Dövlət təbiət qoruqlarına diqqət artırılır

Dünyanın ekoloji durumunun ildən-ilə pisləşməsi təbiətə qarşı daha diqqətli olmağı tələb edir. İndi dünyanın hər yerində xüsusi dövlət qoruqları yaradılır ki, bu da öz müsbət nəticəsini göstərməkdədir.

Dövlət Təbiət Qoruqları səciyyəvi və nadir təbiət komplekslərini-obyektlərini təbii vəziyyətdə qoruyub saxlamaq, təbiət proseslərinin-hadisələrinin gedişini öyrənmək məqsədi ilə yaradılan, təbiəti mühafizə və elmi tədqiqat idarələri statusuna malik ərazilərdir. Dövlət Təbiət qoruqlarının torpaqlarından, habelə onun hüdudlarında olan sulardan, bitki və heyvanlar aləmindən təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə edilməsi qadağandır.

Azərbaycanda belə qoruqlar çoxdur. Onlardan biri Göy-göl Dövlət Təbiət Qoruğudur. O, 1925-ci ildə Azərbaycanda yaranan ilk qoruqlardan biridir. Göy-gölün qoruq statusu bir neçə dəfə ləğv edilmiş və 1965-ci ildə yenidən yaradılmışdır. Qoruğun yaranmasında əsas məqsəd Kiçik Qafqaz silsiləsinin şimal ətəklərinin subalp qurşaqlarında təbiət komplekslərinin qorunub saxlanılmasıdır. Ümumi sahəsi 6739 hektar olan qoruğun əsas hissəsi meşə örtüklü ərazidir. Qoruğun heyvanlar aləmi müxtəlif heyvan və quş növləri ilə zəngindir. Heyvanlardan - nəcib Qafqaz maralı, qonur ayı, cüyür, vaşaq, quşlardan toğlugötürən, qara quzğun, dağ kəkliyi və s. göstərmək olar. Su hövzələrində forel balığı vardır. Qoruqda 420-dən artıq bitki növləri vardır, onlardan 20-si endemikdir.

Digər təbiət qoruğu Qızılağacdır. 1929-cu ildə Xəzər dənizi (gölü) sahilinin cənub-qərbində 88,4 min hektar ərazidə köçəri, su, bataqlıq və çöl quşlarının qışlaması, artırılması və qorunması məqsədilə yaradılmış bu qoruq YUNESKO-nun “Əsasən su quşlarının yaşama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyətli olan sulu-bataqlıq yerlər haqqında” Ramsar Konvensiyasının siyahısına daxil edilmişdir. Respublikanın “Qırmızı kitabı”na düşən quşların əksər növləri qoruqda və sərhəd ərazilərdə müşahidə olunur. Burada 248 növ quşa rast gəlmək olar.

Qoruqda çöl donuzu, canavar, qamış pişiyi, porsuq, su samuru, tülkü və s. məməlilər məskunlaşmışdır. Qoruğun su hövzəsində 54 növ balıq vardır

Baş Qafqaz sıra dağlarının cənub ətəklərinin orta hissəsində Zaqatala və Balakən rayonlarının ərazisində yerləşən Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğu 1929-cu ildə 25,2 hektar ərazidə yaradılmışdır. Qoruğun ərazisi dəfələrlə dəyişmiş və hazırda 23,8 min hektardır. Qoruğun yaranmasının əsas məqsədi Böyük Qafqazın cənub yamaclarının subalp bitkilərinin, alp və nival qurşaqlarının təbiət komplekslərinin qorunmasıdır. Qoruqda qədim növlərdən rododendron, fıstıq, dəfnə, gilas, Qafqaz qaragiləsi, məxməri ağcaqayın, ayı döşəyi və s. vardır. Qoruğun faunası çox zəngindir. Burada Dağıstan dağ kəli, qarapaça, maral, cüyür, çöl donuzu, ayı, porsuq, tülkü, meşəpişiyi, vaşaq, sincab, gəlincik və s. məskunlaşmışdır.

2008-ci ildə bu qoruğun ərazisi 2-3 dəfədən çox genişləndirilmişdir.

Bozdağın arid meşə landşaft komplekslərinin qorunması və bərpası, dağ ətəkləri, eroziya mənbələrinin məhdudlaşdırılması məqsədilə 1958-ci ildə 12,63 min hektar ərazidə Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğu yaradılmışdır. 2003-ci ilin yanvar ayında qoruğun ərazisi genişləndirilərək 22,5 hektara çatdırılmışdır. Qoruqda 3 növ ardıc (iyli, qırmızı, çoxmeyvəli), Gürcüstan palıdı, adi göyüş, nar və başqa ağac növləri vardır. Qoruqda 24 məməli, 112 növ quş, 20 sürünən və 3 suda-quruda yaşayan növlər məskunlaşmışdır.

1968-ci ildə isə 1521 hektar ərazidə tipik dağ-meşə landşaftlarını, xüsusilə müxtəlif növ bitki örtüyünü, torpağın münbit qatını qorumaq, meşə örtüklü sahələri artırmaq, astroiqlimə mənfi təsir göstərən havanın tozlanması kimi hadisələrin qarşısını almaq məqsədilə Pirqulu Dövlət Təbiət Qoruğu yaradılmışdır. Qoruğun florası 60 növdən artıqdır. Məməlilərdən boz ayı, canavar, meşə pişiyi, vaşaq, gəlincik, çöl donuzu, cüyür və s. heyvanlara rast gəlmək olar.

Qoruğun ərazisi 2003-ci ildə 2753 hektar genişləndirilərək 4274 hektara çatdırılmışdır.

1969-cu ildə Bəndovan Dövlət Təbiət Yasaqlığının bir hissəsində 17745 hektar ərazidə ceyranların, su quşlarının qorunması və artırılması məqsədilə yaradılmış, Şirvan Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisi 1982-ci ildə genişləndirilərək 25,8 min hektara çatdırılmışdır. Ərazinin 3.5 hektarını su hövzəsi təşkil edir. Qoruğun ornitoloji faunası çox zəngindir. Su-bataqlıq ərazilərdə nadir və qiymətli köçəri quşlar qışlayır və yuvalayır. 2003-cü ildə qoruğun əsas hissəsi Şirvan Milli Parkının ərazisinə verilmişdir. Hal-hazırda qoruğun ümumi sahəsi 6232 hektardır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərancamı ilə 2003-cü ilin 5 iyul tarixində Şirvan Milli Parkı yaradılarkən Şirvan Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisi 6232 hektar qalmışdır.

Qarayazı dövlət təbiət qoruğu isə Kür sahili Tuqay meşələrinin qorunması və bərpası məqsədilə 1978-ci ildə 4855 hektar ərazidə yaradılmışdır.

Əsas qorunan obyekti Kür çayının orta axarı boyunca yerləşən nadir və tükənməkdə olan tuqay ekoloji sistemidir. Tuqay meşələrində əsas ağac növlərindən ağyarpaq qovaq, palıd, qızılağac və ağ akasiya üstünlük təşkil edir.

Dırnaqlı heyvanlardan çöl donuzu və nəcib maral, quşlardan isə qırqovul, qaratoyuq, göyərçin və s.rast gəlmək olar.

2003-cü il 2 iyun tarixində Qarayazı Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisi 4803 hektar genişləndirilərək 9658 hektara çatdırılmışdır.

Bəsitçay da xüsusi əhəmiyyətə malik dövlət təbiət qoruğudur. Nadir Şərq çinarının qorunub saxlanılması məqsədilə 1974-cü ildə 107 hektar ərazidə yaradılmış bu qoruq Zəngilan rayonunda Kiçik Qafqazın cənub-şərq hissəsinin Bəsitçay ətrafı boyunca ərazini əhatə edir. Çinarlıq qoruq ərazisinin 93,5%-ni təşkil edir. Çinar ağaclarının orta yaşı 170 ildir. Lakin, əsl nəhəngyaşı 1200- 1500 il, hündürlüyü 50 m və diametri 4 m-ə qədər olan ağaclara da rast gəlmək olar.

Bəsitçay dövlət təbiət qoruğu işğal altındadır və qoruq rejimi məhv edilmişdir.

Böyük Qafqazın cənub yamacının şərq hissəsindəki təbiət komplekslərinin qorunub saxlanılması məqsədilə 1981-ci ildə 5778 hektar ərazidə İsmayıllı Dövlət Təbiət Qoruğu yaradılmışdır.

2003-cü ilin iyun ayında qoruğun ərazisi 10,96 min hektar genişləndirilərək ümumi ərazisi 16,7 min hektara çatdırılmışdır.

Meşəlik əmələ gətirən ağac növləri, əsasən fıstıq, vələs və palıd, qismən də ağcaqayın, göyüş, cökə və s. ağaclardan ibarətdir. Onlardan üçüncü dövrə aid şabalıdyarpaq palıd və qaraçöhrə Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na daxil edilmişdir.

Qoruq ərazisində 170-ə yaxın onurğalı heyvan növü yaşayır. Burada 13 dəstəyə aid 104 quş növünə rast gəlmək olar. Məməlilərdən boz ayı, meşə pişiyi, vaşaq, Qafqaz nəcib maralı, cüyür, qarapaça, Dağıstan turu və s. heyvanlar yaşayır.

Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu 1987-ci ildə buzlaqlardan əmələ gəlmiş dağ gölünün nadir ekoloji sisteminin və su hövzəsi ətrafı təbiət kompleksinin qorunub saxlanılması məqsədilə 240 hektar ərazidə yaradılmışdır. Göl əsasən qar, yağış və qismən də bulaq suları hesabına qidalanır. Qoruğun florasında 278 ailəyə, 68 cinsə və 100-dən artıq növə aid bitkilər təmsil edilmişdir. 1967-ci ildə gölə forel balığı buraxılmışdır.

Qaragöl dövlət təbiət qoruğu işgal altındadır və burada da qoruq rejimi məhv edilmişdir.

1987-ci ildə daha bir dövlət qoruğu yaradılıb. Bu İlisu qoruğudur. O, 9,3 min hektar ərazidə Böyük Qafqazın cənub yamaclarının təbii kompleksini, nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsində olan fauna və floranı qorumaq və artırmaq, meşələrin əvvəlki vəziyyətini bərpa etmək, torpaqların eroziya və sel hadisələrinin qarşısını almaq məqsədilə yaradılmışdır. Qoruqda 500 növ bitki vardır ki, onlardan 60-a yaxını endemik növlərdir. Burada maral, cüyür, dağ kəli, çöl donuzu, dələ, qarapaça və s. heyvanlar məskunlaşmışdır.

2003-cü ilin mart ayında İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisi 17381,6 hektara çatdırılmışdır.

Şahbuz dövlət təbiət qoruğu isə 2003-ci ilin 16 iyun tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şahbuz rayonunun inzibati ərazisinin 3139 hektar sahəsində yaradılmışdır. Batabat ərazisində əsasən dağ çəmən landşaftı inkişaf etmişdir. Ərazinin florasının əsasını dərman bitkiləri, palıd ağacları və s. faunasını - quşlardan Avropa tüvüyü, kəklik, enliquyruq bülbül, məməlilərdən qonur ayı, porsuq, vaşaq və s. təşkil edir.

Eldar Şamı Dövlət Təbiət Qoruğu Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü il 16 dekabr tarixli sərəncamı ilə Samux rayonu inzibati ərazisinin 1686 hektarında yaradılmışdır.

Qoruğun yaradılmasında əsas məqsəd nadir və endemik növ olan Eldar şamının və ardıc ağaclarının qorunub saxlanılmasıdır. Eldar Şamı ərazisi (392 ha) 1967-ci ildən Göy-göl Dövlət Təbiət Qoruğunun filialı kimi fəaliyyət göstərmişdir

Bundan başqa Azərbaycanda Bakı və Abşeron Palçıq Vulkanları Qrupu, Korçay Dövlət təbiət qoruqları da vardır.

Mehdiyev M.

Xalq qəzeti.- 2009.- 20 avqust.- S.4.