90 il xalqın xidmətində

(əvvəli qəzetin 25 və 26 avqust tarixli saylarında)

Dərc edilən materialların əsas mövzuları

Dərc olunan materiallar təsnif edilir və bir növ qəzetdə respublika həyatının və partiyanın, dövlət və hökumət orqanlarının müxtəlif aspektlərini əks etdirən tərtıbat strukturundan asılı olaraq dıgər yazılardan fərqləndirilirdi. Başqa qəzetlərdə olduğu kımi, “Kommunist” qəzetində də özünəməxsus rubrika və şöbələr sistemi yaradılmışdı ki, bu da həmin qəzetin başlıca vəzifələrinə daha dolğun cavab verirdi.

Hər bir rubrika da öz növbəsində bu və ya digər istiqaməti, problemin işıqlandırılmasını fərqləndirir və oxucunun diqqətini sistematik olaraq cəmləşdirir. Zaman keçdikcə problemlər, mövzular, müəlliflər dəyişir, rubrikalar isə bir çox hallarda varisliyin rəmzi və daşıyıcısı kimi qalırdı.

“Kommunist” qəzetinin müxtəlif rubrikaları var idi. Bu rubrikalardan bir qisminin adını sadalamaq yerinə düşərdi: “Sovet Azərbaycanında”, “Partiya həyatı”, “Qəzalarda”, “Kəndə doğru”, “Pambıq cəbhəsində”, “Neft cəbhəsində”, “Həmkarlar hərəkatı”, “Zaqafqasiya Federasyonunda”, “Sovet Rusiyasında”, “Şərq ölkələrində”, “Dünya işçi hərəkatı”, “Mətbuat”, “Müxbirlərimizə”, “Maarif”, “Xırda felyeton”, “Kəndli felyetonu”, “Fəhlə felyetonu”, “Teatr və musiqi”, “Yeni yolla” (yeni əlifba haqqında), “Biblioqrafiya” və s.

Qəzet vaxtaşırı müəyyən konkret mövzu və istiqaməti olan əlavələr də nəşr edirdi. Bunlar aşağıdakılardır: “Fəhlə-kəndli qadın səhifəsi” (1921), “Əmələ darülfünunu”, “Dilimizin islahı” (1922-1923), “Partiya həyatı”, “Qız qalası”, “Müxbirlik işi”, “Qızıl qələm”, “Məktəb” (1924), “Hökumətin əmr və qərardadları” (1925-1927), “Savadlı qızıl əsgər həyatı” (1924-1926), “Ədəbiyyat səhifəsi” (1924-1928), “Fəhlə-kəndli müfəttişliyi səhifəsi” (1926-1928), “Azərbaycan fəhlə-kəndli müxbirliyi” (1927-1928) və s.

Qəzet mətnlərdə cüzi dəyişikliklər edilməklə iki nəşrdə çıxırdı və bundan asılı olaraq oxuculara yuxarıda sadalanan əlavə və səhifələrdən başqa, qəzet tərəfindən nəşr olunmuş pulsuz əlavələr – Lenin və Stalinin portretləri, bloknotlar, Şərq, Avropa, Asiya, Cənubi və Şimali Amerika, Cənubi Qafqaz və Sovet respublikalarının xəritələri, aylıq və illik təqvimlər, şəkilli işçi almanaxı, “M.P.Vaqif”, “Nəşat Şirvani”, “Məhəmməd Hüseyn xan Müştaq”, “Qövsi”, “Kərbəlayı İlahi Arif”, “Q.B.Zakir”, “Mirzə Şəfi Vazeh” və b. verilirdi.

Qəzetin maddi bazası, həcmi, tirajı

Məlum olduğu kimi, XX əsrin 20-ci illərində məvaciblər dərəcələr üzrə verilirdi. Az məvacib alanlara, eləcə də məktəblərə və kollektiv abunəçilərə qəzet böyük güzəştlər nəzərdə tuturdu. Məsələn, 6-9-cu dərəcələr üzrə maaş alanlar abunə üçün ildə 29 rubl 75 qəpik, 15-17 dərəcələr üzrə maaş alanlar üç ödənişlə 50 rubl ödəməli idilər. Kəndlilər üçün abunə üçüncü dərəcə (yəni aşağı) üzrə müəyyənləşdirilirdi. Bundan əlavə, redaksiya tərəfindən kənd təsərrüfatı üzrə nəşr olunmuş xüsusi ədəbiyyat abunəçi kəndlilərə pulsuz paylanılırdı. Təkcə 1925- 1927-ci illərdə 12 adda belə kitabça çap olunmuşdu. Bunlardan aqronom-alim Əhməd Rəcəblinin “Gübrələr”, “Əkin torpağı”, A.P. adlı müəllifin “Pətəkləri necə saxlamalı”, A.M. adlı müəllifin “İribuynuzlu heyvanlarda xəstəliklər” və s. kitabçaları pulsuz paylanılmışdı.

Dotasiyalar ayrılan dövrlərdə qəzet abunəçilərə maya dəyərindən iki dəfə ucuz qiymətə satılırdı. Belə ki, bir aylıq komplektin əlavələrlə birlikdə qiyməti 2 rubl 86 qəpiyə olduğu halda, hətta ən yüksək maaş alanlar da 1 rubl 25 qəpikdən artıq ödəmirdilər, az maaş alanlar isə daha cüzi xərclə qəzetlərini ala bilirdilər. Redaksiyanın smeta kəsirləri isə müxtəlif dövlət orqanları, müəssisə və təşkilatları tərəfindən ödənilirdi.

Fəhlə-kəndli müxbirləri abunə kampaniyalarında fəal iştirak edirdilər. Onların fəaliyyətini tənzimləyən qəzet qarşılarında konkret vəzifələr qoyur və hamısını yarışa çağırırdı. Yarışların nəticələri isə qəzetin səhifələrində işıqlandırılırdı. Qəzet yuxarı orqanlar, təşkilatlar, müəssisələr qarşısında məsələ qaldırır, abunə kampaniyasına yardım göstərmələrini xahiş edirdi. Məsələn, M.S.Ordubadinin imzası ilə dərc olunan “Qəzetimizin tirajı və oxucuları” məqaləsində AzMİK, Azərittifaq, Ərzaq və Səhiyyə komissarlıqları, Azərpambıq idarəsi kimi yuxarı orqan və təşkilatlara müraciət edilərək xahiş olnurdu ki aldıqları məhdud saylı qəzet nüsxələri ilə kifayətlənməyib, daha artıq nüsxəyə abunə olsunlar və artıq nüsxələri qəza və dairə müəssisə və təşkilatlarına yardım kimi göndərməklə həm qəzetin kəndli kütlələri arasında yayılmasına, həm də abunənin təşkilinə kömək etsinlər. Qəzet öz israrlığı sayəsində bu istəyinə nail olmuşdur. Əgər 1923-cü ilin noyabrında qəzetin 4050 nüsxə tirajından 900-ü qəzalarda yayılırdısa, 1925-ci ilin dekabrında 8800 nüsxə tirajın 4310 nüsxəsi, yəni tirajın təxminən yarısı qəzalara göndərilirdi. 1928-ci ildə isə tirajın 3/4-ü qəzaların payına düşürdü.

Yeri gəlmişkən, həcm və tiraj haqqında... Əgər 1920-ci ildə qəzet kiçik həcmdə 2 səhifədə çap edilirdisə, 1922-ci ildə həcmi kəskin şəkildə böyüyüb 6, 8, 12, yubiley və bayram günlərində isə hətta 18-24 səhifədə nəşr olunurdu. Qəzetin formatı da böyümüşdü. Müqayisə üçün deyək ki, o indiki “Azərbaycan” və ya “Xalq qəzeti”ndən 5 sm uzun və 2 sm enli idi. Bu formatda qəzet 1926-cı il iyulun 9-na kimi nəşr olunmuşdur.

Təmiz minimal yığım 4320 vahidə bərabər idi. Birdəfəlik tiraj orta hesabla 1920-ci ildə 9000 nüsxə (1921-ci il fevralın 13-dək qəzetin tirajı dövlət müəssisələrinin hesabına pulsuz paylanılırdı), 1921-ci ildə - 3500 nüsxə (1921-ci il fevralın 15-dən qəzetin pullu yayıma keçməsi ilə əlaqədar olaraq tiraj kəskin şəkildə azaldı), 1922-ci ildə – 5000, 1923-cü ildə – 5500, 1924-cü ildə – 6500, 1925-ci ildə – 9500 nüsxəyə bərabər idi. 1925-ci il iyunun 8-dən etibarən qəzetin sonuncu səhifəsində tirajın miqdarı barədə məlumatın verilməsinin dayandırılması və yalnız ötəri hallarda bu və ya digər səbəbdən yarımçıq məlumat verilməsi qəzetin tirajı barədə təsəvvürlərimizi son dərəcə məhdudlaşdırdı. Yalnız 1927- ci ildə nəşr olunmuş yubiley nömrəsindəki məqalələrin birində tirajın 10 min nüsxəyə çatması haqda ötəri məlumat verilmişdi.

Nədən və necə yazmalı?

Fəhlə-kəndli və partiya-hərbi müxbirləri qarşısında “qəzetin həyatımızın güzgüsünə çevrilməsi” üçün konkret vəzifələr qoyulmuşdu. Məsələn, “Qəza müxbirlərinin nəzərinə!” sütununda onlardan tələb olunurdu ki, aşağıdakılara xüsusi diqqət yetirsinlər:

- xurafata və savadsızlığa qarşı mübarizə aparmaq;

- ərzaq vergisi yığımı və çöl əkin işləri sahəsində məlumat toplamaq;

- kənd təsərrüfatında işlərin yaxşılaşdırılmasına kömək məqsədilə materialların dərc olunması;

- partiya ilə əlaqə və s.

Tərxis olunub kəndə gedən hərbi müxbirlərə də konkret tapşırıqlar verilirdi. Hacı Səlim Səyyahın imzası ilə yazılmış “Hərbi müxbirlər kənddə necə işləməlidirlər?” məqaləsində deyilirdi ki, onların qarşısında çox ciddi və mühüm vəzifələr durur. Onlar qələmlərini yerə qoymamalı, şəhərliləri kənd həyatı ilə tanış etməli, kəndə gələn kimi ilk növbədə “Kommunist”, “Kəndçi qəzetəsi” və “Yeni fikir” qəzetləri ilə sıx ünsiyyət yaratmalı, abunə kampaniyasında fəal iştirak etməli, yerlərdə divar qəzetlərinin yaradılması üçün öz təcrübələrindən istifadə etməli, kəndliləri divar qəzetləri ilə əməkdaşlığa dəvət etməyə çalışmalıdırlar. Bir sözlə, hərbi müxbir öz təcrübəsindən istifadə edərək kəndli müxbiri rolunu ifa etməlidir.

Redaksiya kəndli müxbirləri üçün çox tez-tez nəsihətverici məqalələr dərc edirdi. Onlara izah edilirdi ki, “Xırda məsələlər barəsində qəzetə yazı göndərməyin, çünki belələrini divar qəzetlərində də yazmaq olar”. Kəndli müxbirlərinə divar qəzetlərinin daha yaxşı tərtibatı üçün əlavə üsul və metodlar barəsində məsləhətlər verilirdi. Müxbirlərə təklif olunurdu ki, kənd həyatının ən ağrılı problemlərindən, kənd təsərrüfatı işlərinin gedişindən, vahid kənd təsərrüfatı vergisindən, kredit birliklərindən və s. barədə yazsınlar, klublar, qiraət komaları, kənd kooperativində ticarət və bu kimi şeylər haqqında yazmaqla kifayətlənməsinlər. “Ayn” imzası ilə dərc olunmuş “Nə haqqında yazmalı? Qəza və kəndli müxbirlərimizə tapşırıq” adlı məqalədə təklif olunurdu ki, “kənd təsərrüfatı vergisinin gedişi və yaz-tarla işlərinə hazırlıqların gedişi” barəsində yazsınlar. Bunun necə yerinə yetirilməsi üsulları izah edilirdi. “Adsız” (Əliəkbər Heydərli) imzası ilə yazılmış məqalədə göstərilirdi ki, “kəndli müxbiri şəhərlə kəndin münasibətlərində əlaqələndirici həlqədir. Əgər fəhlə müxbiri şəhərdə hər addımda şəhər mədəniyyəti ilə rastlaşır və maariflənirsə, kəndli müxbirinin özü geridə qalmış savadsız kənddə mədəniyyətin və maarifin nümayəndəsi və daşıyıcısı hesab olunur. Bu mənada kəndli müxbirinin rolu daha böyükdür. Ona görə də kəndli müxbirinə daha çox diqqət yetirilməlidir”. Onu da qeyd edək ki, əgər 1923-cü ilə kimi qəzet səhifələrində kəndli müxbirlərinə 2-3 sütun yer ayrılırdısa, 1923-cü ilin noyabrından bu bölmə tam bir səhifəyədək genişləndirilmişdi.

Digər tapşırıqlarla yanaşı, kəndli müxbirinə tarixi əhəmiyyət daşıyan əşyaların talan edilməsi faktlarının müəyyənləşdirilməsi və qarşısının alınması üçün tədbirlər görməsi tapşırılırdı. Bu müqəddəs borcu yerinə yetirmək üçün “hər bir qəza müxbiri imkan daxilində onun şəklini fotoya aldırmalı” və ya, əgər əşya kiçik həcmlidirsə, onda həmin əşyanı alimlərə və muzeyə vermək üçün redaksiyaya göndərməlidir. Bununla bağlı bütün yol xərclərini redaksiya öz üzərinə götürürdü.

Qəzetin təsviri üslubunun təkmilləşdirilməsi

AzMİK Rəyasət Heyəti 1921-ci il noyabrın 13-də keçirilmiş iclasında “Azərbaycan füqərası” qəzeti ilə bağlı “qəzetin istər məzmununun, istərsə də ifadə üslubunun yaxşılaşdırılması, xalq dilinə yaxınlaşdırılması, fəhlə və kəndlilərin anladığı, başa düşdükləri səviyyəyə gətirilməsi məqsədi ilə” qərar qəbul etmişdi. Bununla və sonrakı qərarlarla əlaqədar olaraq “Kommunist” qəzeti fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatının genişlənməsindən sonra birbaşa müxbirlərinə müraciət edərək, onlardan öz yazı üslublarını yaxşılaşdırmalarını tələb edirdi. Əvvəllər isə redaksiyaya gələn məktublar əslində redaksiya əməkdaşlarının gücü ilə məqalə halına salınırdı. “Qəza müxbirlərinin diqqətinə. Müxbir öz yazısına diqqət yetirməlidir” başlıqlı məqalədə müəlliflərə tövsiyə edilirdi ki, qəzetdə çap olunmuş yazılarını yenidən oxusunlar və üzərində edilmiş düzəlişlərə diqqət yetirsinlər ki, bundan sonra həmin səhvləri təkrarlamasınlar. Onlara məsləhət görülürdü ki, redaksiyaya göndərdikləri yazıları iki nüsxədə yazıb, birini özlərində saxlasınlar və yazıları çap olunduqdan sonra hər ikisini tutuşdurub, buraxdıqları səhvləri islah etsinlər, köhnəlmiş qəliz ərəb və fars sözlərindən imkan daxilində az istifadə etsinlər. “Kommunist” qəzeti bununla heç də “redaksiyanın işinin yüngülləşdirilməsi məqsədinin güdülməydiyini” nəzərə çatdırır və bildirirdi ki, “əsas məqsəd vahid qəzet ifadə-təsviri üslubunun” yaradılmasıdır.

Yuxarı partiya instansiyalarında və ayrı-ayrı mətbuat vasitələrində türk dilinin anlaşılmazlığı barədə haray-həşirin qaldırılması məhz bu dövrə təsadüf edir. Qəribə də olsa, bu harayı qaldıranlar həmin dili bilməyən qeyri-azərbaycanlılar idi. N.Nərimanovun “köçəri quşlar” adlandırdığı belə adamlara harada aş, orada baş olan intriqan Levon Mirzoyan istiqamət verirdi. Məsələn, 1920-ci il sentyabrın 16-da Azərbaycan K(b)P MK-nın təşkilat bürosunun iclasında çıxış edən L.Mirzoyan bəyanat vermişdir ki, “müsəlman nəşrləri... bizim üçün anlaşılmaz yarıərəb dilində çıxır” (bu mövzuda məsələ bir neçə dəfə də dilimizi bilməyən və ara qarışdırmaqda mahir olan S.M.Kirov tərəfindən qaldırılmışdı). Azərbaycan K(b)P MK və BK-da işə keçən L.Mirzoyan bu məsələni bir neçə dəfə qaldırmışdır, hərçənd özünün etiraf etdiyinə görə, o, “türk dilini bilmirdi”. Çox güman ki, bu kampaniyanın başladılmasından məqsəd Azərbaycan dilini məişət ünsiyyəti vasitəsinə çevirmək, onu Azərbaycan klassik ədəbiyyatından, öz köklərindən ayrmaq idi. Bu sayaq primitiv, düşük “dilçi ekspertlərə” cavab olaraq “Kommunist” qəzeti Ə.Bədinin (Triniç) imzası ilə yazdığı “Mətbuatımızın vəzifələri” baş məqaləsində bildirirdi ki, “türk dilinin anlaşılmazlığı barəsində çoxlu spekulyativ danışıqlar aparılır. Özü də bu məsələni elə adamlar qaldırırlar ki, onlar bu dil haqqında heç nə bilmirlər. Onlar bircə şeyi bacarırlar: ucadan qışqırıb “Karaul!” deyə çağırmağı”. Əslində isə burada qorxulu heç nə yoxdur. Bizim qəzetin dilini əvvəllər nəşr olunan “İrşad”, “Şəlalə”, “Açıq söz” və s. qəzetlərin dili ilə müqayisə etmək tamamilə kifayətdir. Bizim qəzet dilimizin inkişaf səviyyəsini görməmək mümkün deyil.

Fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatı

Qeyd etdiyimiz kimi, Rusiyada başlanmış fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatı tədricən Azərbaycanda da yayıldı. Belə ki, 1921-ci ilin yanvarından Bakıda Petroqradda və Moskvada olduğu kimi, yerli və şəhər ədəbi heyətləri yaranmağa başlandı. Amma bu hərəkat çox tez söndü. Fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatının yeni dalğası 1923-cü ildə gücləndi. O zaman qəzetlərin nəzdində fəhlə müxbirləri kursları təşkil olundu. Bu sahədə daha çox planauyğun iş yalnız “Kommunist” qəzeti tərəfindən aparılırdı.

Kəndli müxbirləri hərəkatını daha mütəşəkkil miqyasda aparmaq məqsədi ilə 1923-cü ilin iyulunda qəzetin təşəbbüsü ilə respublika kəndli müxbirlərinin konfransı çağırıldı və bir sıra qəzaların nümayəndələri burada yaxından iştirak etdilər. İştirakçıların bütün yol xərclərini qəzet öz üzərinə götürmüşdü. “Kommunist” qəzetini bu konfransda kəndli müxbirləri Əhməd Əhmədov (Göyçay), Məbud İmamverdiyev (Nuxa - Şəki), Balacayev (Zaqatala), Qasımov (Şəmkir), Əfəndiyev (Ağdaş), Qulam Axundov (Şuşa), Səfər Məmmədov (Qazax), S.Qasımov (Quba), Səfərəli Məmmədov (Salyan) təmsil edirdilər. Konfrans başa çatdıqdan sonra kəndli müxbirləri zavod və mədənləri gəzmiş, “Kommunist” qəzetinin işi ilə tanış olmuşlar.

“Kəndlilərə” adlı məqalədə qəzet yazırdı ki, “kəndli müxbirləri kəndlərə getməli, kəndlilərlə yaxınlaşmalı, onların ehtiyaclarını görərək aşkar etməlidirlər. Çünki kəndli əlində məktub gəlib kəndli müxbirlərini axtarmayacaq”.

“Kommunist” qəzeti nəzdində fəaliyyət göstərən dinləyicilər kursunda mühazirələr oxumaq üçün əvvəlcə qəzetin əməkdaşları cəlb edilmiş, Rusiya K(b)P MK-nın “Hazırda yeni qəzet işçiləri kadrlarının hazırlanması bizim milli mətbuatın ən aktual vəzifəsidir” 30 may 1925-ci il tarixli göstərişindən sonra filoloq alimlər, dilçilər, jurnalistlər mühazirə oxunuşuna səfərbər edilmişdilər. Onların arasında fəallığı ilə seçilən Bəkir Çobanzadəni, Məhəmmədhəsən Baharlını (Vəliyev), Əliəkbər Heydərlini, Həbib Cəbiyevi, Məmməd Səid Ordubadini, Böyükağa Talıblını, Vəli Xuluflunu, Əli Kərimovu, Abdulla Şərifovu, Zinətulla Nuşirəvanovu, Salman Mümtazı, Əhməd Triniçi (Bədi) və b. xüsusilə qeyd etmək istərdik.

Qəzet öz xüsusi müxbirlərinin vasitəsilə yerlərdə fəhlə-kəndli müxbirləri hərəkatının yaranması və genişlənməsini dəstəkləyirdi. Bu sahədə pioner olanlardan biri qəzetin Şəki müxbiri Məbud İmamverdiyev idi və o, başqaları üçün də nümunə oldu. Onun rəhbərliyi ilə 1924-cü ilin fevralında Şəkidə “Kommunist” və “Bakinski raboçi” qəzetlərinin qəza müxbirlərinin ilk müşavirəsi keçirildi. “Mətbuatın əhəmiyyəti haqqında və kəndli müxbirlərinin vəzifələri”, “İşçi qəzetində nədən və necə yazmalı”, “Kəndli müxbirlərinin təqibi və müdafiəsi haqqında” və s. mövzularda məruzələr edildi.

Kəndli müxbirlərinin işini və onların müdafiəsini əlaqələndirmək üçün Məbud İmamverdiyevin sədrliyi və üç kəndli müxbirinin – Tağıyev, Allahyarov və Rəhimzadənin üzvlüyü ilə kəndli müxbirləri bürosu təşkil edildi.

Az sonra başqa qəzalarda da “Kommunist”, “Bakinski raboçi”, “Kəndli qəzetəsi” müxbirlərindən ibarət bürolar yaradılmışdı. “Kommunist” qəzetini həmin bürolarda Ağdamda – Həsənəli Rüstəmzadə, Ağdaşda – İbrahim Xəlil Səfərəlizadə, Göyçayda – Əhməd Əhmədov, Gəncədə – Əli Razi Şəmçizadə, Zaqatalada – Rəsul Hacıxanov, Qazaxda – Səfər Məmmədov, Karyagində (Füzuli rayonu ətrafı) – Şirvan Sadıxov, Lənkəranda – Səfər Məmmədli, Naxçıvanda – Məmməd Rəsizadə, Tovuzda – Qasım Məmmədzadə, Şamaxıda – Məmməd Abbaszadə, Şəmkirdə – Hüseyn Nemətov, Salyanda – Məmməd Səfərli, Şuşada – Qulam Axundov, Bakı qəzasında – Paşa Mehdizadə təmsil edirdilər.

Tədricən bütün qəzalarda kəndli müxbirlərinin sayı artmağa başladı, özü də o qədər artdı ki, onların haqqında məlumat statistik xarakter almağa başladı. Konkret adların sadalanmasına gəldikdə isə yalnız qəzetin ən fəal xüsusi müxbirlərinin adlarının çəkilməsi ilə kifayətlənməli oluruq: Göyçayda – Əbil Ucarlı, Gəncədə – Əli Razi Şəmçizadə, Ayn Abdullayev, Şuşa və Tərtərdə – Qulam Axundov(zadə), Salyanda – Tağı Musayev, Zərdabda – Əbülhüseyn Zərdabi, Qubada – Səfər Aşurlu, Cəbrayılda – H.Ə.Rəhimzadə, Bakı rayonlarında – Almas(zadə) İldırım (sonralar tanınmış şair – İrana, oradan isə Türkiyəyə mühacirət etmişdir), Məmməd Əmənullazadə, Hilal Turanlı, Müseyib Dadaşov, Yunis Hacıyev (sonralar “Kommunist” qəzetinin redaktoru olmuşdur), Mikayıl Abdullayev (sonralar xalq rəssamı), Hafiz Mirzəzadə, Ağasəlim Manaflı, “Krımlı” və b.

“Kommunist” qəzetinin 1924-cü il avqustun sonlarına Bakıda 57, şəhər rayonlarında 197 fəhlə müxbiri, qəzalarda isə 63 kəndli müxbirləri var idi (hesablamalar bizimdir). Qəzetdə fəhlə-kəndli və partiya-hərbi müxbirlərin tam sayı 317 nəfər idi. Müqayisə üçün deyək ki, həmin dövrdə “Bakinski raboçi”nin – 117, “Kəndli qəzetəsi”nin – 144, “Yeni yol”un – 25, “Trud”un - 100 (hesablamalar bizimdir) müxbiri var idi. 1925-ci ildə “Kommunist” qəzetinin 438 müxbiri var idi ki, bunların da 292-si fəhlə müxbiri, 133-ü kəndli müxbiri idi. Həmin müxbirlərdən 7 nəfəri qadın idi.

Əgər 1924-cü ildə redaksiya fəhlə-kəndli müxbirlərindən hər ay 190-200 məktub alırdısa, 1925-ci ildə bu rəqəm 500-750 arasında olmuşdur. 1926-cı ildə 350 fəhlə müxbiri, 500-dən artıq kəndli müxbiri qəzetlə əməkdaşlıq edirdi və onlardan hər ay orta hesabla 1200-1300 məktub alınırdı. 1927-ci ildə isə təkcə kəndli müxbirlərindən hər gün orta hesabla 70-100 məktub alınırdı; 668 fəhlə müxbiri, 850 kəndli müxbiri qəzetlə daimi əməkdaşlıq edirdi.

(ardı var)

Elmar Məhərrəmov,

Aynur Məhərrəmli

Xalq qəzeti.- 2009.- 27 avqust.- S. 4.