Mehdi Hüseyn- 100

Bütün zamanların sənəti

Görkəmli yazıçı və ədəbiyyatşünas Mir Cəlal 1959-cu ildə “Mehdi Hüseyn” məqaləsində yazırdı: “Mehdinin əsərləri hələ otuzuncu illərdən yayılmağa, diqqəti cəlb etməyə başlamışdı. Onun bir sıra həcmcə xırda, mövzu etibarilə əhəmiyyətli, məzmunca zəngin hekayələrindən istedadlı gənc bir qələm sahibinin səsi gəlirdi... Müzakirə və söhbətlərdə bəzən bu sual eşidilirdi: Mehdinin yazı üslubu klassiklərdən kimə daha yaxındır- Axundova, Mirzə Cəlilə, Süleyman Saniyə, yoxsa Qorkiyə və ya Fadeyevə? Mən deyərdim ki, bu üslub hər kəsdən əvvəl Mehdinin öz orijinal üslubudur”.

M.Hüseynin nəsrinə verdiyi bu qiymətlə böyük ədib, heç şübhəsiz ki, sənətkarın yaradıcılığını ədəbi ənənəyə qarşı qoymaq niyyətində deyildi; Mir Cəlal istedadlı nasirin ədəbi ənənəyə novator münasibətini önə çəkirdi. Yaradıcılığında özünü qabarıq şəkildə göstərən novator xüsusiyyətlərlə bu nasirin özünəməxsus bir yazı manerası formalaşdırdığını, fərdi nəsr poetikasını yarada bildiyini vurğulayırdı. Bu isə mahiyyət etibarı ilə M.Hüseynin bir nasir kimi özünü təsdiq etdiyini, ədəbiyyatımızda özünəməxsus səhifə açdığını ədəbi ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmaq demək idi.

Məlumdur ki, M.Hüseyn bədii yaradıcılığa 20-ci illərin sonlarında hekayə janrında yazdığı əsərləri ilə gəlmişdir. Lakin bu bir həqiqətdir ki, bədii nəsrimiz tarixində M.Hüseynin yerini müəyyənləşdirən və onu istedadlı nasir kimi tanıdan daha çox roman janrında yazılan əsərləri olmuşdur. Bu mənada “Daşqın”, “Tərlan”, “Səhər”, “Abşeron”, “Qara daşlar” və ən nəhayət, “Yeraltı çaylar dənizə axır”romanlarının adlarını xatırlamaq, böyük yazıçının nəsrinə daha çox bu əsərlərin ideya-bədii keyfiyyətləri əsasında qiymət vermək tam qanunauyğun görünür.

30-40-cı illərdə nəsrin əsas hərəkət istiqamətini və simasını müəyyənləşdirən bu əsərlər müasir ədəbiyyatşünaslıqda inqilabi, sinfi və kolxoz quruculuğu uğrunda mübarizədən bəhs edən əsərlər kimi qiymətləndirilir. Bu cür təfsir və qiymətləndirmə əslində həmin romanların müasirlik ruhunu şübhə altına salır və dolayısı ilə həmin əsərlərin ancaq ədəbi-tarixi prosesin faktı kimi əhəmiyyətli olması tendensiyasını irəli çıxarır. Müasir ədəbiyyatşünaslıqda belə bir fikir də səslənir ki, “... 1920-30-cu illər nəsrində ”inqilabçı” obrazı milli tip kimi dərk oluna bilmir” (T.Əlişanoğlu). Bəli, biz də qəbul edirik ki, “Şamo”, “Dirilən adam”, “Dünya qopur”, “Qəhrəman”, “Daşqın”, “Tərlan” və eləcə də “Səhər” romanlarının inqilabi hərəkata doğru istiqamət götürən süjeti və aparıcı qəhrəman kimi təqdim edilən obrazın “inqilabçı” xarakteri ideologiyadan güc alır, müəllif süjetin hərəkətində və qəhrəmanın xarakterində həyatın həqiqətlərindən çox, reallıqdan çox, ideologiyadan, siyasi rejimin ədəbiyyat üzərindəki basqısından qidalanan ideya xəttinin gerçəkləşməsinin qayğısına qalır.

Bütün bunlar həqiqətdir. Lakin 30-cu illərdən meydana çıxmağa başlayan və dövrün ədəbi tənqidinin inqilab və kolxoz quruculuğu uğrunda mübarizədən bəhs edən romanlar kimi dəyərləndirdiyi bu əsərlərdə başqa ideya xətləri, alt qat, gizli mətləblər yoxdurmu?

Mən Mir Cəlalın 100 illik yubileyi münasibətilə yazdığım məqalədə metodoloji baxımdan məsələyə tamam fərqli yanaşma tərzini əsaslandırmağa çalışmışdım: “Postmodernist tənqiddə çox maraqlı bir tezis var. Bu tənqid hesab edir ki, ”bədii əsərin öz strukturu etibarı ilə bitib-tükənməz məna potensialına malik olması böyük əhəmiyyət kəsb edir” (Q.Quliyev).

Bəlkə, biz “Bir gəncin manifesti”nə “bitib-tükənməz məna potensialı” prizmasından yanaşaq? Sovet hakimiyyəti uğrunda gedən mübarizəni də uzaqbaşı bu məna potensiallarından biri hesab edək? Yəni bizə aydın deyil ki, sovet tənqidi “Bir gəncin manifesti”ndəki “çox zəngin məna potensialından” məhz zamanın, mühitin, siyasi rejimin təbiətinə uyğun gələn ancaq birini – sovet hakimiyyəti uğrunda gedən mübarizəni qabardırdı? Eyni zamanda, axı, sovet tənqidi özü də (M.Arifin simasında) əsərdə “xalq ruhunun” əksini etiraf etmişdir. Bəlkə, bu etirafdan yapışıb, postmodernist nəzəriyyənin tələb etdiyi kimi, romanın materialını mətn hesab edərək onu yenidən “oxu”yaq? Sovet tənqidinin üstündən sükutla keçdiyi, qabartmaq lazım bilmədiyi milli və bəşəri məzmunu önə çəkək?”

“Bir gəncin manifesti”ndə olduğu kimi, M.Hüseynin “Daşqın”, “Tərlan” və “Səhər” romanlarında belə “məna potensialı” – milli və bəşəri məzmun varmı? Bu gün həmin əsərlərin müasirliyini şərtləndirən cəhət kimi deməliyik ki, bəli – var.

“Daşqın” romanının Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünaslığındakı təfsirlərindən birinə diqqət yetirək: “M.Hüseynin üç hissəli ”Daşqın” romanı (1933-1936) Vətəndaş müharibəsi və Azərbaycan – Gürcüstan sərhəddində menşevik, müsavat qalıqlarının törətdiyi qanlı faciələrin təsvirinə həsr olunmuşdur”. Bu qənaət bədii mətnin ifadə elədiyi həqiqət deyil. Bu, bədii qiymətləndirmədə məhkəmə hakimi kimi hökm verməyə öyrəşmiş sovet ədəbiyyatşünaslığının əsər haqqında çıxardığı hökm – qənaətdir və həm də birtərəfli hökm və qənaətdir.

“Daşqın” romanında xalqın öz milli varlığını saxlamaq uğrunda XI Qızıl Ordu ilə, müstəmləkəçi rejimlə qarşılaşma səhnələri, dövrün ağırlığı, amansızlığı və taleyüklü olması təsvir edilir. Əsərdə keçən əsrin ikinci onilliyinin sonlarında xalqımızın yaşadığı faciəli tale, milli müstəqilliyini saxlamaq uğrundakı cəhdlərinin uğursuzluğa düçar olmasına dair zamanın həqiqətləri əks olunmuşdur. Əlbəttə, bu həqiqətlər üzdə deyil. Azərbaycana “qırmızı inqilab” gətirmiş və qan gücünə onu bu xalqa pərçim etməyə çalışan XI Qızıl Ordu ilə milli qüvvələr – Musavat qüvvələri arasındakı mübarizənin fəhmli, ayıq oxucuya təlqin etdiyi həqiqətlərdir.

“Səhər” romanının da əsas qəhrəmanının yolu “inqilaba doğru”dur. Bu mənada Bayram Mir Cəlalın “Bir gəncin manifesti” romanındakı Mərdanla tipoloji yaxınlıq yaradır. Mərdan kimi Bayram da kənddə yaşayışın “dözülməzliyi”nə dözməyib “ruzi” dalınca şəhərə gəlir və inqilabi hərəkata qoşulur. Ancaq fikrimizcə, “Səhər”i bütövlükdə inqilabçı Bayramın (eləcə də məslək dostlarının) mübarizə yolu kimi başa düşmək romanın məna-məzmun polifonizmini tam şəkildə dərk etməyə imkan vermir.

Romanın “Oyanan kənd” adlı ikinci hissəsi bütövlükdə Azərbaycan kəndinin problemlərini, ziddiyyətlərini, kənd insanının mənəvi dünyasını, sinfi- zümrəvi münasibətləri, çar hökümətinin – müstəmləkəçi rejimin antimilli siyasətindən törəyən bəlaları, Azərbaycan kəndlisinin ağrı və acılarını realistcəsinə əks etdirir. Bu mənada bizim Azərbaycan kəndinin acınacaqlı taleyi haqqında “Danabaş kəndinin əhvalatları”ndan, “Dirilən adam” və “Bir gəncin manifesti”ndən aldığımız təəssüratlar “Səhər”də daha da dərinləşir. Eyni zamanda, Mehdi Hüseyn sələflərinin yaradıcılığını – ədəbi ənənədən gələni təkrar etmir, onun kəndə, kənd adamına özünəməxsus baxış bucağı var. Yazıçı təhkiyəsində özünə yer alan bu təsvirlər Azərbaycan kəndlisinin antirejim əhvali-ruhiyyəsini, milli birliyini, xarakter bütövlüyünü və dönməzliyini əks etdirir.

M.Hüseynin roman yaradıcılığında yeni keyfiyyət mərhələsi “Qara daşlar” romanı ilə başlayır və axırıncı romanı ilə – “Yeraltı çaylar dənizə axır” əsəri ilə bu mərhələ bir qədər də zənginləşir. Ədəbiyyatşünaslığımızda “Qara daşlar” yazıçının 1947-cı ildə yazdığı “Abşeron” romanının davamı hesab olunur. Bununla belə, “Abşeron” M.Hüseynin bədii nəsrində yeni keyfiyyət mərhələsinin başlanğıcı ola bilmir.

M.Hüseyn bu romanda həyati müşahidələrini inikas əvəzinə, daha çox bir ideoloq kimi çıxış etmiş, maarifçi ədəbiyyatda olduğu kimi, ideyadan süjetə gələrək “kommunizmə doğru sürətlə irəliləməkdə olan sovet adamının”, ictimai şüuru durmadan “yüksələn” əmək adamlarının obrazını yaratmağa daha çox can atmışdır. Bu qəhrəmanların əməl və hərəkətləri, düşüncə və duyğuları müəllifin onlara verdiyi həyatilikdən uzaq “rol”u gerçəkləşdirməkdən ibarət idi.

50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəlləri ədəbiyyatımızın tarixində yeni keyfiyyət mərhələsinin başlanğıcı hesab olunur. Bədii yaradıcılıqda insan probleminə diqqət artır. Cəmiyyətin sosial, siyasi və mənəvi- əxlaqi problemləri bilavasitə insanın daxili dünyası, həyati yaşantıları ilə sıx təmasda bədii təhlil müstəvisinə gətirilir. Ədəbiyyatda həyati müşahidələrin, həyatın diktə etdiyi məsələlərin inikasına meyl güclənir. Ədəbi tənqid 50-ci illərin sonlarında yaranan bir neçə romanı ilk dəfə insana humanist münasibət kontekstinin önə çəkilməsi və nəsrimizdə həyat həqiqətinin ifadəsinə artan meyli əks etdirmək baxımından xüsusi fərqləndirir. İ.Şıxlının “Ayrılan yollar”, M.İbrahimovun “Böyük dayaq”, İ.Hüseynovun “Yanar ürək” romanları ilə bərabər, bu sırada M.Hüseynin “Qara daşlar” əsəri də əhəmiyyətli yer alır.

“Qara daşlar” “Abşeron” romanının davamı təsiri bağışlasa da, ədəbiyyatşünaslığımızda bu əsərlər “dilogiya” kimi təqdim olunsa da, əsl həqiqətdə, “Qara daşlar” “Abşeron” əsərindəki mövzunun yeni şəraitin və zamanın tələbi ilə təzə variantda yazılması idi.

“Qara daşlar” yazılmağa başlayanda (1954-1958) “konfliktsizlik nəzəriyyəsi”nin ədəbiyyatımıza vurduğu zərər, şəxsiyyətə pərəstişin və bundan qidalanan diktatura rejiminin cəmiyyətdə yaratdığı ağrılı problemlər bütün aydınlığı ilə meydana çıxmışdı. “Abşeron”da isə bədii konflikt istehsal prosesinin çətinlikləri ilə məhdudlaşdırılmış, cəmiyyətin həqiqi ictimai – siyasi mənzərəsinin realist təsvirindən yan keçilmişdi.

“Qara daşlar”da M.Hüseyni yenidən həmin mövzuya qayıtmağa məcbur edən onun zamanın tələbinə uyğun bədii həllini, yeni estetik açılışını vermək istəyi idi. Əslində, mövzu dəyişməmişdi. Bədii məkanın dəyişməsi – neft uğrunda mübarizənin qurudan dənizə – Qara daşlara köçürülməsi də mahiyyəti dəyişmirdi. Dəyişən mövzuya yeni münasibət idi; Sözü gedən cəmiyyətin və zamanın həqiqətləri prizmasından mövzunun bədii həllini vermək təşəbbüsü idi.

“Qara daşlar”da yazıçı bu istəyinə nail olmuşdu. Romanın bədii konflikti həyatın ictimai- siyasi həqiqətlərindən güc alır, xalq və rəhbər qarşıdurması kontekstində, birincinin əzm və mətanəti, səbr və təmkini, əyilməzliyi, hər cür çətinliyə baxmayaraq qələbə əzmi romanda dramatizmi şərtləndirən həyati situasiya kimi mənalanırdı.

“Abşeron”da insanı istehsalat sahəsində qazandığı uğurlara görə qiymətləndirmək, məhz istehsal göstəricilərinə görə dəyərləndirmək kimi 30-40-cı illərin bədii ənənəsindən gələn kontekst güclü idi. İnsanın mənəvi- ruhi dünyası burda hələ insanlığı şərtləndirən aparıcı keyfiyyətə çevrilə bilmir, mənəvi- əxlaqi keyfiyyətlər ancaq istehsal göstəricilərinin yedəyində qiymətləndirmədə iştirak edirdi. “Abşeron” romanında yazıçı qəhrəmanlarını “hərtərəfli müasir insan yox, yalnız müəyyən bir peşə sahibi” kimi (Elçin) təsvir etmək tendensiyasından xilas ola bilməmişdi.

“Qara daşlar”da isə istehsalat mövzusuna insana humanist münasibət kontekstində bədii həll vermək müəllif niyyətinə birbaşa daxil olur. Bu, hər şeydən əvvəl, “Abşeron”la müqayisədə məişət süjetinin və sosial problematikanın istehsalat sücetinin əlavəsi, yamağı kimi yox, ona paralel şəkildə, demək olar ki, onunla eyni hüquqda “Qara daşlar”da yer alması ilə şərtlənir. Roman qəhrəmanlarının ailə – məişət, mənəvi – əxlaqı problemlərindən yaranan çətinliklər də dramatizmin güclənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. İnsana humanist münasibətin zəruriliyi ideyası romanın sosial – siyasi konfliktini şərtləndirən əsas cəhətlərdən biri kimi təzahür edir.

50-ci illərin sonu, 60-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən bədii nəsrində cəmiyyətdə baş verənlərə, siyasi rejim nümayəndələrinə, bir çox hallarda isə siyasi rejimin özünə istiqamətlənən tənqid estetik düşüncəni daha artıq məşğul etməyə başlayır.

İ.Hüseynovun “Yanar ürək” əsərindən start götürməyə başlayan tənqid pafosu M.Hüseynin “Yeraltı çaylar dənizə axır” romanında (1963-1964) yeni bədii material əsasında davam etdirilir. Romanda insan və zaman, insan və cəmiyyət, insan və siyasi rejim konteksti insana antihumanist yanaşmanı bədii düşüncənin tənqid hədəfinə çevirir.

“Yeraltı çaylar dənizə axır” romanında yazıçı istehsalat mövzusundan tamam uzaqlaşır, siyasi rejim və insan, siyasi rejim və xalq münasibətlərində ikincilərin üzləşdiyi faciələri realist qələmin bütün gücü ilə bədii təsvirin mərkəzinə gətirir. Sözü gedən illərin, bəlkə də, heç bir romanında, insana humanist yanaşma pafosu “Yanar ürək” və “Yeraltı çaylar dənizə axır” romanlarında olduğu qədər konseptual əks etdirilməyib.

“Yeraltı çaylar dənizə axır” əsərində bədii məzmunu ifadə forması da bilavasitə insan taleyini, onun həqiqi yaşantılarını dərinliyi ilə əks etdirməyə istiqamətlənib.Bu romanda oxucu Böyük Vətən müharibəsində itkin düşmüş ərinə görə təsəvvür edilməsi kifayət qədər çətin olan məhrumiyyətlərə düçar edilmiş Səmirə Aydının başına gələnlərlə onun qələmə aldığı gündəliklər vasitəsilə tanış olur. Gündəlik forması dünya ədəbiyyatı nümunələrindən bizə sentimental sənətin janrı kimi tanışdır. Lakin M.Hüseynin romanında Səmirə Aydının göz yaşı ilə suvarılan taleyi müharibə və qələbədən sonrakı illərdə xalqın başına gətirilən dəhşətlərin əksidir. Müəllif insana qeyri- insani münasibətin səbəblərini idarəetmədəki qüsurlarla bağlamağa çalışıb, xalqın bütün faciəli yaşantılarının kökünü “respublikanın sahibi” Mollayevin şəxsiyyəti ilə əlaqələndirsə də, realist təsvirin ifadə etdiyi həqiqətlər bütövlükdə sovet siyasi reciminin antihumanist mahiyyətini açmağa yönəlir.

M.Hüseynin romanları həqiqi bədii istedadın və roman təfəkkürünün məhsuludur. Görkəmli yazıçının əsərlərində zəngin məna potensialı var. Bu cəhət onun əsərlərinin bütün zamanlarda oxunacağına zəmanət verir.

Təyyar SALAMOĞLU,

filologiya elmləri doktoru

Xalq qəzeti.- 2009.- 29 aprel.- S. 6.