinə İsmayıl Osmanlının rəhbərlik etdiyi dram dərnəyində başlayıb. Məhz onun dərnəyə rəhbərlik etdiyi dövrdə dərnək iclaslarının birində qərara alınır ki, Adil İsgəndərov Bakıdakı teatr texnikumunda təhsil almağa göndərilsin. Həyatının bu dövrü barədə ən etibarlı mənbə, təbii ki, aktyorun özünün qələmə aldığı xatirələrdir. “Gəncədə işlərim pis getmirdi. Burada artıq hiss edirdim ki, teatr mənim həyatımdır. Mənə elə gəlirdi ki, teatr olmasa, həyatımın mənası da itər”.

Teatrşünasların fikrincə, onun professional səhnə fəaliyyəti məhz bu dövrə təsadüf edir. Belə ki, adı teatr tarixinə son dərəcə istedadlı teatr xadimi kimi düşən Kirmanşahlının məşqləri dövrü bir növ aktyorluq təlimini əvəz edirdi.

Məhz Kirmanşahlının rejissorluğu ilə səhnəyə qoyulan tamaşalarda İsmayıl Osmanlı özünün teatr tarixinə adı düşəcək ilk obrazlarını yaradıb. Bu rollar sırasında “Od gəlini”ndə oynadığı Übeyd, “İki yetim”də Pyer, “Axmaq”da Sadıq, “Hamlet”də Gildenstern və başqaları var. Ancaq İsmayıl Osmanlının Tbilisidəki səhnə fəaliyyəti uzun sürmür. Bir yandan böyük səhnə arzusu, digər tərəfdən də məsləhətlərinə böyük ehtiyac duyduğu, sənət müəllimi kimi baxdığı Kirmanşahlının Bakıya getməsi İsmayıl Osmanlının paytaxta gəlişini tezləşdirir. 1930-cu ildə İsmayılın arzusu gerçəkləşir. O, dövrünün ən böyük sənətkarlarının çalışdığı Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında işə düzəlir.

Aktyor İsmayıl Hidayətzadəyə böyük simpatiyası var idi. Ümumiyyətlə, böyük rəğbət bəslədiyi adaşının səhnə fəaliyyətinin Osmanlının yaradıcılığına böyük təsiri olub.

Hidayətzadənin eyni roluna belə dönə-dönə baxmaqdan yorulmayan Osmanlı həmişə ondan öyrənməyə çalışıb. Bu həqiqəti aktyorun özü belə ifadə edib:

“Mənə sual versəydilər ki, mən necə akytor olmaq istəyirəm, deyərdim Hidayətzadə kimi”.

Yeri gəlmişkən, adaşların, demək olar ki, eyni vaxtda oynadıqları bir rol var: Şərif. Dövrünün ən qüdrətli sənətkarlarından biri olan İsmayıl Hidayətzadənin oynadığı bu rolu almasının maraqlı tarixçəsi var: “Almaz” tamaşasında sözsüz bir epizodik rolda çıxış edirdim. “Almaz” tamaşası gedən axşam tezdən gəlib qrim edirdim ki, sonra Hidayətzadəyə tamaşa edim. Hidayətzadə hər dəfə Şərifə yeni bir oyun əlavə edirdi. O, həmişə canlı idi. Mənim Şərif rolunu oynamaq həvəsim günü-gündən artırdı. Bir dəfə Cəfər Cabbarlı məni yanına çağırıb dedi ki, “Sən götür Şərifi hazırla. Hidayətzadə xəstədir, yorulur. Bundan başqa, bu mənim çoxdankı fikrimdir. Gərək sən də yaxşı oynayasan”. Mən böyük sevinclə Şərif rolunu hazırlamağa başladım. Bu işdə Cəfər Cabbarlının mənə böyük köməyi oldu. O, tez-tez məni otağına çağırır, bir neçə saat mənimlə məşğul olurdu. O, həyatda gördüyü Şəriflərdən maraqlı söhbətlər edər, sonra rolu mənə oxutdurub məsləhətlər verərdi. Milli Dram Teatrı səhnəsində bir-birindən maraqlı obrazlar yaradan İsmayıl Osmanlının Heydərqulu (“Həyat”), Surxay (“Toy”), Qasım (“Nişanlı qız”), Kərim Rəhimli (“Alov”), Şəkərlinski (“Kəndçi qızı”), Şaliko (“Vaqif”), Xəlil(“Əliqulu evlənir”), Məşədi Oruc (“Ölülər”) və s. obrazları teatr tarixində özünəməxsus yer tutub.

İsmayıl Osmanlı o aktyorlardan idi ki, onlar həm teatrda, həm kinoda, həm də televiziyada böyük həvəslə çalışırdı. Filmlərimizdə də bu aktyorun yaratdığı onlarla maraqlı obraz yadigar qalmışdır. Şahbazov (“İyirmialtılar”), Tağıyev (“Ulduzlar sönmür”) filmlərindəki tarixi şəxsiyyətlərin rollarını böyük ustalıqla yaradan aktyor milyonerlərə xas olan xarakterik cizgilər tapmaqla yanaşı, rollara ustalıqla milli kolorit verə bilmişdir. Rza bəy (“O olmasın, bu olsun”) obrazı İsmayıl Osmanlı yaradıcılığında xüsusi yer tutur.

“Poçt qutusu”ndakı Novruzəli isə bu böyük aktyorun yaratdığı ekran qəhrəmanlarından daha çox yaddaqalanıdır. O, qəhrəmanların bütün cizgilərini təbii şəkildə verməyə çalışır və buna nail olur. Xanla görüşü, ac ulağın belinə boş un çuvalını atıb acqarına yola düşdüyü, eyni zamanda poçt qutusu yanında dayanıb xanın məktubuna qarovul çəkdiyi anlarda necə də təbiidir. Bəzən elə hiss edirsən ki, bu aktyor özünü oynayır. Çünki İsmayıl müəllim xaraktercə çox səmimi insan idi. Elə rollarında da bu, aydın hiss olunurdu. İsmayıl Osmanlının yaradıcılığından söhbət düşəndə onun “Yeddi oğul istərəm” filmindəki Kələntər rolunu unutmaq olmaz. Bu, olduqca çətin və mürəkkəb bir obrazdır. Onun xarakterindəki təzadlı məqamları aktyor çox ustalıqla açır. Filmin əvvəlində “Hamam, hamam içində” ifadəsini eşidəndə elə hiss edirsən ki, o, xeyirxah bir insandır. Amma gülləni Cəlala tuşlayanda bu insanın əsl xisləti üzə çıxır. Kələntər hər cür alçaqlığa qadir, nifrətə layiq insandır. “Əsil dost”da Şirəli, “Sehirli xalat”da vəzir, “Yenilməz batalyon”da dərzi, “Bakıda küləklər əsir”də Əlibaba kimi rolları ilə İsmayıl Osmanlı kino sahəsində də istedadlı aktyor olduğunu təsdiq etmişdi. Daha bir kəndli rolunu o, “Dəli Kür” filmində yaratmışdı. Bu kinolentdəki milli xarakterlərdən biri – faytonçu Məmmədəli kişinin obrazını o çox bacarıqla yaratmışdı. Bu kənd adamı oğlu Osmanı oxumağa göndərməkdən çəkinmir. Baş verən hadisələri o qədər qiymətləndirə bilməsə də, maarifçiliyin əhəmiyyətini dərk edir. İsmayıl Osmanlının kinoda yaratdığı ən qiymətli obraz “Nəsimi” filmində böyük hürufi şair Nəiminin obrazıdır. Bu tarixi şəxsiyyəti yaratmaq o qədər asan olmasa da, aktyor onu məharətlə oynamışdı. Nəimi aktyorun ifasında dövrünün böyük şairi, mübariz, öz əqidəsinə sadiq insandır. Tamaşaçı onun simasında Nəiminin bütün əzablarını, iztirablarını görür. İsmayıl Osmanlı mənalı ömrünün 50 ildən çoxunu teatra, kino sənətinə həsr etmişdi. Teatr rejissoru Tofiq Kazımov İsmayıl Osmanlı haqqında 1974-cü ildə çap etdirdiyi monoqrafiyasında onun səhnə fəaliyyətini geniş və əhatəli şəkildə təhlil etmişdi. Dövlətimiz onun əməyini yüksək qiymətləndirib. O, SSRİ xalq artisti fəxri adına layiq görülmüş, həmçinin “Qırmızı Əmək Bayrağı” və “Şərəf nişanı” ordenləri və medallarla təltif olunmuşdu. Bu böyük sənətkarın xatirəsi onun sənətini sevənlər tərəfindən həmişə yad ediləcək, çəkildiyi filmlər onu əbədi yaşadacaqdır.

M. MÜKƏRRƏMOĞLU

Xalq qəzeti.- 2009.- 25 aprel.- S. 8.