“Bəy Behbud” Səlim bəy Behbudovdur

1905-ci ilin 9 yanvar Qanlı bazar günü Peterburq Texnologiya İnstitutunun müdavimi Səlim bəy Behbudovun da tələbəlik həyatına son qoydu. 140 min nəfərin iştirak elədiyi inqilabi həyəcanda tələbələri ön sıralarda gedən bu ali təhsil müəssisəsini hökumət rəsmi şəkildə bağladı. Üsyankar ruhlu gəncləri izləməyə və həbs etməyə başladılar. Birinci kurs tələbəsi, 20 yaşlı Səlim bəy də tutulmaq təhlükəsindən yaxa qurtararaq institutla vidalaşıb, doğma Şuşasına qayıtdı. Bir il boş-bekar qalsa da, günlərini mənalı və səmərəli keçirdi, fransız dilini öyrənməklə məşğul oldu, Avropanın ali məktəblərindən birinə daxil olmağa hazırlaşdı.

Həmin vaxt dövrünün tanınmış həkimlərindən olan atası Mehrəli bəyin qəflətən vəfat etməsi maddi cəhətdən Səlim bəyin vəziyyətini xeyli ağırlaşdırdı. Lakin oxumaq istəyindən dönməyən gənc Bakıya — bir çox tələbələrə səxavətlə hamilik edən xeyriyyəçi Əjdər bəy Aşurbəyovun yanına getdi, gəlişinin məqsədini və arzusunu bildirdi. Maarifə, təhsilə böyük qiymət verən bu Bakı milyonçusu Səlim bəyi ümidsiz qoymadı, ayda 25 manat təqaüdlə onu Fransaya ali təhsil almağa göndərdi.

1906-cı ilin yayında Səlim bəy Behbudov Paris Siyasi Elmlər Məktəbinin diplomatiya fakültəsinə qəbul olundu. Burada o, gələcəkdə Türkiyə Kommunist Partiyasının banilərindən və rəhbərlərindən olacaq Mustafa Sübhi ilə eyni kursda oxudu. İnstitutda iki qardaş türk xalqını təmsil edən hər iki tələbə əla oxumaqla tələbə və müəllim kollektivi arasında seçildi, sevildi. İlk günlərdən özünü fəal və çalışqan tələbə kimi göstərən Səlim bəy az müddətdə fransız dilini mükəmməl öyrəndi. Ərəb, fars, rus dillərini gözəl bildiyi üçün ikinci kursda oxuyarkən böyüklər üçün açılmış Berlits məktəbində rus və türk dillərindən dərs deməyə dəvət olundu. Beləliklə, o, tələbəykən həm də müəllim oldu, fransızlara bu dilləri öyrətməyə başladı...

1910-cu ildə təhsilini başa vuran Səlim bəy Behbudov Berlits məktəbinin müdiriyyəti ilə müqavilə əsasında Parisdə qalaraq üç il də müəllimlik fəaliyyətini davam etdirdi və 1913-cü ildə Şuşaya qayıtdı. Dövlət idarələrində münasib iş tapmayan bu ali təhsilli mütəxəssis bir müddət şəxsi evlərdə fransız dili dərsi dedi, bu dilin gözəl bilicisi kimi tanındı. 1917-ci ildə vaxtilə oxuduğu Şuşa Realnı Məktəbinə müəllimliyə dəvət olundu və eyni zamanda qız progimnaziyasında fransız dilini tədris eləməyə başladı.

1918-ci ildə Qarabağda baş verən hərc-mərclik, xüsusilə də, getdikcə alovlanan erməni-müsəlman davası Səlim bəyin realnı məktəbdən və qız progimnaziyasından getməsinə səbəb oldu. O, yenə də əvvəlki kimi evlərdə dərs deməyə başladı. Çox çəkmədən Azərbaycanda demokratik respublika quruldu və bu hökumət Səlim bəyi Ağdama qaçqınlar üzrə müvəkkil vəzifəsinə göndərdi. O, bir müddət Aşağı və Yuxarı Qarabağda qaçqınların problemləri ilə, xüsusən də, onların yerləşdirilməsi ilə məşğul oldu.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Səlim bəy Behbudovu yüksək ixtisaslı kadr kimi dövlət idarələrinə işə cəlb elədilər. O, bir müddət Qarabağ İnqilab Komitəsində katib, tərcümə şöbəsinin, Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Bankı Ağdam şöbəsinin, Ağdam İcraiyyə Komitəsində torpaq şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışdı. Lakin çox çəkmədən ictimai mənşəyinə görə işdən azad olundu. Əlacı kəsilib, indi də rəiyyətlə bərabər, kənd təsərrüfatı işləri ilə məşğul olmağa başladı. Sonra isə Üçoğlan kəndində atasından qalma 25 desyatin torpaq sahəsini və əmisi oğlu Cahangir bəylə şərikli kəhrizini kəndlilərə icarəyə verdi.

Bir müddət işsiz qalan Səlim bəy Behbudov 1926-cı ildə həmişəlik Bakıya köçdü, Dövlət Plan Komitəsində mədəniyyət bölməsinin katibi vəzifəsinə işə düzəldi. Dörd il burada çalışdı, sonra altı il də Azərbaycan Sənaye Şurasında, Azərxalçaittifaqda kadrlar üzrə iqtisadçı işlədi. O, eyni zamanda Bakıdakı 25 nömrəli orta məktəbdə fransız dilini tədris edirdi.

Qarabağlıların çoxu kimi Səlim bəy də gözəl avazla oxuyur, həm yaxşı qarmon çalır, həm də poeziyaya və xalq yaradıcılığına böyük həvəs göstərirdi. O, folklor nümunələrini — atalar sözlərini, zərb-məsəlləri, nağılları, bayatıları, tapmacaları və s. toplayır, dövri mətbuatda dərc etdirirdi. Qohum-əqrəba, dost-tanış arasında “Səlim qağa”, “Səlim dadaş” kimi müraciət olunan Səlim bəy mətbuat və elm aləmində “Bəy Behbudov”, ya da “Behbud bəy Behbudov” kimi tanınır, bədii yazılarını isə bəzən “Bəy Behbud” təxəllüsü ilə imzalayırdı. Yaxın qohumlarından tibb elmləri doktoru Şəmsi Behbudov xatırlayır ki, Səlim bəy onun atası Mirzəli bəyə və əmilərinə göndərdiyi məktubları nəzmlə yazırdı.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsi, ədəbi-bədii nümunələrinin toplanılması sahəsində mühüm xidmətləri olan məşhur folklorçu alim Salman Mümtazın 1932-ci ildə bədii nəsrimizin banisi İsmayıl bəy Qutqaşınlının “Rəşid bəy və Səadət xanım” hekayəsinin yeganə nüsxəsini Xan qızı Natəvanın nəvəsi Xasay xan Usmiyevin yaxından köməkliyi ilə Azərbaycan Dövlət Muzeyində tapıb üzə çıxarması ədəbiyyat aləmində sensasiyaya səbəb olmuş və yeniliyə çevrilmişdi. Salman Mümtaz bu əsəri kitab halında çap etdirmək üçün 1933-cü ilin sonlarında “Azərnəşr”in ədəbi irs şöbəsinə təqdim eləmişdi. O zaman nəşriyyatın direktoru vəzifəsində çalışan Məmməd bəy Cuvarlı ədəbiyyat tariximiz üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən 60 səhifəlik bu kiçik əsərin ədəbi dəyərini başa düşərək onun nəşrinə icazə vermişdi.

Əsas məsələ isə hekayənin tərcüməsi idi. Onu elə bir mütəxəssis dilimizə çevirməliydi ki, həm fransız dilini dərindən, incəliyinə qədər bilsin, həm də əsərdəki milli Azərbaycan ruhunu, koloriti saxlasın. Belə tərcüməçini isə o vaxtlar, necə deyərlər, əldə çıraq axtarırdılar.

Salman Mümtazın ağlına gələn ilk mütərcim isə yaxından tanıdığı, savadına və qabiliyyətinə dərindən bələd olduğu Səlim bəy Behbudov oldu. Tərcümə barədə danışıb, razılaşandan sonra hekayəni ona verdi. Redaktorluq isə Əsəd Axundova həvalə olundu. Salman Mümtaz “Ədəbiyyat” qəzetinin 1936-cı il 11 mart tarixli nömrəsində “Yüz il bundan əvvəl Azərbaycan nasiri” adlı məqaləsində bu tərcümə barəsində belə yazırdı: “Mənim tövsiyəmə görə hekayənin tərcüməsi Səlim Behbudov yoldaşa və sətirləri qaralamaqla mənə mühəvvəl edildi”.

Nəhayət, gərgin zehni əməkdən və ədəbi redaktədən sonra əsərin tərcüməsi nəşriyyata təqdim olundu və hekayə qısa müddətdə işıq üzü gördü. “Rəşid bəy və Səadət xanım”ın fransızcadan tərcümə olunub, nəşr edilməsi Səlim bəy Behbudovu ədəbi ictimaiyyət arasında istedadlı bir mütərcim kimi də tanıtdı və onun adı “Azərnəşr”in tərcüməçiləri siyahısına həmişəlik yazıldı. Çətin və mürəkkəb əsərlərin dilimizə çevrilməsi ona etibar edildi. Çox çəkmədən bu istedadlı tərcüməçi “Azərbaycanca-fransızca-rusca lüğət” üzərində işləməyə başladı. Tərtibçiyə bu işdə bir qadın mütəxəssis də kömək edirdi.

Bu fundamental iş hələ başa çatmamış nəşriyyatın bədii ədəbiyyat şöbəsi fransız mahnı janrının mahir ustası kimi şöhrətlənmiş, mahnılarında əsas yeri siyasi satira tutan fransız şairi Pyer Jan Beranjenin “Seçilmiş şeirlər” toplusunu plana saldı və tərcüməni Səlim bəyə tapşırdı. Kitabın redaktoru isə o vaxtlar hələ gənc şair olan Məmməd Rahim idi. Ciddi tərcümə və bədii redaktədən sonra görkəmli fransız şairinin əsərləri azərbaycanlı oxucuların ixtiyarına verildi. Kitabda tərcüməçinin ad-familiyası belə yazılmışdı: “B. Behbudov”. Və bu tərcümə də Səlim bəyə böyük şöhrət gətirdi. O, “Azərnəşr”lə müqavilə əsasında əməkdaşlığını bir müddət davam etdirdi, müxtəlif səpkili əsərləri ana dilimizə çevirdi...

Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsi idi. Səlim bəy nədənsə “Azərnəşr”lə əlaqəsini kəsmişdi və daha tərcümə işləri ilə məşğul olmur, yalnız orta məktəbdə dərs deməklə kifayətlənirdi. Deyəsən, istedadı, çox dil bilməsi, tanınması başına bəla olmuşdu. Son vaxtlar dövlət təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşları da onunla yaxından maraqlanır, bu üstün cəhətlərinə görə öz işlərinə cəlb eləmək istəyirdilər. Hətta bu barədə Səlim bəyə bir neçə dəfə təklif də olunmuşdu. Lakin təpədən-dırnağa kimi əsl bəy olan bu vüqarlı kişi bu işə qol qoymamış, hökumət adamlarına qətiyyətlə və açıq şəkildə kəskin cavab vermiş, onları hər yerdə ifşa və rüsvay eləmişdi. Səlim bəyin bu hərəkəti dövlət təhlükəsizlik orqanları əməkdaşlarını bərk hiddətləndirmişdi. Ona görə də keçmişdə bəy olmasını, xarici ölkədə ali təhsil almasını bəhanə edərək onu hökumətin gözündə şübhəli şəxs kimi qələmə verdilər və izləməyə başladılar.

Repressiya illərində minlərlə günahsız insanın, xüsusən də, əsilli-nəsilli adamların, milli ruhlu ziyalıların məhv edilməsini gözlərilə görən Səlim bəy yaşadığı quruluşla qəti barışa bilmirdi. O, artıq bu hökumətdən əlini üzmüş, küskünləşmişdi. Hətta işə də getmir, bəzi adamlardan uzaq gəzirdi. Gedəcəyi yer isə yalnız yaxın qohum-əqrəbalarının və dost-tanışlarının evləri idi. Hər gün axşamçağı gözündə eynək, başında hündür şlyapa, əynində qara rəngli pencək olan Səlim bəy sədəfə tutulmuş əsasını da götürərək bəzən ailəsi ilə, bəzən də tək-tənha evdən çıxır, bir də gecəyarısı qayıdırdı. Bu isə onu qarabaqara izləyən dövlət təhlükəsizlik orqanları əməkdaşlarının nəzərindən yayınmırdı. Onun ardınca düşən agentlər Səlim bəyin hər bir addımına göz qoyurdular.

1941-ci il dekabrın sonları idi. Səlim bəy arvadı Şəmsini və qızı Dilsuzu da götürüb, Yeni ili qeyd eləmək üçün yaxın qohumu Məmməd Muradovun evinə yollandı. Ağalar bəy Əliverdibəyov arvadı Məhbubə xanımla, Xan Şuşinski arvadı Tovuz xanımla, Cəmil bəy Behbudov arvadı Səltənət xanımla, Yusif Məlikov arvadı Sona xanımla, digər qohumları — Cahangir bəy Behbudov, İbrahim bəy Fuladov, Firudin bəy Behbudov, Mövsüm bəy Əhmədov da məclisdə idilər. Qonaqlar ev sahibinin həyat yoldaşı Sədiqə xanımın dəmlədiyi plovdan yeyə-yeyə keçmişdən, gələcəkdən, təzəcə başlanan müharibədən danışır, tez-tez Hitlerin, Stalinin adlarını çəkirdilər. Pəncərənin önündə, qaranlıq bir küncdə özünə yer eləyən agent isə eşitdiklərini bir-bir bloknotuna qeyd edirdi. Məclis dağılmamışdan bir az əvvəl kifayət qədər “fakt” toplayan agent sürüşüb, aradan çıxdı və ertəsi gün Məmməd Muradovun mənzilində olan “antisovet təbliğat” barədə yuxarı orqanlara məlumat verdi.

Lakin ayının min bir oyunu bir armudun başında idi. Nəyin bahasına olursa-olsun, Səlim bəy Behbudov aradan götürülməliydi. Ona görə də V şöbəyə daxil olan materialları tez-tələsik “saf-çürük edən” rəis müavini, dövlət təhlükəsizlik leytenantı B. İ. Kalyagin 1942-ci il yanvarın 22-də onun cinayət işini belə rəsmiləşdirdi: “Səlim bəy Behbudov antisovet ünsürdür. 1940-1942-ci illərdə o, hökumətdən narazı olan bir dəstə adamı başına toplayaraq müntəzəm surətdə Sovet hakimiyyətinə qarşı gizli əksinqilabi təşviqat aparır. Köhnə bəy-xan ağalığı dövrünün qanun-qaydalarını tərifləyərək onun bərpa olunması mövqeyində dayanır. Kolxoz quruluşuna böhtan atır, sosialist tədbirlərinə, vergi siyasətinə qarşı çıxır. Faşistlərin müvəqqəti olaraq tutduqları rayonlarda dinc əhaliyə və hərbi əsirlərə qarşı etdikləri vəhşiliklər barədə Sovet informasiya bürosunun məlumatlarının yalan olduğunu təsdiqləyir. Bir sözlə, Böyük Vətən müharibəsində Sovet xalqının məğlubiyyətinin tərəfdarı kimi çıxış edir və sair və ilaxır”.

Bütün bunlar isə onun ən ağır cəzaya məhkum olunmasına kifayət edirdi. B. İ. Kalyaginin qərarı isə qəti idi: Güllələmək! Yanvarın 24-də Səlim bəy Behbudov (1885-24.XII.1942) həbs olundu. On bir ay həbsxanada olmazın işgəncələrə məruz qalandan sonra əməl dostu Mövsüm bəy Əhmədovla birlikdə güllələndi.

Vasif QULİYEV

Xalq qəzeti.- 2009.- 26 aprel.- S. 7.