Azərbaycan tarixindəki dönüş nöqtələrindən biri

1969-cu ilin məşhur 5 avqust plenumundan 40 il ötür

Bu yazını qələmə almağa başlayanda görkəmli alimlərimizdən ikisinin — iki akademikin məhz indi haqqında söz açmaq istədiyimiz məqam barədə maraqlı fikirləri yadıma düşdü. Akademik Budaq Budaqov söyləmişdi ki, “1969-cu ilin yayında Azərbaycan tarixinin ən əlamətdar hadisələrindən biri baş vermiş, milli dövlətçilik tariximizdə misilsiz əhəmiyyətə malik bir dönüş yaranmışdır”. Akademik Yaqub Mahmudov isə həmin hadisəni bir qədər başqa şəkildə qələmə alır: “XX yüzilliyin 60-cı illərinin sonunda Heydər Əliyevin doğma xalqa həsr olunmuş ömür yolunda yeni, daha geniş, çoxşaxəli, qaynar fəaliyyət dövrü başlandı”.

Diqqət yetirin, alimlərdən biri söyləyir ki, 69-cu ilin yayında milli dövlətçilik tariximizdə misilsiz əhəmiyyətə malik bir dönüş yaranmışdı. Digər alim isə həmin dönüşdən etibarən Heydər Əliyevin həyatında daha geniş, qaynar bir fəaliyyət dövrünün başlandığını dilə gətirir. Bu, təsadüfi deyil. Çünki son 40 ildə Heydər Əliyevin həyatı Azərbaycanla, Azərbaycanın taleyi isə Heydər Əliyevin siyasi fəaliyyəti ilə elə bir şəkildə bağlanıb ki, bu iki ünvandan biri haqqında söz açarkən mütləq digəri də yada düşür. Bu yazıda Azərbaycan KP MK-nın 5 apvqust 1969-cu il plenumu barədə söz açmaq istəyirik.

SSRİ rəhbərliyinin nisbətən kiçik olan müttəfiq respublikalara münasibətdə yol verdiyi ayrı-seçkilik siyasəti 60-cı illərdə daha geniş şəkildə özünü göstərirdi. Üstəlik belə müttəfiq respublikalara rəhbərlik edən şəxslərin passiv mövqe tutması, heç bir təşəbbüskarlıq və prinsipiallıq nümayiş etdirməməsi də ucqar respublikaların iti sürətlə geriləməsinə səbəb olurdu. Nəticədə İkinci Dünya müharibəsi dövründə öz neftiylə nəinki SSRİ-də, hətta yaxın-uzaq xaricdə də hamının diqqət mərkəzində olan Azərbaycan müəmmalı şəkildə tənəzzülə doğru gedirdi. Ölkə iqtisadiyyatının ən mühüm sahələrində – sənayedə və kənd təsərrüfatında mənfi meyllər az qala hər addımda özünü göstərirdi. İnkişafın ləngiməsi, iqtisadi geriləmə təbii ki, ən əvvəl insanların sosial vəziyyətinə təsir göstərirdi. Azərbaycan istehsal səviyyəsinə və milli gəlirin həcminə görə ittifaq səviyyəsindən geri qalırdı. Elmi-texniki tərəqqi demək olar ki, istehsalatın heç bir sahəsində tətbiq olunmurdu.

Belə bir vaxtda – 1969-cu il iyul ayının 14-də Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsində birinci mərhələdən komitə sədrinə qədər müxtəlif vəzifəçlərdə vicdanla çalışaraq böyük nüfuz qazanmış Heydər Əliyev Azərbaycanda rəhbər vəzifəyə gətirildi. 40 il əvvəl iyul ayının 14-də ölkə rəhbərliyinə gələn ulu öndər qısa müddətdə respublikanı geriləmələrdən xilas etmək, iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək, elmi-texniki tərəqqinin ən yeni nailiyyətlərini istehsalatda tətbiq etmək, ümumiyyətlə, respublikanın hərtərəfli inkişafına nail olmaq üçün mühüm konsepsiya hazırlamalı idi. Bu hazırlıq işinə cəmi 20 gün bəs etdi. Həmin il avqustun 5-də Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin milli dövlətçilik tariximizdə böyük əhəmiyyətə malik plenumu keçirildi.

Tarixçilər yazırlar ki, əslində Azərbaycan tarixinin inkişafa doğru dönüşünə məhz 1969-cu il avqustun 5-dən start verildi. Mərkəzi Komitənin 5 avqust plenumu ölkənin qarşısında duran əsas taleyüklü məsələlərin həlli yollarını müəyyən etmək üçün çoxsaylı suallara aydın cavab tapmalı oldu. Tarixi bir hadisə kimi yaddaşlara yazılan həmin plenumdan sonra respublikada nizam-intizamın bərpa edilməsi, iqtisadiyyatın dirçəldilməsi, təbii ehtiyatlardan, iqtisadi, təhsil, elm və mədəniyyət potensialından yüksək səviyyədə istifadə edilməsi, bütün bu sərvətlərdən xalqın bəhrələnməsi üçün əlverişli şərait yaradılmasına start verildi. Sonralar ulu öndərin özü 5 avqust plenumundan əvvəlki Azərbaycanı xarakterizə edərək söyləmişdi: “Qətiyyətlə söyləmək olar ki, 60-cı illərdə respublika iqtisadiyyatı bütövlükdə dərin və uzunmüddətli böhran mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Yaranmış ağır vəziyyətdən çıxış yolu tapılmalı, iqtisadiyyatın inkişafı üçün prinsipial cəhətdən yeni konseptual yanaşma yolları işlənilib hazırlanmalı, xalq təsərrüfatında köklü struktur dəyişiklikləri aparılmalı, təsərrüfatçılıq və iqtisadi həvəsləndirmə işində təzə metodlar tətbiq edilməli idi”. Ulu öndərin qeyd etdiyi bu vəzifələrin əksəriyyətinin həyata keçirilməsi üçün ilk addımlar məhz qeyd etdiyimiz 5 avqust plenumunda atılmışdı.

Akademik Yaqub Mahmudov özünün “Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev şəxsiyyəti” adlı kitabında 1969-cu ilin 5 avqustundan sonrakı günləri bu şəkildə qiymətləndirir: “O, dahiyanə uzaqgörənliklə, dərindən ölçüb-biçərək ölkənin uzunmüddətli, dinamik və hərtərəfli inkişafını təmin edən kompleks inkişaf proqramları hazırlatdı və dərhal onların icrasına başlandı. Xalq ilk addımlardanca Heydər Əliyevi rəğbətlə qarşıladı, onu sevdi və arxasınca getdi. Azərbaycan xalqının tarixində Heydər Əliyev dövrü başlandı. Xalqın dahi oğlu Sovet İttifaqı kimi böyük bir dövlətin zəngin iqtisadi potensialından və geniş imkanlarından istifadə edərək Azərbaycanı tərəqqi yoluna çıxarmaq siyasəti yeritməyə başladı. Bütün ömrünü doğma xalqına həsr etdi”.

Öz ömrünü xalqına və milli dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsinə həsr etmiş Heydər Əliyevin Azərbaycana birinci dəfə rəhbərlik etdiyi 1969-82-ci illərdə qazandığımız uğurların statistik göstəriciləri cild-cild kitablarda cəmləşdirilibdir. Ancaq bəzi faktları və rəqəmləri konkret şəkildə də ifadə etmək mümkündür. Məsələn, 1969-cu ilə qədər Azərbaycanda 233 iri və orta sənaye müəssisəsi var idi. Heydər Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi qısa müddətdə daha 213 belə müəssisə yaradıldı. Yəni 12 ildə əvvəlki 60-70 ildəki işlər həcmində iş görüldü. Bu dövrdə Azərbaycanda əvvəlki 50 ildə istehsal edildiyi qədər sənaye məhsulu istehsal edilmiş, milli gəlir 2,5 dəfə artmışdı. Statistik göstəricilərin elə bir səhifəsi yoxdur ki, orada müqayisə aparılarkən belə fərqlər görünməsin.

1969-82-ci illəri müasir Azərbaycan tarixinin milli kadrlar yetişdirilməsi baxımından “qızıl dövr” adlandıranlar tamamilə haqlıdırlar. Çünki 70-80-ci illərdə Heydər Əliyev azərbaycanlı gənclərin oxumaq üçün SSRİ-nin 170-dən çox nüfuzlu ali məktəblərinə göndərilməsinə nail olmuşdu. Həmin dövrdə başqa şəhərlərdə ali təhsil alan gənclərimizin sayı 3500-dən çox idi. Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyinə qovuşarkən məhz həmin kadr potensialı dövlətin idarə edilməsinə cəlb olunmuş, xaricdən kadr çağırılmasına ehtiyac qalmamışdı.

70-80-ci illərdə Azərbaycanda 700-ə yaxın orta məktəb binası tikilmiş, 5 yeni institut yaradılaraq ali məktəblərin sayı 17-yə, tələbələrin sayı isə daha 30 min artırılaraq 100 minə çatdırılmışdı. Elm, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət ocaqlarının maddi-texniki bazası heç zaman görünməmiş bir səviyyədə möhkəmləndirilmiş, bu qəbildən olan çoxsaylı müəssisələr üçün yüzlərlə yeni bina tikilmişdi. Heydər Əliyev Kreml rəhbərliyi yanında olan şəxsi nüfuzundan istifadə edərək Azərbaycanın görkəmli sənət adamlarının ən yüksək səviyyədə mükafatlandırılmasına nail olur, yaradıcı ziyalılarımızın dünya miqyasında təbliğ edilməsinə zəmin, şərait yaradırdı.

Görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin və yaradıcı ziyalıların xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, onların ev muzeylərinin yaradılması 70-ci illərin ən çox təqdir olunan ənənələrindən idi. Az qala bütün rayonlarda tarix-diyarşünaslıq muzeyləri yaradılmışdı. Qeyd edilən bu faktlar milli tariximizə ehtiramın nümunəsi idi. Ancaq ulu öndərin ən böyük xidməti Azərbaycanın gələcəyinə, müstəqil Azərbaycan dövlətinə zəmin yaradılması idi. Bu gün regionda və dünyada özünəməxsus nüfuz sahibi olan Azərbaycan dövləti məhz ulu öndərin yaratdığı zəmin üzərində inkişaf edir.

İttifaq Mirzəbəyli

Xalq qəzeti.- 2009.- 5 avqust.- S. 3.