“Qıyma gözəlliyə”
Bu yaxınlarda
şair-alim Hikmət Mahmudun “Qıyma gözəlliyə”
kitabı çapdan çıxmışdır. Kitab bir oxucu
kimi dərhal diqqətimi çəkdi. Ona görə yox ki,
Hikmət Mahmudu çoxdan tanıyıram, bir alim və müəllim
kimi həmkarımdır, bütün qohum-əqrəbasına
bələdəm, xüsusən, böyük qardaşı,
gözəl jurnalist, rəhbər vəzifələrdə
çalışmış, “Kommunist” qəzetinin (indiki “Xalq qəzeti”nin)
redaktoru olmuş, bu yaxınlarda dünyasını dəyişən
Rəşid Mahmudovu lap yaxından tanıyırdım, mərhum
qardaşları Fikrət və Ədhəmi də həmçinin,
Hikmətin şeirlərinə, elmi əsərlərinə də
bələdliyim vardı. Kitabı maraqla oxumağımın
səbəbi təkcə bunlara görə deyildi. Hər
şeydən əvvəl onun adı mənim diqqətimi cəlb
etdi və çox xoşuma gəldi. “Qıyma gözəlliyə”
ekologiyaya, təbiətin qorunmasına təsirli bir
çağırışdır. Hər bir şeyə
qıysan da, gözəlliyə qıymamalısan,
çünki o, çox önəmli və çox vacibdir.
F.Dostoyevski demişkən: “insanlığı yalnız
gözəllik xilas edə bilər”.
Kitabı vərəqlədikcə
gördüm ki, kitabın elə özü gözəllikdən
bəhs edir, gözəl şeirlərlə doludur. Çox
xoşuma gələn, ürəkdən bəyəndiyim bu
kitaba rəy yazmaq qərarına gəldim.
Hikmət Mahmudun
şeirlərini qruplaşdırsaq birinci yerə vətənpərvərlik
şeirlərini qoymaq olar. Şair vahid və bölünməz
vətəni - Azərbaycanı, doğma elini-obasını,
ana yurdunu sonsuz məhəbbətlə sevir, onların
vurğunudur.
“Azərbaycan qəlbim,
Bakı çırağım,
Sadə Mican kəndim,
ana torpağım,
Babadağ yurdumdur,
Şirvan oylağım,
Dağdan çıxan
çeşmə bulanlıq olmaz.
Həm yaxşı alim,
həm də yaxşı şair olan şəxsiyyətlər
var. Belə şairlər indi də az deyil. Elə Hikmət
Mahmud da belələrindəndir. Dediyim kimi o, həm şair, həm
də alimdir – “Yerin altını da bilir, üstünü də”.
Bu sözləri qələmə alarkən istər-istəməz
böyük pedaqoq-alim Şəfaət Mehdiyev yada
düşdü... 1962-ci il idi. Yenicə kafedra müdiri təyin
olunmuşdum. Çox cavan idim, heç 33 yaşım da yox
idi. Şəfaət müəllimin yanına (o vaxt o, BDU-nun
rektoru idi) 3-4 nəfər qonaq gəldi. Geoloq idilər. Mən
çıxmaq istədikdə “dayan, dur, səni qonaqlarla
tanış edim", dedi. Üstünə beşini də
qoyub məni tərifləməyə başladı. Dedi ki,
“biz geoloqlar yerin altını bilirik, bununla da fəxr edirik.
Qızılın ağını da, qarasını da kəşf
edən, üzə çıxaran bizik. O cümlədən,
faydalı qazıntıların hamısını. Yerin
altını və üstünü bilən elmlər də
çoxdur. Fəlsəfə elmi də yerin altını və
üstünü bilməlidir" O zaman dahi Hegelin bu fikirləri
yadıma düşmüşdü: “Fəlsəfə
(filosof) bütün suallara cavab verməlidir və verir də.
Əgər cavab yoxdursa, bu fəlsəfənin (filosofun)
günahı deyil. Sualı dəyişmək lazımdır”.
Alimin şair və ya
şairin həm də alim olmasına konkret yanaşmaq
lazımdır. Bunu filoloq-alim edirsə və ya şair, həm
də ədəbiyyatla, dilçiliklə məşğul
olursa, bu bir növ təbiidir. Xüsusən də şair,
filologiya üzrə baza təhsilinə malikdirsə. Bunu fizik,
mexanik, riyaziyyatçı, kimyaçı, bioloq, geoloq və
ya başqa bir sırf təbiətşünas alim edirsə,
bu çox nadir bir işdir, ancaq təriflənməyə və
təqdir olunmağa layiqdir.
Bu sevgi, bu məhəbbət
Hikmətin “Azərbaycan”, “İsmayıllı”, “Qarabağ”, “Vətən”,
“İsmayıllıda”, “Xidmət eylə millətinə”
şeirlərində, “Bayatılar”ında daha aydın
görünür.
Əvvəla, təbiət
gözəlliklərini tərənnüm edən şeirləri,
habelə Vətənlə, doğma el-oba ilə bağlı
bütün şeirləri ekologiyanın vətənpərvərliklə
əlaqəsinə əsl nümunədir. İkincisi, müəllifin
diqqəti çəkən şeirlərində ictimai məna
gördüm, bunlar öyüd-nəsihət xarakteri
daşıyan, yüksək əxlaqi qayələr güdən
şeirlərdir. Burada Hikmət Mahmudun moralist şair
olduğunu görürsən. “Gördüm”, “Olsan”, “Yüksələr”,
“İnsan”, “Şirin söz gərək”, “Yaxşılıq və
pislik”, “Əyilməsin kişi gərək” şeirləri
buna ən yaxşı misaldır.
Bir vaxtlar totalitar rejimin,
bolşevik ideologiyasının tüğyan etdiyi vaxtlarda
öz doğma yurdunu, elini-obasını, onu əhatə edən
təbiəti tərifləyənləri millətçilikdə
ittiham edir, pisləyirdilər. Deyirdilər ki, bir Böyük
vətən var, bir də kiçik “vətən”. Əsl vətən
böyük vətəndir, o həlledici, aparıcı vətəndir
və özü də Kremldən, Moskvadan başlanır. Kim
öz “vətənini” tərifləyir, tərənnüm
edir, o, millətçidir, qətiyyətlə pislənməli,
təqib olunmalıdır. İstedadlı Ukrayna şairi
V.Sosyura “Lyobi Ukrainu” şeirinə görə qəddar millətçi
adlandırılmış və təqib olunmuşdu. Vətən
bir idi, SSRİ idi, özü də Moskvadan, Kremldən
başlanırdı. İndi müstəqillik bizi bu
asılılıqdan, köləlikdən azad etmişdir.
Öz Vətənini, öz doğma elini-obasını tərifləmək
fərəh sayılır. Hikmət Mahmudun “Qıyma gözəlliyə”
kitabında toplanan şeirlərin çoxu Vətənə,
ana torpağa, könül açan təbiətə həsr
olunmuşdur.
Hikmət Mahmud həm
yaxşı şair, həm də yaxşı alimdir. Bu,
olduqca çətin bir işdir və çoxuna müyəssər
olmur. Böyük şairimiz Səməd Vurğun deyirdi ki:
Alim teleskopla göyə
baxanda
Mənim tuti dilim birdən
lal olur.
İldırım
göydə yox, yerdə çaxanda
Həqiqət
gözümdə bir xəyal olur.
Nə üçün
ağlımız bu cür sirləri
İnci tək saplara
düzə bilməsin.
Nə üçün
şeir yazan şair əlləri
Elmin dəryasında
üzə bilməsin?
Amma üzənlər də
olur. Lap qəvvas kimi. Nizami, Füzuli, Seyid Əzim, Sabir, Cavid,
Vurğunun özü məhz belə idi. Lomonosovun poeziyası
dərin elmi xarakter daşıyırdı. Dahi Höte həm
təbiətşünas, həm də şair idi. Belinski
deyirdi ki, alim və şair əslində bir iş
görürlər. Alim sübut edir, şair isə göstərir.
Təəssüflər
olsun ki, insanın hərəkətlərində şeytani əməllər
də az deyil. İnsanda həm bəşəri, həm də
qeyri-insani sifətlər olur. Maksim Qorki deyirdi ki, ədəbiyyatın
məqsədi, qayəsi insanda olan qeyri-insanlığı məhv
etmək, insani olanları isə bərqərar etməkdir.
Hikmət Mahmud bu həqiqəti
dərindən dərk edən, ona dərindən vaqif olan və
hakim kəsilən sənətkardır. “İnsanlıq”
adlanan şeirində deyir:
Bir kəsdə
insanlıq yoxdursa əgər,
O insan deyildir desək,
müxtəsər.
İnsanlıq nə
rütbə, nə də yaşdadır,
İnsanlıq
ağılda, müdrik başdadır.
Kitabda öyüd-nəsihət
xarakterli şeirlərə də geniş yer verilmişdir. Müəllif
kitabın bir bölməsini “Öyüdnamə”
adlandırır. Şair oxucularına qeybət etməməyi,
qəlbi incitməməyi, ariflər yanında susmağı,
qocalara gülməməyi, yaxşılıqla
dolanmağı tövsiyə edir, mənəm-mənəm deyənləri
tənqid atəşinə tutur, ağsaqqallara hörmət,
millətə xidmət etməyi və s. bu kimi yüksək əxlaqi
sifətləri geniş təbliğ edir. Bu bölmədəki
şeirlər didaktik məna daşıyır, şairin
yüksək əxlaqi keyfiyyətlərə, etikaya dərindən
vaqif olduğunu göstərir.
Hikmət Mahmudun dini
xarakterdə olan şeirləri də var. “Allah”, “Qismət”,
“Tanrıdan gəlir”, “Allah götürməz”, “Yaradana min əhsən”
və b. Elm və poeziya fədaisi olan müəllif əsl
Allahsevər adamdır. Onun dinə olan münasibəti və
Allaha məhəbbəti özünün səmimiyyətilə
seçilir. Onda Allaha böyük inam var. Təbiətşünas
alimin və dünyəvi hisslərin tərənnümçüsü
olan şairin Allahı qəbul etməsi, ona bağlanması
olduqca təqdirəlayiqdir və əsas nümunə ola bilər.
Qoy inansın, hamılıqla inanaq. Bu haqq yolundan, hidayət
yolundan, ədalət yolundan heç vaxt dönməyək. Allaha
büsbütün inanmaq, ona ən yüksək, ən
ülvi məhəbbət bəsləmək, insanların
müqəddəs borcu, şərəf işidir. Sokratdan,
Platondan böyük filosof, Nizamidən, Füzulidən
böyük şair, Eynşteyndən, Bordan böyük alim,
yüzlərlə dahilərdən artıq olmayacağıq
ki. Onların hamısı Allahsevər olmuş, ona dərindən
inanmışlar.
Əsl poeziya məzmun və
formanın vəhdətinə əsaslanır. Bu baxımdan
Hikmət Mahmudun şeir yaradıcılığı nümunə
sayıla bilər. Şair klassik poeziya formalarından istifadə
etdikdə də buna ciddi əməl edir. Məsələn:
O kəsə hörmət
et ki, bilir dəyərin hörmətin,
O kəsdən gen dolan
ki, heç bilməyir öz qiymətin.
və yaxud:
Aqillərdən ibrət
götür, sözün dinlə, öyrən ki, sən,
Aqilliyin zirvəsinə
sən özün də yüksələsən.
şeirləri bu qəbildəndir.
Şairin şeirlərinin
bir qrupu personal, fərdi xarakter daşıyır. Kitaba daxil
olan belə şeirlərdən birincisi istedadlı
şairimiz, dünyadan nakam getmiş Mikayıl Müşfiqə
həsr olunmuşdur. “Şeirin pərvanəsi” adlanan bu
şeirdə müəllif Müşfiqin parlaq istedadı,
poetik dühası qarşısında baş əydiyini,
Müşfiqin tayı-bərabəri olmayan, misilsiz şair
olduğunu söyləyir, onun sözün əsl mənasında
şeirin pərvanəsi olduğunu yazır.
Sonrakı personal
şeirlər akademik Akif Əlizadəyə, Midhət Abasova,
Abel Məhərrəmova, Budaq Budaqova, Arif Şəfaət
oğlu Mehdiyevə, professor Vüsət Əfəndiyevə,
şairin mərhum qardaşları Fikrətə və Ədhəmə,
3 yaşlı nəvəsi Rənaya, 1 yaşlı nəvəsi
Səbuhiyə həsr olunub. Alimlərə həsr etdiyi
şeirlərin çoxu onların yubileyləri münasibətilə
yazılıb. Bu şeirlər müəllifin Azərbaycan
elminə dərindən bələd olduğunu, alim həmkarlarına
böyük hörmətlə yanaşdığını,
onlara çox yüksək qiymət verdiyini göstərir. Kimin
kim olduğunu, elmimizə nələr verdiyinə vaqifi
olduğunu göstərir. Onu da deyim ki, şair-alimin və ya
alim-şairin (düzünü deyim ki, birinci yerə
hansını qoymağa çətinlik çəkirəm,
Hikmət şeirdə parlaq, istedadlı olduğu kimi, elmdə
də parlaqdır, şeirin də, elmin də yüksək
zirvəsində durur) bu sahədə zəngin təcrübəsi
var.
1967-ci ildə hələ
tələbə ikən yazdığı ilk mətbu
şeiri akademik Mirəli Qaşqaya həsr olunmuşdu (“Geoloq”
şeiri). Arzumuz budur ki, elmə, alimlərə həsr etdiyi
şeirləri bundan sonra da çox yazsın. Məlum
olduğu kimi, bədii ədəbiyyatın bir gücü onun
qüdrətli tərbiyə vasitəsi olmasındadır. İnsan
qəlbinin mühəndisləri olan yazıçılar
sözün qüdrətilə insanları tərbiyə edir,
onları məhz insan kimi yetişdirirlər. Çünki insanın
təbiətində həm insanlıq, həm vəhşilik,
həm bəşərilik, həm də iblislilik vardır. İnsan
həmişə çalışmalıdır ki, öz bədənindən
qeyri-insani xisləti qova bilsin.
Şairin məzmunca
(formasına görə yox) xeyli rübai xarakterli şeirləri
də vardır. O, bunları “rübai" adlandırmasa da 4
misradan ibarət olan bu şeirlər dərin hikmətilə,
fəlsəfi dolğunluğu ilə açılır və
əsl öyüd-nəsihət nümunəsidir:
Xanımlar dünyası
sirli bir aləm,
Həyata bəzəkdir, sevgiyə məlhəm.
Sonsuz bir dəryadır məhəbbət
elmi,
Ona layiq sözə acizdir qələm.
Hikmət Mahmud yeni kitabı ilə ekologiya, təbiətin qorunması
haqqında şeir incilərini oxuculara bəxş etmişdir. Bəli,
şeir incilərini, əlbəttə, şeir
də inci ola bilər.
Görkəmli türk
dilçisi Seyfəddin
Altaylı, Azərbaycan
türkcəsi sözlüyündə
(İstanbul, 1994, səh.
697) “İnci” sözünün
mənasını belə
izah edir: “bəzi dəniz canlılarının içindən
çıxan parlaq, yuvarlaq və zinət əşyası
– kullinan sədəf maddəsidir”. Məcazi mənada isə
“çox qiymətli əşyadır”. Məhz bu
mənada şeir də (əlbəttə, yaxşı şeir) incidir.
Kainat haqqında,
Yer haqqında, onların sirləri haqqında bilikləri olan adam
haqqında da atalar sözü mövcuddur: “Yerin altını da bilir, üstünü də!” Bu kəlmənin
birinci yarısını
geoloqlar haqqında demək olar.
Çox haqlı olaraq ortaya belə bir sual çıxa
bilər. Bəs nöqsanlar, sizin
tənqidiniz? İdeal əsər
yoxdur, yəqin ki, Hikmət Mahmudun kitabında da nöqsanlar var. Onları niyə göstərmirsiniz? Əlbəttə
ki, var... Məsələn, bəzi şeirlərin
başlığı ilə
məzmunu uyğun gəlmir, bəzən isə müəllif yersiz haşiyələr edir, kənara çıxır və s.
Onları geniş qeyd etmək istəmədim. Tənqid gərək
ictimai məna kəsb etsin, müəllifə də, oxuculara da kömək
etsin. Əgər
bunlar sırf fərdi xarakter daşıyır və müəllifin yalnız özünə aiddirsə,
belələrini elə
müəllifin özünə
demək olar, oxucuya bir o qədər
də dəxli yoxdursa, onları kütləvi oxucunun, ictimaiyyətin
“Qıyma gözəlliyə”
çox dərin ekoloji məna daşıyan bir ifadədir. Ekologiyaya, təbiətin qorunmasına
dair əsl çağırışdır.
Hikmət Mahmudun “Qıyma gözəlliyə” kitabını
oxuyanda müəllifin
Yer haqqında, onun çayları və dağları haqqında geniş və dərin biliklərə malik olduğunu görürsən. Bu təbiidir. Çünki o, geoloqdur, elmin
bu sahəsində ən yüksək zirvəyə qalxıb, elmlər doktorudur. Füsunkar təbiətin dostudur, aşiqidir. Üstəlik, təbiətin çox
gözəl, dilbər
bir guşəsində
– İsmayıllı torpağında,
Mican kəndində dünyaya göz açıb. Lahıc, Basqal
kimi kəndlərin, Girdiman çayının,
Babadağın, Nihaldağın
qoynunda boya-başa çatıb. Onun təbiətə
olan sevgisi təbiidir.
Bu cür
gözəl, kütləvi
oxucunun malik ola biləcəyi
kitabı, cəmisi
400 nüsxədə buraxmaq
ən azı qəbahətdir. Bilirəm ki, böyük
tiraj, böyük də xərclər tələb edir. Belə ki, müəllifdə
olmaya bilər, amma ictimaiyyətdə var, respublikada var. İmkan tapıb bunu çoxtirajlı etmək olardı...
Kitabın tərtibatı da yaxşıdır. Nəşr özünün nəfisliyi ilə seçilir. Yüksək keyfiyyətli kağızdan
istifadə olunmuşdur.
Cilddə möhtəşəm bir dağ təsvir
olunur, güllü-çiçəkli,
otlu, ətirli bir çəmən də. Bu, kitabın adına layiqdir.
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, kitabın tirajı isə çox azdır, cəmi 400 nüsxə.
Deyirlər, qaş-daş
da, qızıl da az olur, çox az. Elə onların qiyməti də az olmalarındadır. Mən bu fikirlə razılaşmıram. Qoy qızılımız
da, qaş-daşımız
da, şeir incilərimiz də çox olsun.
Kitab “Tale yazısı” adlı poema ilə bitir. Onun lap son beyti belədir:
“Qismət
var Tanrıdan bu yalan deyil,
Taleyin yazısı pozulan deyil”.
Bu Allahsevər alim və şairə yaradıcılığında yeni-yeni uğurlar diləyirik.
Fuad Qasımzadə, akademik
Xalq qəzeti.-2008.-21 dekabr.- S.6.