Səs xəzinəsi

Bu nadir saxlancda 5000-dən çox dəyərli səs yazısı var

Həmişə onun haqqında yazmaq istəmişəm. Amma yazmamışam. Daha doğrusu, yaza bilməmişəm. Bu da səbəbsiz deyil. Öz səsi-sözü ilə aləmə səs salan peşəkar jurnalist haqqında tərif söyləməyə cürət etməmişəm. Bəlkə, bunun bir səbəbi də odur ki, fürsət məqamında hər dəfə o məni “qabaqlayıb”, yaradıcılıq uğurlarımdan səxavətlə danışıb. Mən isə “əvəz qaytarmamaq” naminə susmalı olmuşam. Nəticədə, Telmanın “Borc” adlı radio verilişində müntəzəm iştirak etsəm də ona borcumu qaytara bilməmişəm... Bu günlərdə dostumun və həmkarımın — tanınmış qələm sahibi, əməkdar jurnalist Telman Qarayevin 75 yaşının tamam olması məni bu borcu qaytarmağa ürəkləndirdi.

Telman Qarabağın səfalı guşəsi olan Ağdamın Sarıcalı kəndində, böyük şairimiz Qasımbəy Zakirin Vətənində doğulub, yetkinlik yaşınadək orada yaşayıb. “Köklü qarabağlıya” xas olan bir sıra dəyərləri şirə kimi o torpaqdan çəkib, qanına, ruhuna hopdurub. Sonralar bu keyfiyyətlər onun xoş avazında və dərin musiqi duyumunda, istiqanlılığında və baməzəliyində, dostcanlılığında və qonaqsevərliyində, məğrurluğunda və ... “tərsliyində” əksini tapıb. Tanrı vergisi olan söz sənətinə aşiqliyi isə Telmanı ötən əsrin əllinci illərinin ikinci yarısında kənddən şəhərə, Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika şöbəsinə gətirib. Bizim sonralar dostluğa çevrilən tanışlığımız da elə universitet həyatından başlayıb.

Məndən bir kurs qabaqda oxusa da bir-birimizin yaradıcılıq imkanlarına yaxşı bələd idik. Onun istedadı “monoton” deyildi, çoxşaxəli idi. Başqa sözlə, Tanrı ona təkcə söz-qələm sevgisi bağışlamamışdı. Bir yerdə olanda, kəlmə kəsib söhbətləşəndə açıq-aşkar görürdük ki, bu qarabuğdayı yaraşıqlı oğlan “artistliyi” ilə hamımızı üstələyir. Telman istənilən aktyoru, müğənnini, yaxud tanınmış şəxsləri (məsələn, bizə dərs deyən professorları) elə məharətlə yamsılayır, parodiya edirdi ki, onun “hazırca sənətkar” olduğuna zərrə qədər şübhə yeri qalmırdı. Bu, elə bir “vergi” idi ki, özündə çoxlu sayda istedad çalarını birləşdirirdi. Mən indinin özündə də bu fikirdəyəm ki, o, başlanğıcdan incəsənət yolunu seçmiş olsaydı, milli səhnəmiz daha bir tanınmış sənətkar qazanmış olardı.

O zaman dostumun “artistliyi” məni narahat edirdi. Daha doğrusu, sevib-seçdiyi jurnalistika peşəsinin çətin yolundan sapacağından qorxurdum. Düşünürdüm ki, istəyini “parçalamaqla” bir yerdə, bir peşədə qərarlaşa bilməyəcək. Amma sən demə yanılırmışam...

Universiteti bitirəndən sonra hərəmiz bir səmtə yollandıq — özümüzü “axtarmağa” getdik. Aralıda dolansaq da bir-birimizdən xəbərdar idik. Dostum elə ilk gündən Azərbaycan Radiosunu seçmişdi və özünü burada təsdiqləmək istəyirdi. Doğrudur, çılğın xasiyyəti və daim yenilik axtarmaq həvəsi Telmanı bir qədər “gözüdağınıq” etmişdi. Odur ki, arabir müxtəlif redaksiyalarda “lövbər salmalı” olmuşdu. Bir neçə il “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin musiqi şöbəsinə başçılıq etmiş, sonra isə Azərbaycan Televiziyasının musiqi verilişləri baş redaksiyasının baş redaktoru vəzifəsində çalışmışdı. Amma pərvanə aşiq olduğu şam şöləsinin dairəsindən çıxa bilmədiyi kimi, o, da “hərlənib-fırlanıb”, yenidən öz çevrəsinə qayıdacaqdı. Qayıdacaqdı və sübut edəcəkdi ki, məhz bu yer üçün yaranıb, bu yerdə möcüzələr yaratmaq üçün yaranıb...

Əməkdar jurnalist Telman Qarayev üst-üstə düz 46 il Azərbaycan Radiosunda çalışıb. Nəzərə alsaq ki, “AzRadio”nun özünün cəmi 83 yaşı var, onda bu rəqəmi nə üçün vurğulamağımın səbəbi aydın olar. Əlbəttə, bu kollektivdə ondan da “çoxstajlı” insanlar olub və var. Lakin Telmanı fərqləndirən “naxış” ondan ibarətdir ki, o, sadəcə “radio işçisi” olmayıb. Radionun özünü yaşadan-qaldıran əməkdaşlardan olub. Möcüzəli səsi milyonların qəlbinə-ruhuna hopduran yorulmaz radio jurnalisti kimi fəaliyyət göstərib. Geniş dinləyici kütləsi Azərbaycan Radiosunun özü kimi, Telman Qarayevin də səsini-sözünü qəlbinə yaxın bilib, istidə sərin su kimi ruhuna çiləyib. Bu gün Azərbaycan Radiosunun salnaməsini vərəqləyəsi olsaq, onun səhifələrində Telman Qarayevin istedadının və zəhmətinin parlaq izlərini görərik. Mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, öz peşəsinin fədaisi olan bu insan, sözün əsl mənasında, radio “möcüzələri”nin müəllifi olub. Yarım əsrə yaxın dövr ərzində radionun müxtəlif redaksiyalarında çalışan Telman Qarayev zamanın nəbzinə və ruhuna uyğun sayagəlməz verilişlər yaratmışdır. Bəli, məhz “yaratmışdır” deməyə əsasımız var. Çoxlarına məlumdur ki, radio verilişi kollektiv əməyin məhsuludur. Burada jurnalistin rolu əsas sayılsa da onun başlıca vəzifəsi verilişin fəqərəsini qurmaq, söz yükünü təmin etmək, peşə dilində desək, ssenarisini yazmaqdır. Yazılanları isə hazır məhsula çevirmək, yəni efirdə səsləndirmək üçün digər peşə adamları, məsələn, diktorlar, yaxud aktyorlar verilişə qatılmalı olurlar. Hər halda uzun illər belə olmuşdur və indinin özündə də bu “klassik üsuldan” az istifadə olunmur.

Lakin Telman Qarayevin yaradıcılığı “radio jurnalistikasının” (ona “efir jurnalistikası” da deyirlər) tamam yeni növündən bəhrələnir. Jurnalist Telman yazdıqlarını səsləndirmək üçün başqalarının köməyinə ehtiyac duymur, özü birbaşa “efirə çıxır”, verilişin qəhrəmanları ilə canlı təmasda olur, onlarla söhbətləşir, şirin mükaliməyə, bəzən də ciddi mübahisəyə rəvac verir. Telmanın yatımlı səsi, siqlətində olan yumor hissi, ədəbi-bədii dilimizin, habelə el deyimlərinin qaynaqlarına dərindən bələdliyi hər hansı mövzuda verilişi canlı və maraqlı edir. Bu cür “şirin və dərin” verilişlər dinləyicinin hafizəsinə həkk olunmaqla yanaşı, maqnit lentlərinə köçürülərək, gələcək nəsillərə ərmağan kimi saxlanılır...

Radio verilişinin əsas komponentlərindən biri səsdir. Əlbəttə, musiqi effektlərini, yaxud aparıcı-diktor səsinin keyfiyyətini nəzərdə tutmuram (hərçənd bunlar da az əhəmiyyətli deyil). Mənim vurğuladığım “element” verilişin bilavasitə iştirakçısı olan insanların səsini-düşüncəsini, bəlkə də ruhunu əks etdirən lent yazılarına aiddir. Radio jurnalistləri belə “səsləri” iki yolla əldə edirlər. Ya səs sahiblərini redaksiyaya dəvət edib, studiyada lentə yazırlar, ya da özləri “səsin ayağına” gedirlər. Əlbəttə, birinci variant asandır və müəyyən mənada sərfəlidir. Lakin təbiilik və həyatilik baxımından ikinci varianta çata bilməz. Digər tərəfdən, “səslərin” də yaxını-uzağı var . Uzaqdakıları əldə etmək üçün gərək məsafə səddini aşa biləsən, kabinet ətalətini qırmağı bacarasan. Telman da həmişə “səsin ayağına” getməyi üstün tutub. “Səs”i əldə etmək üçün xərcdən və əziyyətdən qorxmayıb.

Təbiət vurğunu olan rəssamlar, adətən, çiyinlərində molbert çantası daşımaqdan, gözəl mənzərə axtarışından yorulmurlar. Telman Qarayevi belə sənətkarlara bənzədərdim. İmkan tapan kimi, “reportyor çantasını” çiyninə aşıraraq, səfərə çıxıb. Özü də bu səfərlər Azərbaycan məkanında məhdudlaşmayıb. Bakıdan başlayan yollar ucsuz-bucaqsız SSRİ-nin müxtəlif guşələrində qurtarıb. Bu səfərlərdə “dən-dən” topladığı nadir “səsləri” yaratdığı verilişlərin bəzəyinə çevirib...

Azərbaycan Radiosunun “Qızıl fond”unda Telman Qarayevin yaratmış olduğu onlarca verilişin lent yazıları saxlanılır. Müxtəlif dövrlərdə efirdə səslənən “Dünəndən bu günə”, “Ömür yolu”, “Dünya bir pəncərədir”, “Özümüz, sözümüz”, “Dilək ağacı”, “Gəldim, gördüm obanı”, “Ürək telləri”, “Görüş dəqiqələri”, “Arzu musiqi poçtu”, “Bəstəkarlarımızın iş otağından” və “Borc” kimi uzunömürlü radio “serialları” üst-üstə mindən çox verilişi əhatə edir. Təkcə milli radiomuzun salnaməsinə daxil olan 500-ə qədər lent yazısı Telmanın adı ilə bağlıdır.

Telman Qarayev yaradıcılığının daha bir “möcüzəsi” haqqında danışmamaq mümkün deyil. Bu da onun dən-dən topladığı “səs inciləri”dir. Yəqin ki, dünyada səs muzeyləri çoxdur. Lakin bir insanın, bir fərdin istedadı və zəhməti sayəsində yaranmış belə muzey çətin ki, tapıla. Ginnesin rekordlar kitabına yazılmağa layiq olan bu “səs inciləri” toplusu bir nəfərə məxsus olsa da, bütövlükdə, Azərbaycanımızın şöhrət mənbəyi ola bilər.

Telman Qarayevin “Səs muzey”ində 5000-dən artıq eksponat toplanmışdır. Bunlar onun ömründən keçən şəxsiyyətlərin fikrini-düşüncəsini, habelə zamanın nadir hadisələrini özündə əks etdirən audio və video kasetlərdir. Səliqə ilə rəflərə düzülmüş, “yaşına” və mövzusuna görə qruplaşdırılaraq, kartotekaya salınmışdır. Buradakı muzey qayda-qanunlarını, muzey səliqə-səhmanını görüb, təəccüblənməmək mümkün deyil. Ən heyrətlisi odur ki, muzey sahibi dünya işığından məhrum olsa da hər bir eksponatın adını, məzmununu və yerini qəlbinin gözləri ilə görür. Amma geniş mənzildə gözədəyən yeganə varidatın bu rəflərdən ibarət olduğunu görəndə təəccüblənmədim. Çünki Telman bu eksponatları bir-bir yaratmaqdan ötrü ömrünü-sağlamlığını xərclədiyi kimi, son qəpiyini də əsirgəməyib... Telman Qarayevin mənzilində qonaq olduğum bir neçə saat ərzində sehrli aləmə, səslər dünyasına qovuşdum. Bu dünyada bəxtəvər günlərimizin nişanəsi ilə yanaşı, müsibətli günlərimizin də əks-sədasını eşitdim. Şuşaya — Cıdır düzünə qalxaraq, “Xarı Bülbül musiqi festivalı”nın iştirakçısına çevrildim. Qanlı 20 Yanvar gecəsinin atəş yağışına düşərək, düşmən gülləsinə tuş gəlmiş şəhid balamızın son sözlərini və iniltisini eşitdim. Şəhid Xocalının sərgərdan ruhu ilə rastlaşdım. Səs toplusu içində sənət korifeylərinin — Qara Qarayevin, Fikrət Əmirovun, Niyazinin, Rostropoviçin, Çingiz Aytmatovun və onlarca başqalarının canlı nəfəsini duydum. Deyirlər ki, səsimiz ruhumuzdur. Deməli, burada “ruhlar səltənətinə” qovuşdum... Sonda yenə də Telman Qarayevin “Səs muzeyi” haqqında. Ümidvaram ki, adını mən verdiyim bu nadir xəzinəyə rəsmi muzey statusunu xalq-dövlət verəcək. Bu məkanda Telmanın bələdçiliyi ilə silsilə verilişlər yaranacaq. Rəflərdə qərar tutan “səslər” canlanaraq, dönə-dönə yenidən danışacaq. Cənc nəslin yaddaşına hoparaq, gələcəyə köç edəcək. İndi Telmanın kövrək vaxtıdır. Ahıl yaşında gözlərinin nurunu itirib. Xoş rəftara, mənəvi köməyə ehtiyacı var. Elə maddi durumu da lazımi sviyyədə deyil. Bu barədə danışmaq istəməsə də yeni yaradıcılıq layihəsini həyata keçirməyə can atır. Milli radio kanallarımız, xeyriyyə fondlarımız bu işdə Telmana yardımçı ola bilərlər...

Kaş hər kəsin “borcunu” vaxtında qaytarmağı bacaraydıq.

Yusif KƏRİMOV,

yazıçı-publisist

Xalq qəzeti.- 2009.- 1 avqust.- S. 4.